III.1.1. Lyù thuyeát nhaân tính

Calvin S. Hall vaø Gardner Lindzey, trong taäp saùch nhan ñeà ‘Caùc Lyù Thuyeát Nhaân Tính’, ñaõ vieát:

‘Allport (1937) trong moät coâng trình khaûo saùt raát thaáu ñaùo veà vaên hoïc ñaõ trích daãn naêm möôi ñònh nghóa vaø oâng ñaõ xeáp loaïi vaøo moät soá phaïm truø roäng raõi. Taïi ñaây, chuùng ta chæ chuù yù moät soá ñònh nghóa trong nhöõng ñònh nghóa kia. Tröôùc tieân, ñieàu quan troïng laø phaân bieät giöõa caùi maø Allport goïi laø caùc ñònh nghóa thuoäc veà sinh - xaõ hoäi vaø caùc ñònh nghóa thuoäc veà sinh - vaät lyù. Ñònh nghóa sinh - xaõ hoäi chæ ra nghóa raát saùt vôùi nghóa duøng phoå bieán cuûa ‘töø ngöõ’ voán xem ‘Nhaân Tính’ töông ñöông vôùi ‘giaù trò kích thích thuoäc xaõ hoäi’ cuûa caù nhaân. Chính phaûn öùng cuûa caùc caù nhaân khaùc ñoái vôùi chuû theå ñònh nghóa ‘Nhaân Tính’ cuûa chuû theå. Chuùng ta coù theå khaúng ñònh raèng caù nhaân khoâng coù ‘Nhaân Tính’ naøo caû ngoaøi ra caùi do phaûn öùng cuûa nhöõng ngöôøi khaùc cung caáp. Allport, ... gôïi yù raèng caùi ñònh nghóa sinh - vaät lyù maø cho laø ‘Nhaân Tính’ baùm chaët vaøo caùc ñaët tính hay caùc phaåm chaát cuûa chuû theå thì ñöôïc öa thích nhieàu hôn...

Caùc ñònh nghóa khaùc thì nhaán maïnh vaøo chöùc naêng hôïp nhaát hay toå chöùc cuûa ‘Nhaân Tính’. ÔÛ moät soá ñònh nghóa khaùc nöõa thì ‘Nhaân Tính’ ñöôïc xem laø caùc khía caïnh ñoäc ñaùo hay caù nhaân cuûa taùnh haïnh...

Sau heát, vaøi lyù thuyeát gia xem Nhaân Tính laø ñaëc chaát cuûa thaân phaän con ngöôøi... Allport cho raèng ‘Nhaân Tính laø con ngöôøi nhö thaät’ seõ minh hoïa loaïi ñònh nghóa naøy’ (1).

Caùc khaùi nieäm veà Nhaân Tính noùi treân do tö duy höõu ngaõ cuûa con ngöôøi vaø do caùc nguoàn thoâng tin saùu giaùc quan cung caáp maø coù. Caû hai, tö duy cuûa con ngöôøi, vaø saùu giaùc quan ñeàu laø caùc nhaân toá khoâng theå tin caäy, nhö taùc giaû ñaõ baøn ñeán, nhö theá caùc keát luaän veà Nhaân Tính ñaït ñöôïc haún laø phaûi xeùt laïi döôùi aùnh saùng cuûa Duyeân khôûi.

Trong ñôøi soáng thöïc, con ngöôøi laø hieän höõu cuûa caùc quaù trình trôû thaønh cuûa taâm lyù vaø vaät lyù. Taát caû caùc noã löïc cuûa caùc nhaø lyù thuyeát veà Nhaân Tính ñeå ñònh nghóa con ngöôøi laø gì, chæ coù nghóa laø ngöng laïi caùc quaù trình trôû thaønh aáy: ñaáy khoâng phaûi laø con ngöôøi nhö thaät, cuõng khoâng phaûi laø caùch theá toát ñeå hieåu ‘con ngöôøi chính noù’, cho neân baát cöù moät söï tìm kieám ‘Nhaân Tính’ naøo xem noù nhö laø moät thöïc theå thì luoân luoân rôi vaøo chôi vôi. Ñieàu naày seõ ñöôïc chöùng toû khi chuùng ta ñi vaøo caùc neùt ñaëc tröng veà caùc lyù thuyeát Nhaân Tính vaø söï soaùt xeùt laïi caùc lyù thuyeát aáy.

III.1.2.: Neùt ñaëc tröng veà nhaân tính

Töø nhöõng gì Larry A. Hjelle vaø Daniel J.Ziegler vieát veà caùc neùt ñaëc tröng veà Nhaân Tính trong taäp saùch, ‘Caùc Lyù Thuyeát Nhaân Tính’, chuùng ta coù theå noùi ñeán caùc neùt ñaëc tröng sau ñaây: (2)

1. Haàu heát caùc ñònh nghóa ñeàu nhaán maïnh ñeán söï quan troïng cuûa caù tính hay neùt ñaëc thuø. Nhaân Tính bieåu hieän caùc neùt ñaëc thuø aáy, caùi laøm cho moät ngöôøi roõ khaùc vôùi nhöõng ngöôøi khaùc.

2. Nhaân Tính laø caùi gì tröøu töôïng ñöôïc xaây döïng treân cô baûn caùc suy luaän döïa vaøo söï quan saùt veà taùnh haïnh.

3. Nhaân Tính bieåu hieän moät quaù trình töï phaùt trieån leä thuoäc vaøo nhieàu aûnh höôûng beân trong vaø beân ngoaøi cuûa con ngöôøi, bao goàm caùc thieân höôùng di truyeàn vaø sinh lyù, caùc kinh nghieäm xaõ hoäi, vaø caùc ñieàu kieän thay ñoåi cuûa moâi sinh.

4. Caùc ñònh nghóa Nhaân Tính cô baûn laø khaùc nhau qua caùc nhaø lyù thuyeát. Chuùng ta caàn noùi theâm raèng caùc ñònh nghóa Nhaân Tính khoâng caàn thieát laø ñuùng hay sai, maø caàn nhieàu hay ít höõu ích cho caùc nhaø taâm lyù trong vieäc tieáp tuïc khaûo cöùu, trong vieäc giaûi thích tính ñeàu ñaën cuûa taùnh haïnh con ngöôøi...

Moãi ñònh nghóa hay moãi lyù thuyeát veà Nhaân Tính ñeàu ñöa ra moät neùt ñaëc tröng veà Nhaân Tính. Sigmund Freud tin töôûng raèng taùnh haïnh cuûa con ngöôøi do caùc nhaân toá voâ thöùc vaø phi lyù trí quyeát ñònh. Maslow thì tin raèng haàu heát caùc haønh ñoäng cuûa con ngöôøi laø keát quaû cuûa lyù trí vaø söï töï do löïa choïn. Carl Gustav Jung cho raèng con ngöôøi coù hai loaïi Nhaân Tính: höôùng noäi vaø höôùng ngoaïi. Vôùi Carl Rogers, ngöoøi chuû tröông khaùc vôùi Freud, baûo raèng lyù giaûi hieän taïi cuûa con ngöôøi veà caùc kinh nghieäm ñaõ qua aûnh höôûng vaøo taùnh haïnh hieän taïi cuûa con ngöôøi hôn laø thöïc höõu cuûa caùc kinh nghieäm aáy v.v...

Coù theå noùi raèng caùc nhaø taâm lyù, caùc nhaø taâm lyù trò lieäu hay caùc nhaø lyù thuyeát veà Nhaân Tính coù theå khaùm phaù nhieàu neùt ñaëc tröng veà Nhaân Tính cuûa con ngöôøi theo quan ñieåm rieâng hay kinh nghieäm chuyeân moân rieâng cuûa hoï. Ñieàu naøy chöùng toû raèng baûn tính chaân thaät cuûa con ngöôøi, hay Nhaân Tính chaân thaät, thaät söï laø voâ ngaõ: do vì söï coù maët cuûa voâ ngaõ maø Nhaân Tính coù theå xuaát hieän döôùi nhieàu boä maët thaät nhö ñaõ ñöôïc nhaän thöùc. Theá neân, caùc neùt ñaëc tröng veà Nhaân Tính caøng ñöôïc phaùt hieän thì hieåu bieát veà con ngöôøi caøng ñöôïc gaët haùi theâm. Chæ coù moät ñieàu duy nhaát phaûi chuù yù laø ‘con ngöôøi töï noù’ thì hieän ra nhö moät doøng nöôùc troâi chaûy maõi, maø caùc neùt ñaëc tröng veà Nhaân Tính vöøa ñeà caäp chæ laø caùc beán nöôùc maø doøng nöôùc ñi qua. Ñieàu ñoù seõ ñöôïc thaáy roõ qua caùc lyù thuyeát Nhaân Tính ñöông thôøi.

III.1.3: Nhìn laïi caùc lyù thuyeát nhaân tính tieâu bieåu

Coù nhieàu lyù thuyeát Nhaân Tính ñöôïc duøng trong ngaønh Taâm Lyù giaùo duïc ngaøy nay. Caùc lyù thuyeát aáy thuoäc Nhaân baûn luaän hay Taùnh haïnh luaän. Sau ñaây laø moät soá lyù thuyeát tieâu bieåu.

Lyù thuyeát cuûa Sigmud Freud (1856-1939):

Taïi Ñöùc, vaøo giöõa theá kyû thöù möôøi chín, Taâm lyù hoïc ñöôïc hieåu laø ‘söï phaân tích yù thöùc con ngöôøi tröôûng thaønh thoâng thöôøng’. Freud thì coù quan ñieåm khaùc hôn. Vôùi Freud, taâm con ngöôøi hieän ra nhö moät khoái baêng haø maø phaàn nhoû baêng haø ôû treân maët nöôùc thì bieåu töôïng cho vuøng hoaït ñoäng cuûa yù thöùc, vaø phaàn raát lôùn cuûa baêng haø chìm ôû döôùi maët nöôùc thì bieåu töôïng cho vuøng hieän dieän cuûa voâ thöùc, nôi maø caùc ham muoán maïnh meõ, caùc duïc voïng, caùc caûm xuùc doàn neùn vaø yù töôûng aûnh höôûng maïnh ñeán tö duy vaø haønh ñoäng cuûa caù nhaân hieän dieän.

Theo Freud, caáu truùc cuûa Nhaân Tính goàm coù ba phaàn: baûn naêng (id), töï ngaõ (ego) vaø sieâu ngaõ (superego).

Baûn naêng (id):

Baûn naêng (id) khoâng theå chòu ñöïng caùc söï taêng tröôûng naêng löôïng khieán con ngöôøi caûm thaáy caêng thaúng, khoù chòu. Keát quaû laø, khi möùc ñoä caêng thaúng cuûa cô theå gia taêng, nhö laø haäu quaû cuûa caùc kích thích töø beân ngoaøi hay laø kích thích töø beân trong, thì baûn naêng coù chöùc naêng laø giaûi tröø caêng thaúng töùc thì vaø ñöa cô theå trôû veà möùc ñoä naêng löôïng thaáp vaø ôû caáp ñoä thöôøng xuyeân deã chòu. Nguyeân lyù giaûm tröø caêng thaúng naøy maø baûn naêng vaän haønh ñöôïc goïi laø ‘nguyeân lyù khoaùi laïc' (3).

Y Ù thöùc (ego):

Nguyeân lyù thöïc taïi thì thöôøng taïm thôøi trì hoaõn khoaùi laïc duø cuoái cuøng nguyeân lyù khoaùi laïc cuõng ñöôïc ñaùp öùng yeâu caàu khi ñoái töôïng yeâu caàu coù maët, vaø theo ñoù söï caêng thaúng ñöôïc giaûm tröø... nguyeân lyù thöïc taïi quyeát ñònh caùc baûn naêng naøo seõ ñöôïc ñaùp öùng vaø ñaùp öùng baèng caùch naøo...’ (4).

Sieâu thöùc (super-ego):

Sieâu thöùc bieåu hieän ñieàu lyù töôûng hôn laø thöïc taïi...

Chöùc naêng chính cuûa sieâu thöùc laø:

1. Ngaên chaën caùc söï thoâi thuùc cuûa baûn naêng (id), ñaëc bieät laø caùc thoâi thuùc thuoäc ‘baûn tính taán coâng’ hay thuoäc ‘duïc tính’ (xexuality), vì ñaáy laø caùc thoâi thuùc maø söï bieåu hieän cuûa chuùng luoân bò xaõ hoäi leân aùn gay gaét.

2. Thuyeát phuïc yù thöùc (ego) söû duïng caùc muïc tieâu ñaïo ñöùc thay theá cho caùc muïc tieâu thöïc taïi, vaø:

3. Noã löïc ñi ñeán söï toaøn thieän’. (5)

Phaàn keát luaän veà giôùi thieäu baûn naêng (id), yù thöùc hay töï ngaõ (ego), vaø sieâu thöùc hay sieâu ngaõ (supergo), Hall vaø Lindzey vieát: ‘... Ba phaàn nhaân tính aáy cuøng hoaït ñoäng thaønh moät nhoùm döôùi söï laõnh ñaïo ñieàu haønh cuûa yù thöùc’ (6).

Taùc giaû nghó raèng caùi baûn naêng maø Freud ñeà caäp laø caên goác vaø laø phaàn raát quan troïng cuûa Nhaân Tính. Noù chæ hieän höõu döôùi hình thöùc cuûa caùc baûn naêng duïc tính vaø caùc ham muoán duïc tính. Con ngöôøi, theo Freud, nhö theá chæ laø söï hieän dieän cuûa caùc hoaït ñoäng duïc tính (sex): caùc ham muoán duïc tính vaø söï ñaùp öùng caùc ham muoán duïc tính. Con ngöôøi aáy khoâng laø gì khaùc hôn laø keû noâ leä muoân thuôû cuûa baûn naêng, cuûa sieâu thöùc, vaø cuûa caùc maâu thuaãn giöõa baûn naêng vaø sieâu thöùc, hay con ngöôøi chæ laø keû noâ leä cuûa baåm sinh thuoäc quaù khöù vaø cuûa caùc giaù trò öôùc leä do tö duy lyù luaän taïo ra, maø ngöôøi ta goïi laø ñieàu thieän hay luaân lyù xaõ hoäi. Chöøng naøo con ngöôøi khoâng muoán chaáp nhaän caùi thaân phaän noâ leä aáy, thì chöøng ñoù con ngöôøi seõ khoâng bao giôø chaáp nhaän lyù thuyeát Nhaân Tính vaø Freud. Thöïc teá, con ngöôøi laø töï do choïn löïa nhöõng gì con ngöôøi muoán cho ñôøi soáng thöïc thuï cuûa mình: con ngöôøi coù theå caû ñeán cheá ngöï hay xoùa boû caùc ham muoán duïc tính maø khoâng thaáy caêng thaúng hay khoå ñau gì.

Theo söï thaät Duyeân khôûi, moïi vaät khoâng theå töï noù coù maët, maø laø do duyeân maø sinh ra, noù chæ laø söï hieän höõu cuûa caùc duyeân ñöông taïi vaø taïm thôøi. Ñieàu naøy noùi leân raèng caùc baûn naêng duïc tính cuõng do duyeân maø sinh, chuùng khoâng theå ñöôïc xem laø neàn taûng cuûa caùi goïi laø Nhaân Tính. Hôn nöõa, theo söï thaät cuûa cuoäc ñôøi, khi moät söï vaät coù maët thì caùi ñoái laäp vôùi noù cuõng coù maët. Söï kieän naøy noùi raèng caùc taâm lyù con ngöôøi (hay caùc traïng thaùi taâm thöùc) xoùa boû baûn naêng duïc tính - goïi laø caùc ham muoán phi duïc tính - cuõng coù maët. Ñaây laø nhöõng gì maø Freud khoâng ñeà caäp ñeán trong lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa oâng.

Vôùi nguyeân lyù khoaùi laïc, hay nguyeân lyù giaûm tröø caêng thaúng, ñoù chæ laø söï bieåu hieän laäp ñi laäp laïi vieäc ‘aân aùi’ trong ñôøi soáng cuûa con ngöôøi ñeå loaïi tröø caêng thaúng hay khoå nhoïc, vaø ñem laïi caùc laïc thuù hay haïnh phuùc, nhöng keát quaû aáy thaät ñaùng nghi ngôø, bôûi vì con ngöôøi trong ñôøi soáng haøng ngaøy vaãn maõi maõi leân ñöôøng tìm kieám haïnh phuùc: coøn tìm kieám haïnh phuùc coù nghóa laø haïnh phuùc khoâng coù maët, haïnh phuùc vaãn ôû ngoaøi taàm tay cuûa con ngöôøi. Nhö theá, laøm sao ngöôøi ta coù theå baûo nguyeân lyù khoaùi laïc loaïi tröø ñöôïc thaûy caùc caêng thaúng taâm thöùc? Laïi nöõa, kinh nghieäm soáng cuûa ngöôøi ñôøi ñaõ baøy toû raèng vieäc ‘aân aùi’ coù theå gaây ra söï nhaøm chaùn ‘aùi aân’ hay gaây ra caùc caêng thaúng khaùc traàm troïng hôn, laøm theá naøo ñeå giaûi thích ñöôïc yù nghóa: ‘giaûm tröø caêng thaúng aáy’? (!).

ÔÛ ñôøi, caêng thaúng cuûa con ngöôøi coù theå phaùt sinh töø nhieàu ngoïn nguoàn khaùc hôn laø caùc vaán ñeà duïc tính. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy lieäu nguyeân lyù khoaùi laïc cuûa Freud coù ñem laïi thöïc söï söï giaûm tröø caêng thaúng khoâng?...

Töø caùc vaán ñeà vöøa neâu, taùc giaû ñi ñeán söï ñaùnh giaù raèng:

- Caùc ham muoán duïc tính quaû laø quan troïng ñoái vôùi con ngöôøi, nhöng noù khoâng phaûi taát caû; noù khoâng phaûi laø nhaân toá quyeát ñònh ‘Nhaân Tính’ hay ‘con ngöôøi toaøn dieän’.

- Vieäc aân aùi hay nguyeân lyù khoaùi laïc maø Freud baøn ñeán coù theå ñem laïi laïc thuù cho con ngöôøi, nhöng noù cuõng coù theå ñem laïi khoå ñau. Vieäc ñaùp öùng yeâu caàu cuûa söï thuï höôûng laïc thuù khoâng theå giaûi quyeát vaán ñeà khoå ñau hay haïnh phuùc cuûa con ngöôøi.

- Lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Freud coù theå raát höõu ích cho hoïc ñöôøng hieän ñaïi, nhung moät ñöôøng höôùng giaùo duïc toát thì khoâng theå xaây döïng treân cô sôû lyù thuyeát aáy.

- Söï khaùm phaù ra ‘tieàm thöùc’ cuûa con ngöôøi cuûa Freud coù theå ñöôïc chaáp nhaän nhö moät phaàn cuûa caù nhaân caàn ñöôïc quan taâm, nhöng con ngöôøi chaân thaät laø gì, laø moät vaán ñeà khaùc maø taùc giaû seõ ñeà caäp ñeán trong phaàn tieáp (III. 2.)

Lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Carl Gustav Jung (1875 - 1961):

Carl Gustav Jung laø moät nhaø phaân taâm hoïc treû tuoåi ôû Zurich. Naêm 1907m sau khi vieáng thaêm Freud ôû AÙo, Jung ñöôïc Freud quaû quyeát seõ laø keá thöøa Freud. Ba naêm sau ñoù, moái lieân heä giöõa Jung vaø Freud ñoå vôõ, bôûi Jung choái boû lyù thuyeát hoaøn toaøn duïc tính cuûa Freud nhö Jung ñaõ noùi, ‘Lyù do tröôùc maét laø Freud ñoàng nhaát hoùa phöông phaùp cuûa oâng ta vôùi lyù thuyeát veà duïc tính cuûa oâng, ñieàu maø toâi thaáy khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc’ (7) Roài Jung tieán tôùi xaây döïng lyù thuyeát veà phaân tích taâm lyù vaø ‘phöông phaùp taâm lyù trò lieäu’ cuûa Jung.

Calvin S. Hall vaø Gardner Lindzey vieát:

‘... Vôùi Freud, chæ coù söï laäp ñi laäp laïi voâ cuøng cuûa caùc vaán ñeà baûn naêng duïc tính maõi cho ñeán khi cheát. Vôùi Jung, coù moät söï phaùt trieån lieân tuïc vaø thöôøng saùng taïo, söï tìm kieám caùi toaøn theå tính vaø söï hoaøn taát, vaø moät loøng khaùt khao taùi sinh’ (8).

Vaø:

‘Nhaân tính toaøn theå, nhö Jung goïi, bao goàm nhieàu nhoùm khaùc bieät nhöng hoã töông nhau. Caùc nhoùm chính laø yù thöùc (töï ngaõ), voâ thöùc caù nhaân vaø caùc phöùc caûm cuûa noù, voâ thöùc taäp theå vaø caùc moâ hình maãu veà Nhaân tính nhö nhaân caùch xaõ hoäi, tính caùch nöõ ôû nam giôùi, tính caùch nam ôû nöõ giôùi, vaø baûn naêng caàm thuù. Ngoaøi caùc nhoùm tuøy thuoäc laãn nhau aáy, coøn coù maãu ngöôøi taâm lyù höôùng noäi, höôùng ngoaïi vaø caùc chöùc naêng cuûa tö duy, tri giaùc, caûm giaùc vaø tröïc giaùc. Sau heát, coù moät töï ngaõ voán laø trung taâm cuûa toaøn boä Nhaân Tính’ (9).

Vôùi Jung, yù thöùc hay töï ngaõ (ego) coù nghóa laø caùc töôûng, caùc kyù öùc tö duy vaø caûm thoï coù yù thöùc; voâ thöùc goàm coù caùc caûm thoï voán ñaõ töøng yù thöùc nhöng roài töø aáy bò doàn neùn, bò neùn, bò laõng queân hay bò lôø ñi, vaø caùc caûm thoï quaù yeáu khoâng gaây neân aán töôïng coù yù thöùc nôi con ngöôøi; voâ thöùc taäp theå coù nghóa laø moät nhaø kho chöùa caùc kyù öùc tieàm taøng (ñang yeân nguû) thöøa höôûng töø quaù khöù cuûa toå tieân...; nhaân caùch xaõ hoäi laø caùi maët naï maø moãi ngöôøi mang ñeå ñaùp öùng caùc yeâu caàu cuûa öôùc leä vaø truyeàn thoáng xaõ hoäi, vaø ñeå ñaùp öùng caùc nhu caàu thuoäc caùc maãu taâm lyù ôû beân trong con ngöôøi; maãu nöõ tính trong nam giôùi, nam tính trong nöõ giôùi laø caùc töø chæ con ngöôøi nhö laø moät ñoäng vaät löôõng tính (nam vaø nöõ tính ñeàu coù maët trong caû hai giôùi nam, nöõ); maãu taâm lyù caàm thuù bao goàm caùc baûn naêng thuù vaät maø con ngöôøi thöøa höôûng trong söï tieán hoùa töø hình thöùc thaáp keùm cuûa ñôøi soáng; sau cuøng, töï ngaõ, theo Jung, coù nghóa ‘Nhaân Tính toaøn theå’ hay ‘Troïng ñieåm cuûa Nhaân Tính’ maø moïi yeáu toá taâm lyù cuûa con ngöôøi nhö laø caùc veä tinh quay chung quanh noù.

Taùc giaû thieát nghó, noã löïc cuûa Jung laø chæ roõ söï haïn cheá cuûa lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Freud, nhöng lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Jung, nhö ñöôïc ñeà caäp ôû treân, cuõng haïn cheá. Lyù thuyeát aáy chæ giôùi thieäu ñöôïc caùc aûnh höôûng chuû quan vaø khaùch quan ñaët ñeå vaøo taâm thöùc con ngöôøi, nhöng khoâng theå noùi leân ñöôïc con ngöôøi nhö thaät. Noù khoâng theå ñöôïc xem laø moät lyù thuyeát Nhaân Tính hay maãu giaùo duïc lyù töôûng.

Lyù thuyeát cuûa Alfred Adler (1870 - 1937):

Alfred Adler, sinh ôû Vienna naêm 1870 vaø cheát ôû Aberdeen, Scotland naêm 1937, laø moät nhaø taâm thaàn hoïc, thaønh vieân cuûa Hoäi Phaân Taâm hoïc cuûa AÙo, sau ñoù laø chuû tòch cuûa Hoäi. OÂng ñi theo phaân taâm hoïc cuûa Freud roài chaám döùt lieân heä vôùi Phaân taâm hoïc aáy vaø thaønh laäp moät nhoùm rieâng goïi laø ‘Taâm lyù hoïc caù nhaân’ (Individual Psychology). Adler ñaõ xuaát baûn hôn moät traêm taäp saùch, trong ñoù taäp ‘thöïc haønh vaø lyù thuyeát cuûa Taâm lyù caù nhaân’ coù leõ laø taäp giôùi thieäu toát nhaát veà lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Adler.

Calvin S. Hall vaø Gardner Lindzey ñaùnh giaù raèng:

‘Traùi ngöôïc vôùi giaû ñònh cuûa Freud cho raèng taùnh haïnh cuûa con ngöôøi laø caùc baûn naêng baåm sinh kích ñoäng, traùi ngöôïc haún vôùi tieàn ñeà chính cuûa Jung cho raèng taùnh haïnh cuûa con ngöôøi laø do caùc maãu hình taâm lyù baåm sinh cheá ngöï. Adler thì cho raèng con ngöôøi chuû yeáu bò kích ñoäng bôûi caùc thuùc ñaåy xaõ hoäi. Con ngöôøi töï mình lieân heä vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, daán thaân vaøo caùc hoaït ñoäng coù tính caùch hôïp taùc vaø xaõ hoäi, ñaët söï an laïc cuûa xaõ hoäi leân treân caùi lôïi cuûa caù theå ích kyû, vaø coù moät neáp soáng noåi baät saéc thaùi xaõ hoäi... Freud nhaán maïnh duïc tính, Jung nhaán maïnh maãu tö töôûng töø ban sô, vaø Adler nhaán maïnh lôïi ích xaõ hoäi.

Söï ñoùng goùp lôùn thöù hai cuûa Adler vaøo lyù thuyeát Nhaân Tính laø lyù thuyeát cuûa oâng veà caùi ngaõ saùng taïo...

Neùt ñaëc tröng thöù ba cuûa taâm lyù hoïc cuûa Adler laøm taâm lyù hoïc aáy khaùc haún Phaân taâm hoïc coå ñieån laø ñieåm nhaán maïnh vaøo tính ñoäc ñaùo cuûa Nhaân Tính...

Sau cuøng Adler xem yù thöùc laø trung taâm cuûa Nhaân Tính, khieán Adler trôû neân ngöôøi tieân phong trong vieäc phaùt trieån moät taâm lyù hoïc - höôùng - ñeán - yù thöùc (ego)’ (10).

Söï khaùm phaù höõu ích nhaát cuûa lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Adler laø nhaán maïnh vaøo lôïi ích xaõ hoäi, caùi ngaõ saùng taïo vaø yù thöùc laø trung taâm cuûa Nhaân Tính. Khaùm phaù naøy ñem laïi moät söï ñoùng goùp yù nghóa vaøo laõnh vöïc caùc lyù thuyeát Nhaân Tính. Tuy nhieân, döôùi aùnh saùng duyeân khôûi, yù thöùc chæ laø haäu quaû cuûa söï vaän haønh cuûa hai chi phaàn Voâ minh vaø Haønh, maø khoâng phaûi laø trung taâm ñieåm cuûa Nhaân Tính. Baèng caùch naøo roài lyù thuyeát cuûa Adler cuõng caàn ñöôïc ñieàu chænh nhö lyù thuyeát cuûa Freud vaø Jung.

Lyù Thuyeát Nhaân Tính cuûa Erich Fromn (1900...)

Fromn sinh ôû Frankfurt, Ñöùc quoác, vaøo naêm 1900. Ñoã Tieán só taïi Ñaïi hoïc Heidenberg vaøo naêm 1922; roài ñeán Hoa Kyø vaøo naêm 1933 vaø daïy taïi vieän Phaân taâm hoïc Chicago vôùi tö caùch giaûng sö. Fromn cuõng daïy taïi nhieàu Ñaïi hoïc Hoa Kyø vaø Meã Taây Cô (Mexico). Quan ñieåm cuûa Fronm veà Nhaân Tính ñaõ ñöôïc Callivn S. Hall vaø Gardner Lindzey ghi raèng:

‘Baát cöù moät hình thöùc xaõ hoäi naøo do con ngöôøi thieát keá, hoaëc laø phong kieán, tö baûn chuû nghóa, phaùt xít, xaõ hoäi chuû nghóa hay coäng saûn chuû nghóa ñeàu bieåu hieän moät noã löïc giaûi quyeát maâu thuaãn cô baûn cuûa con ngöôøi. Maâu thuaãn aáy bao goàm con ngöôøi vöøa laø thuù vaät vöøa laø con ngöôøi. Laø thuù vaät con ngöôøi caàn coù moät soá nhu caàu vaät lyù nhaát ñònh naøo ñoù caàn ñöôïc thoûa maõn. Laø con ngöôøi, ngöôøi ta coù söï töï trò, lyù trí vaø trí töôûng töôïng. Caùc caûm nhaän ñaëc bieät ñaày tính ngöôøi laø caùc caûm nhaän veà söï hieàn laønh, tình yeâu vaø loøng töø bi, caùc thaùi ñoä mong hieåu bieát, traùch nhieäm, tính ñoàng nhaát, tính toaøn theå, nhöôïc ñieåm, söï sieâu vieät vaø töï do, vaø caùc giaù trò, caùc quy taéc’ (11).

Vaø:

‘Nhaân tính cuûa chuùng ta phaùt trieån theo caùc cô hoäi maø xaõ hoäi coáng hieán’ (12).

Nhö theá caùi nhìn con ngöôøi trong xaõ hoäi cuûa Erich Fromn raát thöïc teá vaø khaù côûi môû. Lyù thuyeát cuûa Fromn chæ toång hôïp caùc thaùi ñoä soáng vaø caùch soáng cuûa con ngöôøi maø Fromn tin töôûng chöùng hieän höõu trong moãi ngöôøi. Thaùi ñoä soáng, con ñöôøng soáng thöù nhaát ñeå ñaùp öùng caùc nhu caàu vaø ham muoán veà vaät lyù thì ñoøi hoûi coù thöïc phaåm, nöôùc, tieän nghi veà theå chaát, duïc tình vaø moät soá caùc thöù khaùc lieân heä ñeán caùc thöù vöøa keå nhö tieàn baïc söï chuù yù, tình caûm vaø söï thaønh coâng. Thaùi ñoä soáng vaø neáp soáng thöù hai bieåu hieän caùc phaåm chaát cuûa con ngöôøi ñaùp öùng caùc yeâu caàu veà taâm thöùc nhö caùc trích daãn treân ñaõ ñeà caäp. Taát caû caùc ñieàu vöøa neâu thuoäc veà caùi goïi laø Danh saéc ñeán sau söï vaän haønh cuûa Voâ minh, chæ daãn ñeán phieàn naõo vaø khoå ñau. Fromn khoâng theå tieán xa hôn ñöôïc böôùc naøo trong vieäc môû ra con ñöôøng ñi ñeán con ngöôøi vaø haïnh phuùc chaân thaät trong hieän taïi vaø taïi ñaây. Cuõng nhö caùc nhaø lyù thuyeát veà Nhaân Tính khaùc. Fromn thöïc söï ñaõ rôi vaøo roái loaïn giöõa caùc vaán ñeà caù nhaân vaø xaõ hoäi.

Lyù thuyeát vaø Nhaân Tính cuûa Skinner (1904...)

Skinner laø moät nhaø Taùnh haïnh hoïc (behaviorist) raát noåi tieáng, ngöôøi ta ñaõ choái boû söï hieän dieän cuûa caùc nhaân toá gaây xung ñoät thuoäc voâ thöùc, caùc maãu hình taâm lyù, caùc neùt ñaëc ñieåm nhö laø hieän höõu giaû ñònh thuoäc caùc nhaân toá noäi taâm quyeát ñònh taùnh haïnh con ngöôøi, Skinner ñaõ vieát:

‘Toâi ñònh nghóa lyù thuyeát laø moät noã löïc caét nghóa taùnh haïnh con ngöôøi nhö laø caùi gì seõ tieáp tuïc hieän höõu ôû theá giôùi khaùc, nhö laø caùi taâm con ngöôøi hay laø heä thoáng thaàn kinh. Toâi khoâng tin töôûng caùc lyù thuyeát nhö theá seõ laø ñaëc bieät vaø höõu ích. Hôn theá, chuùng nguy hieåm, chuùng gaây ra moïi thöù roái loaïn. Nhöng toâi mong ñôïi moät lyù thuyeát veà taùnh haïnh con ngöôøi, treân taát caû caùc lyù thuyeát treân, seõ taäp hôïp laïi nhieàu thöïc hieän vaø seõ trình baøy caùc thöïc hieän aáy theo moät caùch theå toång quaùt hôn. Toâi raát thích ñeà baït loaïi lyù thuyeát naøy, vaø toâi töï xem mình laø moät lyù thuyeát gia (Evans, 1968, p. 88)’ (13).

Skinner tieáp:

- ‘Toâi khoâng caàn phaûi noã löïc ñeå khaùm phaù thöïc söï laø gì caùc loaïi Nhaân Tính, caùc traïng thaùi (hay caûnh giôùi) taâm thöùc, caùc caûm thoï caùc neùt ñaëc bieät veà ñöùc tính veà caùc döï tính, muïc ñích, caùc yù ñònh, hay caùc ñieàu tieân quyeát cuûa con ngöôøi, ñeå thích nghi vôùi söï phaân tích khoa hoïc veà taùnh haïnh’ (14).

- ‘Trong söï phaân tích taùnh haïnh, con ngöôøi laø moät sinh vaät... voán coù moät kho taùnh haïnh... Con ngöôøi khoâng phaûi laø moät nhaân toá khôûi ñaàu, maø laø nôi nhieàu nhaân duyeân thuoäc moâi sinh vaø di truyeàn hoäi hoïp cuøng chung moät muïc ñích (skinner, 1974, pp. 167 - 168)’ (15).

Nhö theá, lyù thuyeát cuûa Skinner xem Nhaân Tính khoâng laø gì khaùc hôn moät nhoùm maãu caùc taùnh haïnh laø caùc ñaëc tính cuûa caù nhaân vaø xem taùn haïnh cuûa caù nhaân nhö laø saûn phaåm cuûa nhieàu söï cuûng coá, hoã trôï coù tröôùc: chuùng ta laøm nhöõng gì chuùng ta ñöôïc hoã trôï, cuûng coá ñeå laøm.

Ñaáy laø söï ñoùng goùp raát thöïc teá cuûa Skinner vaøo ngaønh taâm lyù giaùo duïc trong vieäc hieåu bieát caùc taùnh haïnh cuûa con ngöôøi, vaø ñaáy cuõng laø söï haïn cheá cuûa lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Skinner trong vieäc theå nhaän con ngöôøi nhö thaät, bôûi vì caùc taùnh haïnh cuûa con ngöôøi thì khaùc xa vôùi con ngöôøi chính noù.

Laø moät nhaø taùnh haïnh hoïc, B. F. Skinner khoâng theå laøm ñieàu gì toát ñeïp hôn ñeå giuùp con ngöôøi nhaän roõ chính mình, caùc nguyeân nhaân phieàn naõo vaø con ngöôøi ñi vaøo haïnh phuùc vaø an tònh cuûa taâm hoàn trong hieän taïi vaø taïi ñaây. Haàu heát caùc lyù thuyeát veà taùnh haïnh ñeàu xaây döïng treân cô sôû quan ñieåm trieát lyù cuûa ‘Khoa hoïc Thöïc taïi luaän’ (Scientific Realism) bò cheá ngöï bôûi tö duy höõu ngaõ vaø bôûi söï haïn cheá cuûa saùu giaùc quan con ngöôøi, laø nhöõng gì maø taùc giaû coù theå ruùt ra ñöôïc töø ngaønh Taâm Lyù giaùo duïc cuûa Hoa Kyø. Maët khaùc, ôû ngaønh Taâm lyù giaùo duïc naøy, caùc lyù thuyeát Nhaân Tính thuoäc nhaân baûn luaän thì laïi xaây döïng treân cô sôû quan ñieåm trieát lyù cuûa Hieän sinh thuyeát (Existentialism) vaø Hieän töôïng luaän (Phenomenology), xem ra toát ñeïp hôn nhieàu, nhöng chuùng cuõng khoâng noùi leân ñöôïc söï thaät cuûa con ngöôøi, cuoäc ñôøi vaø ñöôøng vaøo haïnh phuùc. Chuùng ta haõy tieáp tuïc tìm hieåu caùc lyù thuyeát nhaân baûn.

Lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Maslow (1908...):

Abraham Harold Maslow sinh ôû Brosklyn, New York, 1908. Boá meï laø ngöôøi Do Thaùi thieåu hoïc, ñaõ di truù khoûi Nga vôùi baûy ngöôøi con maø Maslow laø con tröôûng. Maslow ñaõ vieát:

‘Vaøo thôøi thô aáu, thaät kyø laï toâi ñaõ khoâng bò beänh taâm thaàn. Toâi laø caäu beù Do Thaùi soáng giöõa caùc laùng gieàng phi Do Thaùi. Noù töøa töïa nhö laø moät ngöôøi Myõ da ñen ñaàu tieân ñaêng kyù hoïc tröôøng cuûa toaøn hoïc troø da traéng. Toâi thaät coâ ñôn vaø baát haïnh. Lôùn leân giöõa caùc thö vieän vaø saùch vôû maø chaúng coù moät ngöôøi baïn beø naøo (Hall, 1968, p. 37)’.

‘Coù moät caùi gì ñaéng cay vaø oaùn haän trong moái lieân heä giöõa Maslow vaø ngöôøi meï cuûa oâng, trong khi ngöôøi cha ñöôïc xem nhö laø ngöôøi chæ thích röôïu whisky, ñaøn baø vaø ñaùnh loän’ (wilson 1972. p. 131)’.

Maslow hoïc Taâm lyù hoïc taïi Ñaïi hoïc Wisconsin, ñoã cöû nhaân naêm 1930, cao hoïc naêm 1931 vaø tieán só naêm 1934. OÂng vieát:

‘Ñôøi soáng cuûa toâi thaät söï chæ baét ñaàu khi toâi cöôùi vôï vaø ñi ñeán Wisconsin’ (Hall, 1968. p. 37).

Trong taäp saùch ‘Caùc lyù thuyeát Nhaân Tính’, Hjelle vaø Ziegler vieát veà Maslow raèng:

‘Sau khi ñoã tieán só, Maslow trôû veà New York laøm vieäc vôùi nhaø lyù thuyeát baùc hoïc, noåi tieáng nhaát E. l. Thorndike, taïi Ñaïi hoïc Columbia. OÂng dôøi ñeán New York trong thôøi gian naøy... Chính taïi ñaây oâng giaùp maët thaønh phaàn öu tuù cuûa trí thöùc Chaâu AÂu, nhöõng ngöôøi bò buoäc phaûi laãn troán Hitler. Erich Formn, Algred Adler, Karen Horney, Ruth Benedict, Mak Wertheimer... laø moät soá ít trong soá ngöôøi maø Maslow tìm gaëp ñeå naâng cao taàm hieåu bieát cuûa oâng veà Taùnh haïnh cuûa con ngöôøi (human behavior). Caùc laàn noùi chuyeän thaân maät vaø caùc kinh nghieäm ñaày thaùch thöùc maø caùc nhaø hoïc giaû thôøi danh aáy cung caáp ñaõ giuùp hình thaønh neàn taûng trí thöùc cho caùc quan ñieåm nhaân baûn cuûa Maslow veà sau’ (16).

Trong theá giôùi giaùo duïc, neáu Skinner laø moät trong caùc nhaø lyù thuyeát Nhaân Tính thuoäc Taùnh haïnh luaän (Behaviorism) noåi tieáng nhaát, thì Maslow laø moät trong caùc nhaø lyù thuyeát Nhaân Tính thuoäc Nhaân Baûn luaän (Hummanism) noåi tieáng nhaát, nhöõng ngöôøi coù quan ñieåm trieát lyù xaây döïng treân cô sôû Hieän sinh thuyeát vaø Hieän töôïng luaän, nhö ñeà caäp ôû treân, maø ñieåm toång quaùt coù theå ñöôïc dieãn ñaït nhö sau:

‘... Caùc nhaø Hieän sinh chuû nghóa nhaán maïnh yù töôûng raèng moãi chuùng ta chòu caùi traùch nhieäm veà caùi chuùng ta laø ai, vaø chuùng ta phaûi trôû neân nhö theá naøo. Nhö Sartre ñaõ baûo: ‘con ngöôøi chaúng laø caùi gì khaùc ngoaøi caùi hoï taïo cho chính hoï’. Ñoù laø nguyeân taéc thöù nhaát cuûa Hieän sinh thuyeát’ (17).

Vaø:

‘Caùi khaùi nieäm quan troïng nhaát maø caùc nhaø taâm lyù nhaân baûn ruùt ra töø Hieän sinh thuyeát laø ‘khaùi nieäm trôû thaønh’. Con ngöôøi khoâng bao giôø ñöùng yeân; con ngöôøi luoân luoân ôû trong quaù trình trôû thaønh moät ngöôøi môùi’ (18).

- ‘Caùc nhaø taâm lyù nhaân baûn nhaän thöùc vieäc tìm kieám moät ñôøi soáng coù yù nghóa vaø sung söôùng khoâng phaûi laø deã daøng. Ñieàu naøy ñaëc bieät xaùc thaät vaøo thôøi ñaïi coù nhieàu maâu thuaãn vaø ñoåi thay saâu xa veà vaên hoùa, nôi maø caùc nieàm tin vaø giaù trò thuoäc truyeàn thoáng khoâng coøn cung öùng caùc höôùng daãn xöùng ñaùng cho moät ñôøi soáng toát ñeïp hay cho vieäc tìm thaáy yù nghóa trong ñôøi soáng con ngöôøi. Sau roát, caùc nhaø Hieän sinh khaúng ñònh raèng chæ coù moät thöïc taïi chuû quan vaø caù nhaân, maø khoâng phaûi laø khaùch quan, maø moïi ngöôøi ñeàu bieát. Quan ñieåm cuûa Hieän töôïng luaän, hay quan ñieåm cuûa ‘Hieän taïi vaø baây giôø’ (19).

Theo caùi nhìn cuûa Hjelle vaø Ziegler veà quan ñieåm cuûa Maslow, vieát trong taäp saùch noùi treân (p. 461), Maslow tin töôûng raèng con ngöôøi caên baûn laø töï do vaø chòu traùch nhieäm choïn löïa caùch soáng ñeå soáng. Töï do giuùp con ngöôøi quyeát ñònh mình seõ laø gì vaø nhö theá naøo. Vì theá, quan ñieåm cuûa Maslow thöïc söï ñaày veû laïc quan, oâng ñaõ keát luaän raèng: ‘Con ngöôøi töï mình soáng thieát thöïc’, heät nhö moät maãu ngöôøi cuûa giaùo duïc, bieåu hieän caùc ñaëc tính sau ñaây:

1) Coù nhaän thöùc thöïc taïi hieäu quaû hôn.
2) Chaáp nhaän töï thaân, chaáp nhaän tha nhaân vaø söï vaät.
3) Töï phaùt, giaûn dò vaø töï nhieân.
4) Laø trung taâm cuûa vaán ñeà...
5) Khoâng dính maéc: caàn coù ñôøi soáng rieâng tö (ôû ngoaøi söï can thieäp cuûa coâng chuùng).
6) Ñoäc laäp: ñoäc laäp veà vaên hoùa vaø moâi sinh.
7) Luoân luoân coù söï am hieåu môùi meû.
8) Tröïc nghieäm huyeàn bí...
9) Quan taâm xaõ hoäi...
10) Coù caùc töông heä caù nhaân saâu saéc.
11) Coù ñaëc tính daân chuû.
12) Bieän bieät giöõa phöông tieän vaø cöùu caùnh.
13) Haøi höôùc coù tính caùch trieát lyù.
14) Saùng taïo.
15) Giöõ ñoäc laäp vaø cöôõng laïi vôùi moät soá ñieåm veà vaên hoùa (20).

Baûn chaát con ngöôøi hay Nhaân tính, theo quan ñieåm cuûa Maslow, raát laø ngöôøi, raát laø hieän sinh, vaø raát laø tích cöïc, nhöng kyø thöïc ñoù chæ laø moät hieän höõu toång hôïp nhieàu ñaëc tính ñöôïc xem laø caùc ñieàu kieän ñeå phaùt trieån taâm lyù. Ñoù khoâng phaûi laø con ngöôøi chính noù. Maslow khoâng theå chæ roõ ra chuû theå taïo ra caùc ñaëc tính aáy vaø khoâng theå chæ roõ ra caùi goác reã cuûa phieàn naõo, khoå ñau cuûa con ngöôøi, laøm sao caù nhaân coù theå töï huaán luyeän cho mình ñeå thuû ñaéc caùc ñaëc tính aáy? Laøm sao caù nhaân coù theå xoùa tan heát caùc phieàn naõo? Hình nhö coù caùi gì nhö laø söông muø hieän dieän trong lyù thuyeát cuûa Maslow? Trong tö töôûng cuûa Maslow?

Lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Carl Ransom Rogers (1902-1987):

Carl Ransom Rogers sinh ôû Oak Park (ngoaïi oâ Chicago), Illinois, naêm 1902. OÂng laø con thöù tö trong saùu ngöôøi thuoäc moät gia ñình thaønh coâng veà maët taøi chaùnh vaø haïnh phuùc. Luùc hoïc trung hoïc, oâng khoâng coù moät ngöôøi baïn thaân naøo ngoaøi gia ñình oâng; ñaõ tieâu heát thì giôø vaøo vieäc ñoïc saùch, baát cöù saùch naøo maø oâng baét gaëp, ngay caû töï ñieån baùch khoa. Luoân luoân ñöôïc öu haïng trong caùc lôùp oâng hoïc. Ñoã cöû nhaân veà Söû hoïc naêm 1924 taïi Ñaïi hoïc Wisconsin, roài laäp gia ñình, raát haïnh phuùc soáng vôùi Hellen Elliot Rogers, ngöôøi vôï vaø ngöôøi yeâu, oâng ñaõ vieát: ‘Toâi ñaõ keát baïn thaân, coù nhieàu tö töôûng môùi vaø troïn veïn yeâu ñöông’ (1967, p. 353).

Rogers theo hoïc Taâm lyù giaùo duïc vaø ñoã cao hoïc naêm 1928, roài tieán só veà Taâm lyù laâm saøng (trò lieäu) naêm 1931. Rogers laøm vieäc nhö moät nhaø Taâm lyù taïi Phaân bang Nhi hoïc ôû Rochester, New York, roài ñöôïc phong ngaïch ‘giaùo sö’ taïi phaân ban Taâm lyù hoïc, Ñaïi hoïc tieåu bang Ohio naêm 1939. OÂng ñaõ xuaát baûn taäp ‘Laâm saøng trò lieäu Nhi khoa’ naêm 1939; ‘Höôùng daãn veà taâm lyù trò lieäu’ naêm 1942; laøm giaùo sö taâm lyù vaø giaùm ñoác Trung taâm Höôùng daãn taâm lyù Ñaïi hoïc, taïi Ñaïi hoïc Chicago. ÔÛ taïi ñaây töø 1945 ñeán 1957 oâng hoaøn thaønh coâng trình lôùn: ‘Pheùp trò lieäu Taâm lyù ñaët troïng taâm vaøo thaân chuû: Thöïc haønh môùi, caùc haøm yù vaø lyù thuyeát’ naêm 1951.

Vaøo naêm 1957, Rogers trôû laïi Ñaïi hoïc Wisconsin laøm vieäc taïi Phaân ban Taâm lyù vaø Taâm beänh hoïc. Naêm 1964 oâng laøm vieäc ôû Trung Taâm Taùnh haïnh hoïc phöông Taây (WBSI) taïi Lajolla, California.

Naêm 1969, Rogers rôøi WBSI, veà laøm vieäc taïi Trung taâm nghieân cöùu veà con ngöôøi, taïi Lajolla, California cho ñeán khi oâng cheát vaøo naêm 1987 do nhoài maùu cô tim.

Sinh tieàn, Rogers ñaõ nhaän nhieàu giaûi thöôûng:

- Naêm 1946, ñöôïc baàu laøm chuû tòch Hoäi Taâm lyù hoïc Hoa Kyø (APA) vaø ñöôïc phong taëng ‘Toái öu haïng ñoùng goùp chuyeân ngaønh cuûa APA’. Vaøo dòp naøy, oâng ñaõ ñoïc moät baøi dieãn vaên trong ñoù oâng coù noùi: ‘Toâi ñaõ dieãn ñaït moät tö töôûng maø thôøi gian cuûa noù ñaõ ñeán roài, nhö theå laø moät vieân soûi ñöôïc ñaùnh rôi vaøo nöôùc vaø laøm lan ra caùc gôïn soùng. Tö töôûng aáy laø caù nhaân coù nhöõng nguoàn saùng kieán raát lôùn beân trong mình ñeå laøm thay ñoåi ñôøi soáng cuûa mình, vaø nhöõng nguoàn saùng kieán aáy coù theå ñöôïc huy ñoäng vaø ñöôïc trao cho moät khoâng khí thích ñaùng’ (1937. p. 4).

Rogers ñaõ xuaát baûn nhieàu taäp saùch:

- Taâm lyù trò lieäu vaø thay ñoåi Nhaân Tính (1954).
- Ñeå trôû thaønh con ngöôøi (1961).
- ‘Töï do ñeå hoïc: Moät quan ñieåm veà nhöõng gì giaùo duïc coù theå trôû thaønh’ (1969).
- Carl Rogers, veà caùc nhoùm gaëp gôõ ngoaøi döï tính (1970).
- Carl Rogers, veà Naêng löïc con ngöôøi (1977).
- Con ñöôøng hieän höõu (1980).
- ‘Töï do ñeå hoïc cho thaäp nieân 80' (1983).

Nhö Hjelle vaø Ziegler ñaùnh giaù (ibid, pp. 488 - 489), Carl Ransom Rogers coù theå laø moät nhaø Taâm lyù vaø Taâm lyù trò lieäu noåi tieáng nhaát töø 1950 ñeán 1983. Chuùng ta haõy theo doõi caùc tö töôûng cuûa Rogers veà Nhaân Tính hay baûn chaát cuûa con ngöôøi:

- ‘Moãi ngöôøi giaûi thích thöïc taïi theo kinh nghieäm rieâng tö cuûa mình, vaø theá giôùi kinh nghieäm aáy chæ ñöôïc ngöôøi aáy bieát moät caùch hoaøn toaøn’ (21).

- ‘Dieãn ñaït naøy cuûa Rogers phaûn öùng quan ñieåm trieát lyù cuûa Hieän töôïng luaän cho raèng, ‘caùi goïi laø thaät ñoái vôùi moät ngöôøi laø caùi hieän höõu trong heä thoáng quan saùt vaø ñaùnh giaù cuûa ngöôøi aáy, hay goïi laø theá giôùi chuû quan, bao goàm moïi thöù thuoäc hieåu bieát cuûa ngöôøi aáy ôû baát cöù thôøi ñieåm naøo. Theâm nöõa, nhaän thöùc vaø kinh nghieäm chuû quan khoâng nhöõng chæ taïo neân thöïc taïi rieâng tö cuûa moät ngöôøi maø coøn hình thaønh cô baûn cho caùc haønh ñoäng cuûa ngöôøi aáy’ (22).

Vaø:

- ‘Haàu heát Rogers choái boû vò theá cuûa Freud cho raèng caùc khía caïnh lòch söû hay caùc söï phaùt sinh cuûa taùnh haïnh laø caùc nhaân toá goác laøm cô sôû cho ‘Nhaân Tính’. Taùnh haïnh khoâng phaûi do caùi gì thuoäc quaù khöù quyeát ñònh. Thay vì theá, Rogers nhaán maïnh nhu caàu hieåu roõ söï lieân heä cuûa moät ngöôøi ñoái vôùi moâi sinh trong luùc ngöôøi aáy ñang hieän höõu vaø nhaän thöùc noù.

Chính söï lyù giaûi cuûa chuùng ta trong hieän taïi veà caùc kinh nghieäm quaù khöù, hôn laø söï hieän höõu cuûa caùc kinh nghieäm aáy, aûnh höôûng ñeán taùnh haïnh ñöông thôøi cuûa chuùng ta’ (23).

Caùc trích daãn treân chöùng toû raèng vôùi Rogers, moät ngöôøi coù theå nhaän thöùc thöïc taïi qua giôùi haïn cuûa nhöõng gì ngöôøi aáy ñang laø, vaø chæ thöïc taïi aáy laø thaät ñoái vôùi ngöôøi aáy. Chính caùc nhaän thöùc vaø kinh nghieäm chuû quan cuûa ngöôøi aáy xaây döïng neân thöïc taïi kia vaø xaây döïng neân cô sôû haønh ñoäng mình. Theá giôùi (hay theá giôùi kinh nghieäm) laø theá! vaø Nhaân Tính laø theá!

Moät maët, quan ñieåm cuûa Rogers bieåu hieän caùi nhìn söï vaät cuûa Hieän töôïng luaän vaø Nhaân baûn luaän nghe raát nhaân baûn vaø gaây moät aán töôïng raát saâu saéc; maët khaùc, giaùn tieáp coâng nhaän söï haïn cheá cuûa caùi nhìn aáy voán bò khoáng cheá bôûi sai laïc cuûa caùc nhaän thöùc vaø kinh nghieäm chuû quan cuûa con ngöôøi. Rogers chaáp nhaän caùc nhaän thöùc vaø kinh nghieäm chuû quan kia nhö laø söï thaät cuûa cuoäc ñôøi, trong khi thöïc söï döôùi aùnh saùng cuûa Duyeân Khôûi, caùc nhaän thöùc vaø kinh nghieäm aáy laø sai laàm vaø chæ ñaåy ñöa con ngöôøi ñeán khoå ñau. Ñaây laø moät loã hoång lôùn cuûa lyù thuyeát Nhaân Tính cuûa Rogers. Tuy vaäy, trong yù nghóa giuùp caùc caù nhaân giaûm tröø phieàn naõo do nhöõng caùi nhìn vaø thaùi ñoä soáng tieâu cöïc gaây ra, lyù thuyeát cuûa Rogers vaãn coøn khaù höõu ích khi oâng ta ñeà baït moät maãu ngöôøi ‘hoaït ñoäng raát thieát thöïc’ (A fully functioning person) vaøo naêm 1980 ñoøi hoûi con ngöôøi theå hieän caùc nhaân toá sau ñaây: (24).

1) Côûi môû ñoái vôùi caûm nhaän: ‘côûi môû ñoái vôùi caûm nhaän laø ñoái cöïc cuûa söï töï veä. Nhöõng ai hoaøn toaøn côûi môû ñoái vôùi caùc caûm nhaän thì coù theå laéng nghe chính mình,... bieát roõ ñöôïc coù caûm giaùc vaø tö töôûng saâu xa nhaát cuûa chính hoï’.

2) Soáng hieän sinh: ‘Ñaây laø khuynh höôùng soáng moät caùch troïn veïn vaø phong phuù trong töøng giaây phuùt hieän sinh. Do soáng nhö theá, ocn ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc caùi raát môùi meû vaø ñoäc ñaùo cuûa töøng caûm nhaän trong ñôøi soáng cuûa mình.

3) Söï tin töôûng vaøo caùc quan naêng: ‘Söï tin töôûng vaøo caùc quan naêng coù nghóa laø khaû naêng tham cöùu vaø thöïc hieän ñuùng caùc caûm nhaän trong taâm mình cuûa moät ngöôøi nhö laø cô sôû chính ñeå choïn löïa’.

4) Töï do thuoäc hieän sinh: ‘Töï do thuoäc hieän sinh lieân quan ñeán caûm nhaän noäi taâm raèng ‘Ta laø ngöôøi duy nhaát chòu traùch nhieäm veà caùc haønh ñoäng cuûa mình vaø caùc haäu quaû cuûa haønh ñoäng aáy’.

5) Saùng taïo: ‘Vôùi Rogers, ngöôøi coù moät ‘ñôøi soáng toát ñeïp seõ laø ‘típ’ ngöôøi coù caùc saùng taïo phaåm (tö töôûng, döï aùn, haønh ñoäng) vaø söï soáng saùng taïo noåi baät. Nhöõng ngöôøi saùng taïo coù khuynh höôùng soáng vöøa vôùi tính caùch xaây döïng vaø thích nghi vôùi neàn vaên hoùa vöøa thoûa maõn caùc nhu caàu saâu xa nhaát cuûa hoï. Hoï coù theå raát saùng taïo vaø uyeån chuyeån thích nghi vôùi söï thay ñoåi cuûa caùc ñieàu kieän moâi sinh’.

Vôùi thaùi ñoä soáng thöù nhaát ‘côûi môû ñoái vôùi caùc caûm nghieäm’, taùc giaû thieát nghó, coù nghóa laø luoân luoân côûi môû nhöng khoâng phaûi laø döøng laïi hay naém giöõ söï vaät naøo. Thaùi ñoä soáng naøy coù theå mong chôø moät söï caûm nghieäm caùi roãng khoâng cuûa söï vaät, ñoù laø caûm nghieäm thuoäc tö duy vaø caûm thoï cao nhaát. Noù chæ caàn coù moät con ñöôøng ñuùng ñeå ñi nhö con ñöôøng soáng ñöùc Phaät ñaõ chæ daïy, caùi con ñöôøng maø Rogers khoâng theå hình dung ra ñöôïc. Vôùi thaùi ñoä soáng thöù hai, ‘soáng hieän sinh’, thaùi ñoä soáng naøy coù theå giuùp con ngöôøi loaïi boû ñöôïc caùc phieàn naõo do caùc tö duy veà quaù khöù vaø töông lai gaây ra, vaø giuùp con ngöôøi taäp trung tö töôûng vaøo giaây phuùt raát hieän sinh voán luoân luoân môùi meû, vaø ñoäc ñaùo. Nhöng caûm nghieäm cuûa con ngöôøi veà söï thöïc naøy chæ hieän dieän khi con ngöôøi hoaøn toaøn cheá ngöï ñöôïc caùc tö duy vaø duïc voïng sai laàm. Rogers khoâng theå chæ con ñöôøng soáng nhö ñöùc Phaät ñaõ giôùi thieäu Baùt thaùnh ñaïo hay Töù thaùnh ñeá cho con ngöôøi. Vôùi thaùi ñoä soáng thöù ba, ‘söï tin töôûng vaøo caùc quan naêng’, coù nghóa raèng moät ngöôøi caàn phaûi choïn löïa cho höôùng haønh ñoäng cuûa mình treân cô sôû nhöõng gì nguôøi aâyù caûm thaáy ñuùng, maø khoâng phaûi treân cô sôû cuûa baát cöù nguoàn aûnh höôûng naøo ôû beân ngoaøi, hay treân cô sôû phaùn xeùt cuûa ngöôøi khaùc. Ñaây laø yù nghóa toát ñeïp. Nhöng coù nhieàu tö töôûng, caûm nhaän vaø ham muoán khôûi leân trong taâm, ngöôøi aáy tröôùc tieân phaûi choïn löïa tö töôûng tröôùc luùc choïn löïa höôùng haønh ñoäng. Tieâu chuaån cuûa caùi ñuùng ñeå theo laø gì? Chuû theå cuûa choïn löïa laø gì? Ñoù laø nhöõng ñieàu maø Rogers khoâng ñeà caäp ñeán vaø khoâng theå ñeà caäp ñeán, theá neân, lyù thuyeát cuûa Rogers caàn ñöôïc boå sung cho hoaøn myõ.

Veà thaùi ñoä soáng thöù tö, laø yù nghóa tinh thaàn töï traùch nhieäm vôùi chính mình. Ñieàu naøy caàn thieát cho moïi höôùng soáng toát ñeïp.

Veà ñieåm cuoái cuøng, ñieåm thöù naêm, nghe thaät söï saùng taïo, trí tueä vaø nhaân baûn. Noù phuïc vuï cho nhu caàu saâu saéc nhaát cuûa con ngöôøi. Nhöng, nhöõng gì laø nhu caàu saâu saéc nhaát daãn ñeán chaân haïnh phuùc co con ngöôøi trong hieän taïi vaø taïi ñaây? Lyù thuyeát cuûa Rogers thieáu haún ñieåm naøy, caàn ñöôïc soi saùng bôûi nhöõng lôøi daïy cuûa Ñöùc Phaät, nhöõng lôøi daïy maø taùc giaû seõ giôùi thieäu ôû ‘Phaàn boán’ cuûa taùc phaåm.

Noùi toùm, tö töôûng cuûa Rogers veà Nhaân Tính, veà ‘phaùp trò lieäu taâm lyù ñaët troïng taâm ôû thaân chuû’ vaø veà ‘maãu ngöôøi hoaït duïng thieát thöïc’ thì raát hay. Caùc tö töôûng aáy coù theå giuùp nhöõng ngöôøi laøm giaùo duïc môû ra moät höôùng giaùo duïc phuïc vuï caùc tình thaân giaùo duïc toát vaø phuïc vuï söï phaùt trieån caùc caù nhaân. Nhöng linh hoàn cuûa höôùng giaùo duïc aáy thì phaûi ñöôïc tìm kieám trong giaùo lyù Duyeân Khôûi vaø Naêm thuû uaån.

Chuù thích:

(1): Calvin S.Hall and Gardner Lindzey, "Theories of Personality" Wiley Eastern Limited, New Delhi, 110002, 1991, pp. 8-9.
(2): Adapted from "Personality Theories", by Larry A.Jelle and Daniel J.Ziegler, Mc Graw - Hill, Inc., New York, 1992, p.5.
(3): Calvin S.Hall and Gardner Lindzey, Ibid., p.36.
(4): Ibid., pp. 37-38.
(5): Ibid., p.38.
(6): Ibid., p.39.
(7): Ibid., p.114.
(8): Ibid., p.116.
(9): Ibid., p. 118.
(10): Ibid., pp. 159-160.
(11): Ibid., p. 170.
(12): Ibid., p. 172.
(13): Ibid., p. 297.
(14): Ibid., p. 298.
(15): Ibid., p. 301.
(16): Ibid., p. 442.
(17): Ibid., p. 444.
(18): Ibid., p. 444.
(19): Ibid., p. 445.
(20): Ibid., pp. 477 - 478.
(21): Ibid., p. 496.
(22): Ibid., p. 496.
(23): Ibid., p. 497.
(24): Ibid., pp. 508 - 509

ÔÛ taïi vöôøn Nai, nôi chö Tieân haï traàn taïi Baøraønaisì ngay sau ngaøy thöù nhaát giaûng daïy Töù thaùnh ñeá, ñöùc Phaät ñaõ daïy giaùo lyù Naêm thuû uaån töø ngaøy thöù hai ñeán ngaøy thöù naêm, cho Toân giaû Kieàu Traàn Nhö (Kodanna)? vaø boán phaùp höõu cuûa toân giaû.

Kinh ghi raèng:

‘Taïi Benareøs, ôû vöôøn Nai laø nôi ñöùc Phaät daïy baøi phaùp ñaàu tieân. Baáy giôø ñöùc Theá Toân giaûng cho naêm vò tu só raèng: ‘Naøy caùc Tyû kheo, thaân khoâng phaûi laø töï ngaõ..., thoï khoâng phaûi laø töï ngaõ... töông töï, töôûng, haønh, thöùc khoâng phaûi laø töï ngaõ’....

Qua lôøi daïy ñoù, taâm cuûa naêm vò Tyû kheo giaûi thoaùt khoûi caùc laäu hoaëc, khoâng coøn chaáp thuû (1).

III. 2. 1: Y Ù nghóa Nguõ uaån

Ñöùc Phaät ñònh nghóa:

Naøy caùc Tyû kheo, naêm thöù aáy goïi laø Naêm uaån. Vaø, naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø Naêm uaån lieân heä vôùi chaáp thuû? Baát cöù saéc thaân naøo thuoäc quaù khöù, vò lai hay hieän taïi..., xa hay gaàn, laø coù laäu hoaëc vaø lieân heä vôùi chaáp thuû. Ñaây goïi laø Naêm uaån lieân heä vôùi chaáp thuû. Baát cöù thoï naøo..., töôûng naøo... haønh naøo..., thöùc naøo...’ (1b).

- Saéc uaån ñöôïc hieåu laø cô theå vaät lyù cuûa moät ngöôøi, cô theå cuûa nhöõng ngöôøi khaùc vaø theá giôùi vaät lyù. Thoï uaån goàm coù caûm thoï khoå, caûm thoï haïnh phuùc vaø caûm thoï khoâng khoå ñau khoâng haïnh phuùc. Ñaáy laø caûm thoï khôûi leân töø söï tieáp xuùc cuûa maét, cuûa tai, muõi, löôõi, thaân vaø cuûa yù. Töôûng uaån goàm coù töôûng veà saéc, veà thanh, höông, vò vaø veà phaùp (hay veà theá giôùi hieän töôïng). Haønh uaån laø taát caû haønh ñoäng veà thaân, veà lôøi vaø veà yù; noù cuõng ñöôïc hieåu laø caùc haønh ñoäng coù taùc yù do saéc, thanh, höông, vò xuùc vaø phaùp gaây ra. Thöùc uaån bao goàm nhaõn thöùc, nhó thöùc, tæ thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc vaø yù thöùc.

Con ngöôøi laø theá! Laø do caùc duyeân thuoäc theá giôùi vaät lyù vaø taâm lyù naøy maø sinh. Moãi ngöôøi coù lieân heä maät thieát ñeán tha nhaân, xaõ hoäi vaø thieân nhieân, maø khoâng bao giôø töï noù coù theå hieän höõu. Do ñoù, con ngöôøi laø voâ ngaõ, voâ thöôøng. Con ngöôøi, do vì luoân naém giöõ caùi ngaõ, caùi thöôøng neân caûm thoï khoå ñau ôû ñôøi giöõa söï thaät voâ ngaõ, voâ thöôøng aáy, nhö ñöùc Phaät ñaõ daïy.

‘Naøy caùc Tyû kheo, Saéc laø voâ thöôøng. Caùi gì laø voâ thöôøng thì khoå ñau. Caùi gì khoå ñau thì voâ ngaõ. Caùi gì voâ ngaõ thì khoâng phaûi laø cuûa toâi, khoâng phaûi laø toâi, khoâng phaûi laø töï ngaõ cuûa toâi. Ñaây laø lyù do taïi sao saéc caàn ñöôïc nhìn vôùi trí tueä toaøn giaùc, hieåu bieát nhö thaät. Thoï laø voâ thöôøng..., Töôûng.., Haønh... Thöùc laø voâ thöôøng...’ (2).

‘Naøy caùc Tyû kheo, Saéc laø voâ ngaõ. Caùi gì laø nhaân, caùi gì laø duyeân cuûa Saéc taäp khôûi, caùi aáy cuõng voâ ngaõ. Naøy caùc Tyû kheo, laøm sao Saéc, voán do caùc yeáu toá voâ ngaõ taïo neân, laïi coù theå coù töï ngaõ?

Thoï..., Töôûng..., Haønh..., Thöùc... Caùi gì laø nhaân, caùi gì laø duyeân cuûa söï taäp khôûi cuûa Thöùc, caùi aáy cuõng voâ ngaõ. Laøm sao Thöùc aáy, voán do caùc duyeân voâ ngaõ taïo neân, laïi coù theå coù töï ngaõ?’ (3).

‘Naøy caùc Tyû kheo, ví nhö con soâng Haèng mang theo nhieàu chuøm boït lôùn, vaø moät ngöôøi coù maét saùng seõ nhìn chuøm boït nöôùc aáy, quaùn saùt noù, vaø nhìn taän baûn chaát cuûa noù. Do nhìn thaáy chuøm boït, quaùn saùt, do nhìn baûn chaát noù, ngöôøi aáy seõ thaáy chuøm boït nöôùc laø roãng khoâng, seõ nhìn thaáy noù laø khoâng coù baûn chaát, seõ nhìn thaáy noù laø voâ ngaõ. Laøm sao, naøy caùc Tyû kheo, laïi coù theå coù ngaõ tính trong chuøm boït nöôùc aáy?

Naøy caùc Tyû kheo, giaû nhö vaøo muøa thu, khi trôøi möa xuoáng caùc haït möa lôùn, bong boùng nöôùc noåi leân treân maët nöôùc roài tan ñi, vaø moät ngöôøi coù maét saùng seõ nhìn thaáy bong boùng nöôùc aáy, quaùn saùt noù, nhìn taän baûn chaát noù, ngöôøi aáy seõ thaáy noù roãng khoâng, seõ thaáy noù khoâng coù baûn chaát, seõ thaáy noù khoâng coù ngaõ tính. Naøy caùc Tyû kheo, laøm sao laïi coù theå coù ngaõ tính trong caùi boït nöôùc noåi treân maët nöôùc aáy?

Cuõng vaäy, naøy caùc Tyû kheo, phaøm coù caûm thoï naøo, thuoäc quaù khöù, hieän taïi hay vò lai, xa hay gaàn, vò Tyû kheo nhìn thaáy... vò Tyû kheo seõ thaáy noù khoâng coù töï ngaõ. Laøm sao, naøy caùc Tyû kheo, laïi coù theå coù töï ngaõ trong caûm thoï?...’ (4)

Neáu moät ngöôøi thaáy roõ söï thaät aáy, ngöôøi aáy seõ nhaøm chaùn Naêm uaån; do nhaøm chaùn Naêm uaån, ngöôøi aáy töø boû loøng tham ñaém Naêm uaån; do söï töø boû aáy, ngöôøi aáy ñöôïc giaûi thoaùt vaø ñaït ñeán trí tueä giaûi thoaùt bieát raèng: mình giaûi thoaùt.

Giôø, ñeå theå hieän caùi nhìn söï vaät vöøa neâu treân, chuùng ta haõy nhìn saâu vaøo cô theå vaät lyù cuûa con ngöôøi, quaùn saùt vaø phaân tích chuùng, chuùng ta coù theå nhaän ñöôïc gì?

- Cô theå vaät lyù kia phaùt sinh töø moät baøo thai do ‘tính vaø khí’ (cuûa boá meï) taïo neân. Caùi ‘tính vaø khí’ aáy ñöôïc taïo neân do tinh chaát cuûa thöïc phaåm voán do vaïn duyeân hôïp laïi maø thaønh, bao goàm caû duyeân veà söï hieän dieän cuûa maët trôøi caùch xa traùi ñaát caû 150 trieäu caây soá.

- Caäu beù ñöôïc nuoâi lôùn cuõng do thöïc phaåm... Cô theå aáy hieän höõu ngoaøi yù muoán cuûa con ngöôøi, vaø noù luoân bieán ñoåi. Laøm sao cô theå aáy coù theå ñöoïc nhìn laø cuûa rieâng ta? Töông töï, söï phaân tích Thoï uaån seõ giuùp ta thaáy roõ: Thoï uaån khoâng laø gì khaùc hôn moät nhoùm caûm thoï do xuùc maø coù; xuùc chi laø söï tieáp xuùc giöõa noäi saéc vaø ngoaïi saéc. Neáu Saéc uaån ñaõ ñöôïc nhìn thaáy khoâng phaûi ‘Ta’, khoâng phaûi laø ‘cuûa Ta’, hay khoâng phaûi laø ‘töï ngaõ cuûa Ta’, vaø laø roãng khoâng töï ngaõ, thì Thoï uaån cuõng theá.

Veà Töôûng uaån, ñoù laø töôûng veà saéc, thinh, höông, vò xuùc vaø phaùp. Caùc thöù saéc, thanh, höông, vò, xuùc vaø phaùp aáy thuoäc veà saéc uaån neân roãng khoâng, nhö ñeà caäp ôû treân neân caùc töôûng veà chuùng cuõng laø roãng khoâng: haún chuùng ta khoâng nhìn chung laø ‘Ta’, laø ‘cuûa Ta’ hay laø ‘töï ngaõ cuûa Ta’.

Veà Haønh uaån, noù laø tö duy veà saéc, thinh, höông, vò, xuùc vaø phaùp; nhöng saéc, thinh, höông, vò xuùc vaø phaùp ñaõ laø roãng khoâng, khoâng phaûi ‘Ta’, khoâng phaûi ‘cuûa Ta’ khoâng phaûi ‘töï ngaõ cuûa Ta’, neân Haønh uaån cuõng ñöôïc nhìn thaáy töông töï.

Veà Thöùc uaån, ñaáy laø nhaän thöùc khôûi sinh töø söï xuùc tieáp cuûa maét, tai, muõi, löôõi, thaân vaø yù (vôùi saùu traàn). Maét, tai, muõi, löôõi, thaân, yù ñaõ laø roãng khoâng vaø khoâng phaûi chæ laø ‘Ta’, khoâng phaûi ‘cuûa Ta’, khoâng phaûi laø ‘töï ngaõ cuûa Ta’, thì Thöùc uaån cuõng theá.

Caùi goïi laø con ngöôøi laø moät taäp hôïp cuûa Naêm uaån voán roãng khoâng, neân con ngöôøi haún phaûi laø voâ ngaõ vaø khoâng phaûi laø ‘Ta’, khoâng phaûi ‘cuûa Ta’, khoâng phaûi laø ‘töï ngaõ cuûa Ta’. Ñieàu naøy nghe khaù laï, nhöng laø söï thaät.

Caùi nhìn nhö theá veà Naêm uaån laø caùi nhìn trí tueä (Panna hay Vijjaø) coù theå giuùp con ngöôøi ñi ra khoûi moïi thöù phieàn naõo. Noù gôïi yù cho con ngöôøi töï huaán luyeän mình coù caùi nhìn trí tueä maø khoâng phaûi khieán con ngöôøi ñi tìm kieám moät töï ngaõ hay Nhaân Tính.

Taïi ñaây coù theå ñaët ra caâu hoûi raèng: Neáu voâ ngaõ laø söï thaät cuûa con ngöôøi, thì ai haønh ñoäng? Ai nhaän laáy haäu quaû cuûa caùc haønh ñoäng? - Nhöõng caâu hoûi naøy haøm nguï yù nghóa veà hieän höõu cuûa moät töï ngaõ (self) haún laø thuoäc veà tö duy höõu ngaõ voán laø voâ minh vaø laø khaùi nieäm, maø khoâng phaûi laø thöïc taïi. Thöïc söï thì, con ngöôøi ñang coù maët kìa, caùc haønh ñoäng cuûa con ngöôøi ñang coù maët kìa, vaø haäu quaû cuûa caùc haønh ñoäng maø con ngöôøi ñoùn nhaän ñang coù maët kìa. Khoâng coù moät caâu hoûi naøo veà ‘ai’ hay ‘taïi sao’ hieän höõu trong thöïc taïi caû: thöïc taïi laø nhöõng gì ñeå soáng vôùi, maø khoâng phaûi laø nhöõng gì ñeå noùi veà hay nghó veà. Chæ coù hai ñieàu caàn phaûi quan taâm trong hieän höõu ñònh meänh cuûa con ngöôøi vaø söï ñoùn nhaän khoå ñau cuûa con ngöôøi vaø söï ñoøi hoûi tìm ra con ñöôøng ñeå chaám döùt khoå ñau aáy. Vaán ñeà chính yeáu cuûa moãi ngöôøi laø laøm theá naøo coù chaùnh kieán veà hai ñieàu ñoù nhö Ñöùc Phaät ñaõ daïy Kaccaønagotta, ngöôøi ñeä töû cuûa Ngaøi:

‘Naøy hieàn giaû Channa, toâi ñaõ nghe töø chính kim khaåu cuûa Theá Toân khi Ngaøi daïy Tyû kheo Kaccaønagotta töø chính kim khaåu cuûa Ngaøi raèng: ‘Naøy Kaccaøna, theá giôùi naøy xaây döïng quan ñieåm treân cô sôû hai ñieåm: hieän höõu hay khoâng hieän höõu: Ai vôùi chaùnh trí tueä thaáy nhö thaät söï sinh khôûi cuûa theá giôùi thì khoâng tin töôûng coù söï khoâng hieän höõu cuûa theá giôùi. Nhöng naøy Kaccaøna, ai vôùi chaùnh trí tueä thaáy nhö thaät söï chaám döùt cuûa theá giôùi thì khoâng tin töôûng coù söï khoâng hieän höõu cuûa theá giôùi. Naøy Kaccaøna, phaàn lôùn ngöôøi ta ôû ñôøi chaáp thuû caùc heä thoáng, bò giam caàm bôûi caùc giaùo ñieàu, tín ñieàu. Ai khoâng theo ñuoåi söï chaáp thuû caùc heä thoáng, ai khoâng chaáp thuû caùc heä thoáng, ai khoâng öa chuoäng heä thoáng chaáp thuû naøy, giaùo ñieàu naøy, thaønh kieán tuøy mieân naøy, thì ngöôøi aáy khoâng noùi raèng: ‘Ñaây laø töï ngaõ cuûa toâi’. Ai nghó raèng, ‘caùi gì sinh khôûi laø khoå ñau": ‘Caùi gì hoaïi dieät laø khoå ñau’, ñoù laø khoå, ngöôøi aáy khoâng nghi ngôø, khoâng boái roái. ÔÛ vaán ñeà naøy, hieåu bieát ñeán vôùi ngöôøi aáy khoâng phaûi vay möôïn töø nhöõng ngöôøi khaùc. Naøy Kaccaøna cho ñeán nhö theá, laø chaùnh kieán’.

‘Taát caû hieän höõu’, naøy Kaccaøna, laø moät cöïc ñoan. ‘Khoâng coù gì hieän höõu’ (hay taát caû voâ höõu), naøy Kaccaøna, laø moät cöïc ñoan khaùc. Khoâng ñi vaøo hai cöïc ñoan aáy, naøy Kaccaøna. Nhö Lai daïy giaùo lyù theo ‘Trung Ñaïo": ‘Do Voâ minh maø coù Haønh, do Haønh maø coù Thöùc...’. Nhö theá laø söï sinh khôûi cuûa toaøn boä khoå ñau. Do söï tan raõ vaø chaám döùt Voâ minh neân caùc Haønh dieät; do Haønh dieät maø Thöùc dieät... Nhö theá laø söï chaám döùt toaøn boä khoå ñau’ (5).

‘Xöa cuõng nhö nay. Ta chæ tuyeân boá söï khoå ñau vaø söï chaám döùt khoå ñau’ (6).

‘Naøy caùc Tyû kheo, Ta seõ chæ baøy roõ caùc phaùp caàn phaûi hieåu roõ vaø nhö theá naøo laø söï hieåu roõ caùc phaùp. Haõy laéng nghe, Naøy caùc Tyû kheo, nhöõng gì laø caùc phaùp caàn ñöôïc hieåu roõ? Saéc, naøy caùc Tyû kheo, laø caùc phaùp caàn ñöôïc hieåu roõ, Thoï.., Töôûng..., Haønh..., Thöùc..., laø caùc phaùp caàn ñöôïc hieåu roõ.

Vaø nhö theá naøo laø söï hieåu roõ caùc phaùp aáy? Söï ñoaïn dieät tham, söï ñoaïn dieät saân, söï ñoaïn dieät si: Naøy caùc Tyû kheo ñoù goïi laø söï hieåu roõ caùc phaùp’ (7).

II. 2. 2: Söï vaän haønh cuûa naêm thuû uaån

Nhö ñaõ ñeà caäp ôû phaàn (III. 2. 1.) söï vaän haønh cuûa Naêm thuû uaån laø söï vaän haønh cuûa Danh saéc cuûa Duyeân khôûi vaø nhö theá laø söï vaän haønh cuûa chính Duyeân Khôûi. Vaø, Naêm uaån thì cuøng coù maët; chuùng khoâng theå taùch rôøi khoûi nhau. Ñaây laø ñieåm quan troïng caàn chuù yù tröôùc khi baøn ñeán söï vaän haønh cuûa moãi uaån.

Söï vaän haønh cuûa Thöùc uaån:

Trong giaùo lyù Duyeân Khôûi, moät maët Thöùc laø nhaân sinh ra Danh saéc, vaø nhö theá noù laø nhaân sinh ra Naêm thuû uaån; maët khaù, Thöùc do möôøi moät chi phaàn kia cuûa Duyeân Khôûi maø sinh ra, nhö ñöôïc bao haøm trong lôøi daïy sau ñaây:

‘Naøy caùc Tyû kheo, neáu coù ngöôøi tuyeân boá raèng: ‘ngoaøi Saéc, ngoaøi Thoï, ngoaøi Töôûng, ngoaøi Haønh, toâi seõ chæ roõ söï ñeán hay ñi, hoaëc söï dieät hay sinh cuûa Thöùc’ - Söï vieäc ñoù laø khoâng theå xaûy ra. Naøy caùc Tyû kheo, neáu vò Tyû kheo töø boû haún tham aùi ñoái vôùi Saéc, do söï töø boû tham aùi ñoù, chaân ñöùng cuûa Thöùc bò caét ñöùt. Do ñoù Thöùc khoâng coù neàn taûng ñeå hieän höõu. Töông töï, ñoái vôùi Thoï, Töôûng, Haønh.

Naøy caùc Tyû kheo, neáu tham aùi ñoái Thöùc ñöôïc vò Tyû kheo töø boû, do söï töø boû tham aùi aáy, chaân ñöùng cuûa Thöùc bò caét ñöùt. Do vaäy Thöùc khoâng coù neàn taûng ñeå hieän höõu.

Khoâng coù neàn taûng kia ñeå hieän höõu, Thöùc khoâng coù söï phaùt trieån, Thöùc khoâng coù söï haønh ñoäng vaø vò aáy ñöôïc giaûi thoaùt: do söï giaûi thoaùt aáy, vò aáy an truù vöõng chaéc: do söï an truù vöõng chaéc aáy neân haïnh phuùc: do vì haïnh phuùc maø khoâng coù phieàn naõo. Do khoâng coù phieàn naõo vò aáy caûm thaáy tòch tònh hoaøn toaøn, nhö theá vò aáy bieát roõ: ‘sanh ñaõ taän, phaïm haïnh ñaõ thaønh, caùc vieäc caàn laøm ñaõ laøm xong, ñôøi soáng khoâng coøn trôû lui laïi caùc nhaân duyeân naøy nöõa’ (7).

Moät phöông dieän khaùc cuûa söï vaän haønh cuûa Thöùc ñöôïc xem laø nguyeân nhaân, laø goác, laø duyeân cuûa Danh saéc nhö ñeà caäp ôû phaàn (II.1.2.). ‘Y Ù nghóa cuûa söï vaän haønh cuûa möôøi hai chi phaàn Duyeân Khôûi’ - nhöng noù khoâng phaûi laø moät thöïc theå: noù goàm coù saùu nhoùm: nhaõn thöùc coù maët khi coù söï tieáp xuùc giöõa maét vaø saéc; nhó thöùc coù maët khi coù söï tieáp xuùc giöõa maét vaø saéc; nhó thöùc coù maët khi coù söï xuùc tieáp giöõa yù vaø caùc phaùp. Neáu Xuùc khoâng hieän höõu, Thöùc seõ khoâng coù maët vaø seõ khoâng theå vaän haønh. Nhö theá, Thöùc chæ laø söï hieän höõu cuûa nhoùm caùc duyeân haún khoâng phaûi laø ‘Toâi’, ‘cuûa Toâi’ hay ‘töï ngaõ cuûa Toâi’.

Söï vaän haønh cuûa Haønh thuû uaån:

Haønh uaån laø chính chi phaàn Haønh cuûa Duyeân Khôûi. Noù laø moät söï taäp hôïp cuûa caùc hoaït ñoäng cuûa taâm (yù haønh), cuûa lôøi (khaåu haønh) vaø cuûa thaân (thaân haønh). Noù cuõng ñöôïc xem nhö laø ‘yù chí soáng’ cuûa con ngöôøi vaø ñöôïc ñöùc Phaät ñònh nghóa nhö sau:

‘Naøy caùc Tyû kheo, Haønh laø gì? Ñaây laø saùu choã cuûa tö (cetaønakaøyaø): saéc tö, thinh tö, höông tö, vò tö, xuùc tö vaø phaùp tö. Naøy caùc Tyû kheo, saùu choã cuûa tö aáy ñöôïc goïi laø Haønh. Do xuùc khôûi neân Haønh khôûi. Do xuùc dieät neân Haønh dieät’ (8).

- Taát caû nhöõng tö duy vaø ham muoán cuûa con ngöôøi veà saéc, thinh, höông, vò, xuùc vaø phaùp taïo neân Haønh uaån.

- Neáu xuùc khoâng coù maët thì caûm thoï seõ khoâng hieän höõu vaø ham muoán veà caùc hieän höõu khoâng coù maët, thì tö duy veà hieän höõu cuõng khoâng phaùt sinh. Ñieàu naøy coù nghóa laø Haønh uaån laø moät thöïc theå troáng roãng.

- Taát caû caùc hoaït ñoäng taâm lyù cuûa con ngöôøi - nhö laø caùc mong öôùc, caùc öôùc nguyeän, caùc tö töôûng thieän vaø baát thieän, gheùt, thöông, ganh tò, töï haønh, caùc phaûn öùng cuûa taâm thöùc ñoái vôùi ñôøi soáng... - taïo neân ñôøi soáng hieän taïi vaø ñôøi soáng töông lai laø thuoäc Haønh uaån. Caùc hoaït ñoäng taâm lyù aáy taïo ra yù nghóa cuoäc soáng, khoâng coù chuùng thì ñôøi soáng trôû thaønh voâ nghóa. Tuy nhieân, söï vaän haønh cuûa chuùng chæ laø söï vaän haønh cuûa moät aûo giaùc veà töï ngaõ (hay Voâ minh) noùi leân raèng yù nghóa chaân thaät cuûa moïi giaù trò cuûa ñôøi soáng con ngöôøi laø raát ñen toái.

Trong moät söï trình baøy roõ hôn veà söï vaän haønh kia, ñöùc Phaät ñaõ daïy caùc ñeä töû cuûa Ngaøi raèng:

‘Vaø naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø söï nhaän chòu khoå ñau cuûa haønh ñoäng trong hieän taïi, vaø quaû baùo khoå trong töông lai? Trong tröôøng hôïp naøy, naøy caùc Tyû kheo, moät ngöôøi ngay caû vôùi khoå ñau vaø öu naõo thöïc haønh saùt sanh, do saùt sanh, ngöôøi aáy caûm nhaän khoå, öu. Vôùi caû khoå, öu, ngöôøi aáy laáy cuûa khoâng cho, ...; ngöôøi aáy soáng sai traùi trong caùc duïc laïc...; ngöôøi aáy noùi doái, ...; ngöôøi aáy noùi hai löôõi,...; ngöôøi aáy noùi lôøi thoâ aùc,....; ngöôøi aáy noùi mî ngöõ, ...; ngöôøi aáy tham aùi ...; ngöôøi aáy saân haän,...; ngöôøi aáy coù taø kieán, ...; vaø do vì taø kieán, ngöôøi aáy caûm nhaän khoå, öu. Ngöôøi aáy sau khi thaân hoaïi vaø cheát, sanh vaøo coõi khoå, aùc xöù, ñoïa xöù, ñòa nguïc’. (9).

Trong ñoaïn kinh keá tieáp ñoaïn kinh vöøa trích daãn, ñöùc Phaät tuyeân boá: vôùi möôøi aùc nghieäp aáy, coù nhöõng ngöôøi laøm vôùi söï thích thuù, vaø thoûa thích sau khi laøm xong trong ñôøi soáng hieän taïi, hoï seõ nhaän laáy caùc quaû baùo khoå ñau trong töông lai; coù nhöõng ngöôøi giöõ gìn khoâng laøm möôøi aùc nghieäp kia vôùi söï khoå, öu vaø nhaän chòu khoå, öu trong hieän taïi, hoï seõ sanh veà thieän xöù, thieân giôùi sau khi cheát; coù nhöõng ngöôøi giöõ gìn khoâng laøm möôøi aùc nghieäp kia vôùi söï thích thuù vaø haïnh phuùc vaø caûm nhaän söï thích thuù vaø haïnh phuùc trong hieän taïi, hoï seõ sanh veà thieän xöù, thieân giôùi sau khi cheát.

Möôøi nghieäp aáy, duø laø thieän hay aùc, laø thuoäc söï vaän haønh cuûa Haønh uaån thuoäc phaïm vi caùc nhaân duyeân taâm lyù cuûa Duïc giôùi voán bò cheá ngöï bôûi naêm trieàn caùi: duïc, saân, traïo cöû, hoân traàm vaø nghi, nhö ñöùc Phaät ñaõ daïy:

‘... Coù naêm trieàn caùi: duïc, saân, hoân traàm, traïo cöû, vaø nghi trieàn caùi. Ñaây laø nhoùm baát thieän phaùp! Naøy caùc Tyû kheo, noùi veà naêm trieàn caùi nhö theá laø noùi ñuùng: Naøy caùc Tyû kheo, thaät söï toaøn boä nhoùm baát thieän phaùp, ñoù laø naêm trieàn caùi’ (10).

‘Ñeå hieåu bieát troïn veïn tham aùi, saân haän, si meâ, phaãn noä, hieàm haän, taät ñoá, giaû doái vaø naõo haïi, man traù vaø phaûn traéc, söï töï haûnh vaø quaù töï haûnh, cöùng ñaàu vaø phoùng daät, ñeå ñoaïn dieät hoaøn toaøn, xaû boû, chaám döùt, ñeå laøm hoaïi dieät, tan raõ, keát thuùc, töø boû chuùng, coù hai vieäc caàn tu taäp. Theá naøo laø hai? Chæ vaø Quaùn. Hai thöù caàn phaûi tu taäp’ (11).

Neáu ngöôøi aáy laøm laéng dòu taàm, töù thì seõ chöùng vaø truù ‘Nhò thieàn’, khoâng coù maët taàm, töù.

Neáu tieáp tuïc tu taäp nhaøm chaùn hyû thì seõ chöùng vaø truù ‘Tam thieàn’, vôùi thieàn taâm laïc vaø nhaát taâm ñi theo.

Neáu tieáp tuïc loaïi tröø laïc, seõ chöùng vaø truù ‘Töù thieàn’ chæ coù xaû vaø nhaát taâm coù maët.

Boán traïng thaùi taâm thöùc naøy töø Sô Thieàn ñeán Töù thieàn, laø traïng thaùi taâm lyù cuûa moät ngöôøi ñaët söï vaän haønh cuûa Haønh uaån vaø thieàn ñònh.

Neáu ngöôøi aáy truù ôû Töù thieân vaø tu taäp thieàn quaùn (Vipasasna) thì seõ laàn löôït ñoaïn tröø ‘Möôøi kieát söû’ (dasakilesas) ñeå chöùng ñaéc boán Thaùnh quaû nhö sau:

1) Qua thieàn quaùn, neáu ba kieát söû: thaân kieán, nghi, giôùi caám thuû ñöôïc ñoaïn tröø thì seõ ñaéc quaû Thaùnh Tu-ñaø-hoaøn (Thaát lai).

2) Neáu tieáp tuïc laøm yeáu keùm haún theâm hai kieát söû: duïc vaø saân, thì seõ ñaéc quaû Tö-ñaø-haøm (Nhaát lai).

3) Neáu ñoaïn tröø naêm kieát söû vöøa keå thì seõ ñaéc quaû A-na-haøm (Baát lai).

4) Neáu tieáp tuïc ñoaïn tröø haún theâm naêm kieát söû: höõu aùi, voâ höõu aùi, maïn, traïo cöû, voâ minh, thì seõ ñaéc quaû A-la-haùn.

Trong thôøi gian tu taäp thieàn quaùn, ngöôøi tu taäp ñaët söï vaän haønh cuûa Haønh uaån döôùi söï kieåm soaùt cuûa thieàn quaùn hay trí tueä; coù nghóa ñoù laø söï vaän haønh cuûa trí tueä (Wisdom - Panna), maø khoâng phaûi cuûa Voâ minh, seõ daãn ñeán haïnh phuùc vaø giaûi thoaùt trong hieän taïi vaø taïi ñaây. Nhö theá laø söï vaän haønh cuûa Haønh uaån.

Söï vaän haønh cuûa Töôûng thuû uaån:

Nhö ñaõ ñöôïc baøn ñeán, Töôûng thuû uaån laø do duyeân boán uaån kia maø coù, neân söï vaän haønh cuûa noù haún laø söï vaän haønh cuûa Thöùc, hay cuûa Haønh, hay cuûa möôøi hai chi phaàn Duyeân Khôûi. ÔÛ kinh Töông Öng III, ñöùc Phaät ñònh nghóa:

‘Naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø Töôûng? Ñoù laø saùu choã cuûa Töôûng: töôûng veà saéc, veà thanh, veà höông, veà vò, veà xuùc, vaø veà phaùp. Ñaây goïi laø Töôûng. Do Xuùc sinh, neân Töôûng sinh; do Xuùc dieät neân Töôûng dieät; ñaây laø Baùt thaùnh ñaïo ñöa ñeán söï ñoaïn dieät cuûa Töôùng, ñoù laø: Chaùnh kieán, Chaùnh tö duy, Chaùnh ngöõ, Chaùnh nghieäp, Chaùnh maïng, Chaùnh tinh taán, Chaùnh nieäm, Chaùnh ñònh’ (12).

Thaáy roõ söï vaän haønh treân laø ‘Chaùnh kieán'; tö duy veà söï vaän haønh aáy laø ‘chaùnh tö duy’; noã löïc ñeå an truù trong caùi thaáy bieát aáy laø ‘Chaùnh tinh taán’, ‘Chaùnh nghieäp’ vaø ‘Chaùnh maïng’; giaùc tónh veà söï vaän haønh aáy laø ‘Chaùnh nieäm’; taäp trung tö töôûng vaøo söï vaän haønh aáy laø ‘Chaùnh ñònh’. Ñaây laø con ñöôøng tu taäp ‘Baùt chaùnh ñaïo’ daãn ñeán söï chaám döùt heát thaûy khoå ñau.

Söï vaän haønh cuûa Thoï thuû uaån:

Haïnh phuùc hay khoå ñau laø caûm, thoï thuoäc Thoï thuû uaån. Neân, baát cöù moät söï vaän haønh naøo cuûa baát cöù uaån naøo, hay cuûa baát cöù chi phaàn naøo cuûa Duyeân Khôûi daãn ñeán söï sinh khôûi cuûa khoå ñau ñeàu coù nghóa laø söï vaän haønh daãn ñeán söï sinh khôûi cuûa Thoï uaån; baát cöù moät söï vaän haønh naøo daãn ñeán chaám döùt khoå ñau ñeàu coù nghóa laø söï vaän haønh daãn ñeán chaám döùt Thoï uaån.

Ñöùc Phaät daïy:

‘Vaø naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø Thoï? Ñaây laø saùu nôi caûm thoï: Caûm thoï phaùt sinh töø söï tieáp xuùc cuûa maét, caûm thoï phaùt sinh töø söï xuùc tieáp cuûa tai,... cuûa muõi, ... cuûa löôõi, ... cuûa thaân, vaø caûm thoï phaùt sinh töø söï xuùc tieáp cuûa yù. Naøy caùc Tyû kheo, ñoù goïi laø Thoï. Do Xuùc sinh maø Thoï sinh, do Xuùc sinh maø Thoï dieät maø Thoï dieät. Ñaây laø Baùt thaùnh ñaïo ñöa ñeán chaám döùt caûm thoï, ñoù laø: Chaùnh kieán, Chaùnh tö duy, ... Chaùnh ñònh’ (13).

Söï vaän haønh cuûa Saéc uaån:

Saéc uaån laø thuoäc vaät lyù hay vaät chaát. Ngöôøi ta thöôøng coù caûm giaùc raèng vieäc hieåu thaân saéc naøy laø khoâng khoù, nhöng thöïc ra, hieåu ñöôïc thaân saéc laø quaû thöïc khoù, bôûi leõ ngöôøi ta chæ coù theå hieåu ñöôïc thaân saéc khi hieåu roõ söï vaän haønh cuûa Naêm thuû uaån, hay hieåu roõ söï vaän haønh cuûa möôøi hai chi phaàn Duyeân Khôûi.

Ñöùc Phaät daïy:

‘Naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø Saéc? - Ñoù laø boán yeáu toá. Naøy caùc Tyû kheo, ñoù goïi laø Saéc.

Do söï sinh khôûi cuûa thöïc phaåm maø coù söï sinh khôûi cuûa Saéc thaân. Vaø con ñöôøng daãn ñeán söï ñoaïn dieät Saéc laø Baùt thaùnh ñaïo, ñoù laø Chaùnh kieán... Chaùnh ñònh’ (14)

Noùi toùm laïi, töø söï phaân tích Naêm thuû uaån vaø Duyeân Khôûi cuûa Theá Toân, vaø töø söï vaän haønh cuûa Naêm Thuû uaån vaø cuûa Voâ minh maø taùc giaû vöøa dieãn ñaït, laøm noåi baät haún ñieåm troïng taâm cuûa giaùo lyù Phaät giaùo, ñoù laø söï nhaán maïnh veà vieäc chæ roõ söï thaät khoå ñau cuûa con ngöôøi vaø cuoäc ñôøi. Ñieåm naøy seõ ñöôïc tieáp tuïc baøn rieâng leû.

III.2.3. Naêm thuû uaån vaø vaán ñeà Khoå haïnh vaø Haïnh phuùc

Lôøi tuyeân boá ñaàu tieân vaøo thôøi Phaùp ñaàu tieân taïi vöôøn Nai cuûa ñöùc Phaät laø: ‘Ñôøi chæ laø khoå ñau’ vaø ‘Naêm thuû uaån laø khoå ñau’. Nhöõng lôøi daïy aáy quan troïng bieát bao! Nhöõng lôøi daïy maø ñaõ ñöôïc Ñöùc Theá Toân vaø caùc ñeä töû cuûa Ngaøi laäp laïi nhieàu laàn trong suoát boán möôi laêm naêm hoaèng hoùa. Moät laàn taïi Saøvatthi, Ngaøi daïy:

‘Naøy caùc Tyû kheo, Nhö Lai seõ giaûng cho caùc ngöôøi veà khoå vaø goác cuûa khoå. Haõy laéng nghe. Naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø Khoå? Naøy caùc Tyû kheo, Saéc laø khoå, Thoï laø Khoå, Töôûng laø Khoå, Haønh laø Khoå, Thöùc laø Khoå. Naøy caùc Tyû kheo, ñoù laø yù nghóa cuûa Khoå. Vaø, naøy caùc Tyû kheo, theá naøo laø goác cuûa Khoå? Chính AÙi naøy daãn ñeán taùi sinh, cuøng ñi vôùi laïc thuù vaø tham luyeán, tìm caàu laïc thuù choã naøy choã kia: ñoù laø duïc aùi, höõu aùi vaø voâ höõu aùi’ (15).

Voâ minh nghóa laø taø kieán vaø taø tö duy cho raèng moïi hieän höõu coù moät ngaõ tính thöôøng haèng nhö ñaõ ñöôïc caét nghóa ôû (II.1.3.) vaø (II.2.4.); noù cuõng mang yù nghóa cuûa tö duy höõu ngaõ cuûa con ngöôøi. Theá neân, khaûo cöùu veà tö duy höõu ngaõ laø moät vieäc laøm chính yeáu cuûa vieäc khaûo cöùu veà khoå ñau vaø haïnh phuùc cuûa con ngöôøi, vaø cuûa vieäc ñi tìm söï thaät cuûa con ngöôøi vaø theá giôùi.

Chính tö duy höõu ngaõ ñaõ taïo neân ngaõ tính vaø giaù trò cuûa caùc söï vaät hieän höõu vaø gaây ra söï chaáp thuû ñöa ñeán phieàn naõo, khoå ñau nhö ñöùc Phaät ñaõ caét nghóa:

‘Naøy caùc Tyû kheo, nhö theá naøo laø chaáp thuû vaø öu naõo? ÔÛ ñaây, naøy caùc Tyû kheo, keû voâ vaên phaøm nhaân, khoâng hieåu roõ caùc baäc Thaùnh, khoâng thieân xaûo giaùo lyù cuûa caùc baäc Thaùnh, khoâng tu taäp giaùo lyù cuûa caùc baäc Thaùnh..., xem Saéc laø töï ngaõ, xem töï ngaõ nhö laø coù Saéc, Saéc nhö laø ôû trong töï ngaõ, töï ngaõ nhö laø ôû trong Saéc. Ñoái vôùi ngöôøi aáy, Saéc aáy bieán ñoåi, ñoåi khaùc. Do vì söï bieán ñoåi, ñoåi khaùc cuûa Saéc Thöùc cuûa ngöôøi aáy vöôùng baän vaøo söï ñoåi khaùc cuûa Saéc. Do vöôùng baän vôùi söï ñoåi khaùc cuûa Saéc, taâm öu naõo sinh khôûi, xaâm nhaäp vaø chieám cöù taâm. Do söï chieám cöù taâm naøy ngöôøi aáy trôû neân phieàn naõo, vaø do vi phieàn naõo vaø chaáp chaët, ngöôøi aáy öu naõo.

Cuõng theá ñoái vôùi Thoï, Töôûng, Haønh vaø Thöùc. Naøy caùc Tyû kheo, nhö theá laø söï chaáp thuû vaø öu naõo’ (16).

‘Saéc, naøy caùc Tyû kheo, laø voâ thöôøng, Thoï... Töôûng... Haønh... Thöùc... laø voâ thöôøng.

Thaáy vaäy, naøy caùc Tyû kheo, vò ña vaên Thaùnh ñeä töû nhaøm chaùn Saéc, nhaøm chaùn Thoï, nhaøm chaùn Töôûng, nhaøm chaùn Haønh, nhaøm chaùn Thöùc. Do nhaøm chaùn, vò Thaùnh ñeä töû khoâng tham muoán Saéc (Thoï, Töôûng, Haønh, Thöùc); do khoâng tham muoán Saéc (Thoï, Töôûng, Haønh, Thöùc) vò Thaùnh ñeä töû ñöôïc giaûi thoaùt; trong söï giaûi thoaùt naøy, trí tueä coù maët bieát raèng mình ñaõ giaûi thoaùt. Vò Thaùnh ñeä töû nhaän roõ raøng raèng: ‘Söï taùi sinh ñaõ ñöôïc ñoaïn taän, ñôøi soáng phaïm haïnh ñaõ thaønh töïu, caùc vieäc caàn laøm (cho giaûi thoaùt) ñaõ laøm xong, khoâng coøn trôû lui caùc nhaân duyeân cuûa ñôøi soáng khoå ñau naøy nöõa’. (17).

- ‘Heát thaûy caùc phaùp laø voâ ngaõ’, ai thaáy roõ söï thaät naøy vôùi trí tueä, seõ giaûi thoaùt moïi khoå ñau, ñaây laø con ñöôøng ñi ñeán thanh tònh’. (Dhp. 279).

- ‘Heát thaûy caùc phaùp höõu vi laø voâ thöôøng’, ai thaáy roõ söï thaät naøy vôùi trí tueä, seõ giaûi thoaùt moïi khoå ñau, ñaây laø con ñöôøng ñi ñeán thanh tònh’. (Dhp. 277).

- ‘Heát thaûy caùc phaùp höõu vi laø khoå ñau’, ai thaáy roõ söï thaät naøy vôùi trí tueä, seõ giaûi thoaùt moïi khoå ñau, ñaây laø con ñöôøng ñi ñeán thanh tònh’. (Dhp. 278).

‘Quaû thöïc, Naêm uaån laø gaùnh naëng:
Con ngöôøi laø keû mang laáy gaùnh naëng:
Mang vaùc gaùnh naëng leân laø khoå ñau ôû ñôøi,
Ñaët ñeå gaùnh naëng xuoáng laø haïnh phuùc.

Neáu moät ngöôøi ñaët ñeå gaùnh naëng xuoáng
Vaø khoâng mang vaùc gaùnh naëng khaùc leân:
Neáu ngöôøi aáy nhoå saïch goác reã tham aùi, goác reã cuûa taát caû.
Ngöôøi aáy ñöôïc giaûi thoaùt, khoâng coøn nöõa khoå ñau’ (18).

1) Do vì thaáy caùc nguy hieåm nhö saàu, bi, khoå, öu, naõo do loøng ham muoán vò ngoït cuûa Naêm uaån gaây ra.

2) Do vì thaáy ñöôïc lôïi ích nhö söï an tònh cuûa caùi taâm khoâng coøn saàu, bi, khoå, öu, naõo do cheá ngöï loøng tham aùi ñoái vôùi Naêm uaån.

Ñaáy laø moät söï choïn löïa raát thöïc teá, raát hieän sinh vaø raát trí tueä caàn phaûi thöïc hieän. Neáu khoâng thì con ngöôøi chæ laø nhöõng caùi boùng ñen quôø quaïng trong cuoäc soáng maø khoâng coøn moät hy voïng naøo cho söï an tònh.

Tuy nhieân, khi con ngöôøi leân ñöôøng ñeå xoùa tan tham aùi vaø chaáp thuû, hoï haún giaùp maët vôùi nhieàu khoù khaên khôûi leân do loøng ham muoán duïc laïc, duïc aùi, vaø loøng ham muoán hieän höõu vaø khoâng hieän höõu (hay höõu aùi vaø voâ höõu aùi), roài nhieàu nghi ngôø seõ daáy leân trong loøng hoï vaø ñaët nghi vaán: nhöõng gì seõ ñeán vôùi hoï treân con ñöôøng soáng voâ duïc quaù traàm laëng aáy? Laøm sao hoï coù theå soáng töø giaõ caùc loøng ham muoán duïc laïc, duïc aùi, höõu aùi vaø voâ höõu aùi ñaày thaân yeâu cuûa hoï ñeå ñaït ñeán caùc traïng thaùi taâm thöùc haàu nhö quaù voâ vò ñoái vôùi hoï? v.v... - Ñaây laø caùc vaán ñeà raát gay caán ñaõ khieán con ngöôøi chuøn böôùc trong vieäc nghó ñeán con ñöôøng thoaùt ly caùc loøng duïc. Taùc giaû vôùi quyeát taâm seõ tìm kieám giaûi ñaùp cho caùc loøng duïc kia trong phaàn tieáp cuûa taùc phaåm naøy vôùi nieàm tin raèng baèng caùch naøo roài caùc giaù trò chaân thaät cuõng seõ ñöôïc khaùm phaù.

Chuù thích:

(1) : Kindred Sayings, Vol. III, PTS, Oxford, 1992, pp. 59-60. Also see Theragaøthaø, No. 69.
(1b) : Kindred Sayings, Vol. III, PTS, London,..., pp. 41-42.
(2) : Kindred Sayings, Vol. III,...,pp. 21.
(3) : Kindred Sayings, Vol. III,..., p. 23.
(4) : Kindred Sayings, Vol. III,..., pp. 119-120.
(5) : Kindred Sayings, Vol. III,..., pp. 113-114.
(6) : Kindred Sayings, Vol. III,..., pp. 101.
(7) : Kindred Sayings, Vol. III,..., p. 26.
(7b) : Kindred Sayings, Vol. III,..., pp. 45-46.
(8) : Kindred Sayings, Vol. III,..., p. 56.
(9) : "Greater Discourse on the Way of Undertaking Dhamma", Middle Length Sayings, Vol. I, PTS, London, 1987, p. 375.
(10) : Gradual Sayings, Vol. III, PTS, London, 1988, p. 53.
(11) : Gradual Sayings,Vol. I, PTS, London, 1989, p. 85.
(12) : Kindred Sayings, Vol. III, PTS, London, 1992, p. 52.
(13) : Kindred Sayings, Vol. III,..., p. 52.
(14) : Kindred Sayings, Vol. III,..., p. 51.
(15) : Kindred Sayings, Vol. III,..., p. 31.
(16) : Kindred Sayings, Vol. III,..., p. 16-17.
(17) : Kindred Sayings, Vol. III,..., p. 20.
(18) : Kindred Sayings, Vol. III,..., p. 25.