Cuoái theá kyû XIV, chuùng ta ñaõ ñaët vaán ñeà taïi sao Phaät Giaùo baét ñaàu suy ñoài vaøo giöõa theá khyû thöù möôøi boán. Suy ñoài ôû ñaây khoâng coù nghóa laø söï giaûm thieåu soá löôïng töï vieän vaø taêng só. Soá löôïng töï vieän vaø taêng só trong thôøi ñaïi maø ta goïi laø suy ñoài vaãn tieáp tuïc lôùn leân. Suy ñoài ñaây cuõng khoâng coù nghóa laø maát aûnh höôûng trong quaàn chuùng. Cuoái ñôøi Traàn vaø trong suoát ñôøi Leâ nöõa, nhöõng chieác reã ñaïo Phaät vaãn caøng ngaøy caøng aên saâu theâm trong neáp soáng tình caûm vaø tín ngöôõng cuûa giôùi ñaïi chuùng bình daân. Suy ñoài ôû ñaây coù nghóa laø ñaùnh maát vai troø laõnh ñaïo trí thöùc, vaên hoùa vaø chính trò. Thöïc vaäy, trong suoát moät thôøi gian hôn hai traêm naêm, töø khi nhaø Traàn baét ñaàu suy ñoài, ñaïo Phaät khoâng coøn chæ ñaïo ñöôïc ñöôøng höôùng vaên hoùa vaø chính trò nöõa. Giôùi trí thöùc höôùng veà ñaïo Nho nhö phöông chaâm cöùu nöôùc vaø döïng nöôùc. Nhöõng vò cao taêng aån daät khoâng lieân heä gì tôùi giôùi chính trò vaø vaên hoùa, nhöng moät phaàn vì hoï khoâng coù saùng taùc ñeå laïi vaø moät phaàn vì löûa binh thieâu ñoát söû lieäu cho neân ta khoâng ñöôïc bieát nhieàu tôùi hoï. Veà theá kyû thöù möôøi laêm, ta chæ nghe noùi tôùi moät taùc giaû Phaät Giaùo: ñoù laø Löông Theá Vinh, ngöôøi vieát cuoán Thieàn Moân Khoa Giaùo vaø ñeà töïa cho saùch Nam Toâng Töï Phaùp Ñoà. Veà theá kyû thöù möôøi saùu, ta chæ nghe noùi ñeán thieàn sö Chaân Nghieâm, ngöôøi san khaéc Thaùnh Ñaêng Luïc. Sau ñaây ta thöû ñi tìm nhöõng nguyeân nhaân ñöa ñeán söï suy ñoài cuûa Phaät Giaùo veà nhöõng phöông dieän keå treân.

Tröôùc heát, coù leõ ta phaûi noùi nguyeân nhaân thöù nhaát cuûa söï suy ñoài laø söï thònh ñaït. Thöïc vaäy, Phaät Giaùo trong ñôøi Phaùp Loa ñaõ ñi tôùi möùc thònh ñaït coù theå noùi laø cao nhaát trong lòch söû Phaät Giaùo Vieät Nam. Moät phong traøo khi daõ leân choã cao nhaát thì baét ñaàu ñi xuoáng. Trong söï thònh ñaït ñaõ aån chöùa söï taøn luïi. Khi ñaïo Phaät ñöôïc vua chuùa quyù troïng thì caùc nhaø quyeàn quyù vaø traêm hoï ñeàu höôùng vaøo. Chuøa chieàn caøng nhieàu thì neáp soáng thanh quy caøng khoù coù theå baûo ñaûm ñöôïc. Taêng chuùng caøn ñoâng thì caøng coù nhieàu phaàn töû baát haûo laøm haïi thanh danh taêng ñoaøn, söï kính troïng caøng nhieàu thì nieàm kieâu haõnh caøng theâm cao. Söï cuùng döôøng caøng haäu thì söï yû laïi caøng taêng. Suy ñoài laø do ôû choã ñoù. chuùng ta thöû xeùt veà soá löôïng taêng chuùng. Trong thôøi thònh ñaït cuûa Phaät Giaùo Truùc Laâm, ñöôïc xuaát gia laøm moät phaàn töû trong taêng ñoaøn laø moät vinh haïnh khoâng nhoû. Taêng só coù ñoä ñieäp cuûa Giaùo Hoäi, ñi ñaâu cuõng ñöôïc; nôi cö truù cho ñeán vieäc hoïc Phaät vaø tu Phaät cuûa ngöôøi taêng só ñeàu ñöôïc nhieàu toå chöùc lo laéng chu toaøn. Cuõng vì soá taêng só ñoâng quaù neân ñeä nhò toå Phaùp Loa phaûi thöïc haønh vieäc kieåm tra töï vieän vaø laø soå taêng tòch. Tam Toå Thöïc Luïc cho bieát laø soá ngöôøi xin xuaát gia ñoâng quaù, khieán cho Phaùp Loa phaûi giôùi haïn vieäc toå chöùc giôùi ñaøn; ba naêm môùi toå chöùc moät laàn vaø phaûi loaïi ra haøng ngaøn thí sinh. Tuy vaäy, haøng ngaøn ngöôøi moãi naêm vaãn ñöôïc xuaát gia ôû caùc chuøa mieàn queâ, taïi nhöõng giôùi ñaøn nhoû do Phaät Giaùo ñòa phöông toå chöùc. Hoï khoâng coù ñoä ñieäp, nhöng hoï vaãn coù theå cö truù vaø tu haønh ôû caùc chuøa queâ. Giaùo hoäi Truùc Laâm thaáy ngöôøi xuaát gia quaù ñoâng maø thieáu hoïc cho neân môùi in saùch Giaùo Khoa PhaätHoïc, Giôùi Baûn Töù Phaàn Luaät vaø toå chöùc caùc lôùp hoïc kinh vaø luaät taïi nhieàu chuøa lôùn cuûa Giaùo Hoäi.

Ñeán cuoái theá kyû thöù möôøi boán, Giaùo Hoäi baét ñaàu khoâng coøn kieåm soaùt ñöôïc taêng só nöõa. Naêm 1396, vau Thuaän Toâng xuoáng chieáu thaûi bôùt taêng só döôùi naêm möôi tuoåi. Ta khoâng bieát roõ ñaây laø moät haønh ñoäng cuûa Thuaän Toâng nhaèm ngaên chaën söï laïm duïng ñaïo Phaät hay laø moät quyeát ñònh cuûa Hoà Quyù Ly muoán laøm giaûm tieàm löïc cuûa ñaïo Phaät. Tröôùc ñoù maáy naêm, vaøo naêm 1389, coù moät cuoäc baïo ñoäng do moät vò taêng só phaùp hieäu laø Thieân Nhieân, teân tuïc laø Phaïm Sö OÂn caàm ñaàu choáng laïi chính quyeàn luùc baáy giôø ñaõ naèm troïn trong tay Hoà Quyù Ly. (coù theå ñaây laø moät phong traøo muoán daønh laïi quyeàn bính thöïc thuï cho vua Traàn vaø chaám döùt söï hoäng haønh cuûa Quyù Ly. Phaïm Sö OÂn ñaõ söû duïng ñöôïc tieàm löïc cuûa Phaät Giaùo vaø quaân ñoäi, oâng ñaõ töøng chieám ñöôïc thuû ñoâ Thaêng Long. Haønh ñoäng cuûa Phaïm Sö OÂn xaûy ra moät naêm sau khi möu keá loaïi tröø Hoà Quyù Ly trong trieàu ñình bò tieát loä vaø raát ñoâng caùc quan trong trieàu bò gieát haïi).

Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cheùp raèng naêm 1429, taát caû caùc taêng só Phaät Giaùo vaø ñaïo só Laõo giaùo ñeàu phaûi ñeán trình dieän ngaøy 20 thaùng 10 ñeå kieåm xeùt khaûo thí. Ai thi ñaäu thì cho laøm taêng só vaø ñaïo só, coøn ai thi hoûng thì baét hoaøn tuïc. Ñaây laø haønh ñoäng ñaàu tieân cuûa chính quyeàn Nho giaùo ñeå kieåm soaùt Phaät Giaùo vaø Laõo giaùo. Haønh ñoäng naøy ñaõ coù theå loaïi ra moät soá ngöôøi lôïi duïng hai ñaïo Phaät Laõo. Nhöng söï thi cöû naøy ñaõ ñöôïc toå chöùc theo loái khaûo haïch töø chöông cuûa Nho giaùo, nöôùc ngöôøi hay chöõ thì ñöôïc coâng nhaän laø tu haønh chaân chính, coøn nhöõng ngöôøi khaùc, duø moä ñaïo vaø taâm thaønh ñeán maáy maø khoâng dieãn taû ñöôïc ñöùc tin vaø kieán thöùc cuûa mình baèng vaên chöông thì cho laø khoâng phaûi tu haønh chaân chính. Ñieàu naøy, khi aùp duïng vôùi ñaïo Phaät, nhaát laø Phaät Giaùo thieàn, laø moät söï eùp uoång.

Chuùng ta haõy xeùt theâm veà vieäc xaây caát töï vieän. Trong ñôøi Traàn, caùc vua laøm chuøa, caùc quan laøm chuøa, daân chuùng cuõng thi nhau laøm chuøa. Coøn vieäc ñuùc töôïng nöõa: rieâng Phaùp Loa ñaõ cho ñuùc tôùi 1.300 töôïng Phaät baèng ñoàng lôùn nhoû. Vua Anh Toâng, nhaân ngaøy leân laø Thaùi thöôïng hoaøng, cho ñuùc töôïng A Di Ñaø, Thích Ca vaø Di Laëc, moãi töôïng cao 17 thöôùc ta. Chuøa Baùo AÂn coù raát nhieàu ruoäng. Naêm 1308, vua Anh Toâng laáy 100 maãu ruoäng cuûa gia ñình Traàn cuùng vaøo chuøa Baùo AÂn. Naêm 1312, vua laïi laáy theâm 500 maãu ruoäng cuûa Nieäm Nhö Trang ñeå cuùng cho chuøa. Chuøa Sieâu Loaïi cuõng coù nhieàu ruoäng. Naêm 1313, Baûo Töø hoaøng thaùi haäu cuùng vaøo chuøa 300 maãu ruoäng nhaø... Nhieàu ruoäng nhaát laø chuøa Quyønh Laâm: chuøa naøy coù tôùi treân 1.000 maãu ruoäng vaø nuoâi ñeán moät ngaøn ngöôøi ñeå canh taùc. Caùc chuøa Baùo AÂn, Sieâu Loaïi vaø Quyønh Laâm laø nhöõng cô sôû lôùn cuûa Phaät Giaùo Truùc Laâm; coá nhieân baát ñoäng saûn cuûa nhöõng chuøa aáy laø ñeå nuoâi taêng só vaø laøm Phaät söï. Tuy vaäy söï uûng hoä quaù möùc ñoù ñaõ raát coù haïi cho Giaùo Hoäi. Caùc nho thaàn trong trieàu ñình thaáy söï uûng hoä quaù möùc ñoù khoâng khoûi khoâng töùc böïc, nhaát laø khi thaáy nöôùc teâÃ¯ ñoan baét ñaàu xuaát hieän trong haøng taêng só vì lyù do taêng só quaù ñoâng khoâng kieåm soaùt heát ñöôïc. Y Ù cuûa caùc nho thaàn nhö Leâ Baù Quaùt laø thay vì laøm theâm chuøa, ñuùc theâm töôïng thì neân ñeå tieàn xaây vaên mieáu vaø nhaø hoïc.

Trong thôøi gian chieán tranh, baét ñaàu töø hoài chieán tranh vôùi Chieâm Thaønh, coâng vieäc kieåm soaùt töï vieän vaø taêng só hoaøn toaøn khoâng coøn coù hieäu löïc nöõa. Chieán tranh, loaïn laïc vaø söï ñoùi keùm ñaõ khieán cho haøng ngaøn ngöôøi caïo ñaàu vaøo chuøa, hoaëc ñeå troán lính, hoaëc vì thaát nghieäp. Thieáu ngöôøi saûn xuaát, thieáu ngöôøi ñaùnh giaëc, naêm 1381, vau Traàn Pheá Ñeá cho ñi baét nhöõng taêng só ôû mieàn queâ, nhaát laø nhöõng vò khoâng coù ñoä ñieäp, sung vaøo quaân ñoäi ñeå ñi ñaùnh Chieâm Thaønh. Söû cheùp Ñaïi Than thieàn sö ñöôïc chæ ñònh trong vieäc ñoäng vieân naøy, vaø "ñoác suaát" vieäc ñoäng vieân chö taêng ñi ñaénh giaëc. Moät thieàn sö, nhaát laø khi vò thieàn sö naøy laïi laø quoác sö, chæ huy quaân lính ñaùnh giaëc laø moät chuyeän phi lyù (9). Coù leõ Ñaïi Than thieàn sö ñaõ ñöôïc chæ ñònh ñeå kieåm ñieåm nhöõng ai laø taêng só thaät, vaø nhöõng ai vì troán lính hoaëc vì ngheøo ñoùi maø ñi xuaát gia. Nhöõng ngöôøi sau naøy coù leõ ñöôïc trao traû laïi cho chính quyeàn ñeå sung vaøo quaân ñoäi.

Trong baát cöù thôøi ñaïi chieán tranh naøo, vieäc caïo ñaàu vaøo chuøa vì troán lính vaø vì thaát nghieäp cuõng ñaõ xaûy ra. Nguyeân nhaân cuûa cuoäc chieán tranh vôùi Chieâm Thaønh laø do Ñaïi Vieät gaây ra, vôùi traùch nhieäm lôùn lao cuûa Ñoaøn Nhöõ Haøi vaø Ñoã Töù Bình (10). Cuoäc chieán tranh naøy ñi ngöôïc laïi yù muoán cuûa Ñieàu Ngöï Truùc Laâm; Truùc Laâm vì muoán hoøa bình ñöôïc beàn chaët ñaõ du haønh sang chieâm vaø ñaõ gaõ coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua Chieâm. Cuoäc chieán tranh ñaõ laøm hao toån tieàm löïc cuûa Ñaïi Vieät, ñöa nhaø Traàn tôùi choã suy vong. Söï uûng hoä cuûa caùc vua Traàn ñaõ laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân cho söï thònh ñaït cuûa Phaät Giaùo. Moät chieán tranh Chieâm Vieät, nhaø caàm quyeàn khoâng ñuû söùc ñeå cuûng coá ñòa vò mình, laáy khaû naêng ñaâu maø tieáp tuïc uûng hoä Phaät Giaùo? Chieán tranh Chieâm Vieät vaø söï roái loaïn trong trieàu ñình nhaø Traàn cuõng laø moät nguyeân nhaân cho söï suy ñoài cuûa Phaät Giaùo Truùc Laâm vaäy.

Söï gheùt boû vaø chæ trích Phaät Giaùo cuûa caùc nho thaàn nhö Leâ Quaùt vaø Tröông Haùn Sieâu khoâng phaûi laø nguyeân nhaân laøm cho Phaät Giaùo suy ñoài. Chính söï chaïy theo moät neàn vaên hoùa môùi maø khoâng thaáy ñöôïc giaù trò cuûa neàn vaên hoùa truyeàn thoáng daân toäc môùi laø nguyeân nhaân chính cuûa söï suy ñoài cuûa Phaät Giaùo. Neàn vaên hoùa môùi naøy ñöôïc xaây döïng treân moät thaùi ñoä giaùo ñieàu vaø treân moät quan ñieåm chaät heïp veà chaân lyù: ñoù laø caùi hoïc Toáng Nho, töï cho mình laø ñoäc toân vaø cho laø sai laàm taát caû nhöõng loái nhìn khaùc veà nhaân sinh vaø veà vuõ truï. Töø giöõa theá kyû thöù möôøi ba, Trung Hoa ñaõ khoâng maáy baèng loøng khi thaáy Ñaïi Vieät phaùt trieån moät neàn vaên hoùa ñoäc laäp. Naêm 1261, vua Nguyeân laø Hoát Taát Lieät ñaõ sai leã boä lang trung laø Maïnh Giaùp vaø vieân ngoaïi laøng laø Lyù Vaên Tuaán mang thö sang duï trieàu ñình Ñaïi Vieät neân theo vaên hoùa Trung Quoác, ñöøng thay ñoåi phong tuïc, leõ nhaïc vaø phaåm phuïc (11). Caùc nho sinh ñöôïc tuyeån choïn vaøo phuïng söï quoác gia thöôøng coù khuynh höôùng Baéc hoùa, muoán thay ñoåi phaùp ñoä cho gioáng Trung Quoác. Pheùp thi cöû, pheùp ñaët haøm quan laïi, Teát nhaát v.v... döôùi aûnh höôûng cuûa caùc nho thaàn, daàn daàn bò aûnh höôûng Trung Quoác. Vua Minh Toâng khoâng chòu nghe lôøi caùc nho thaàn Phaïm Sö Maïnh vaø Leâ Quaùt maø thay ñoåi phaùp ñoä. Sau khi thaáy phaùp ñoä ñaõ bò Baéc hoùa ít nhieàu, vua Ngheä Toâng raát muoán trôû truyeàn thoáng vaø phaùp ñoä cuûa caùc vò vua ñaàu. Vua noùi: "Trieàu tröôùc döïng nöôùc, töï coù phaùp ñoä, khoâng theo cheá ñoä nhaø Toáng, laø vì Nam Baéc ñeàu laøm chuû nöôùc mình, khoâng caàn baét chöôùc theo nhau. Vaøo khoaûng naêm Ñaïi Trò (12), keû hoïc troø maët traéng ñöôïc duøng, khoâng hieåu yù nghóa saâu xa cuûa söï laäp phaùp, ñem pheùp cuõ cuûa toå toâng thay ñoåi theo tuïc cuûa phöông Baéc caû, nhö veà y phuïc, nhaïc chöông khoâng keå heát". Vaø vua ra leänh ñoåi phaùp ñoä laïi gioáng nhö ñôøi vua Minh Toâng.

Trong thôøi gian nhaø Minh ñoâ hoä, vaøo ñaàu theá kyû thöù möôøi laêm, chính saùch ñoàng hoùa Ñaïi Vieät vôùi Trung Quoác ñöôïc thi haønh trieät ñeå. Nhaø Minh khoâng muoán Ñaïi Vieät coù moät neàn vaên hoùa ñoäc laäp, bôûi vì ñoäc laäp vaên hoùa seõ daãn tôùi ñoäc laäp chính trò. Nhaø Minh baét Ñaïi Vieät theo phong tuïc leã nghi Trung Quoác. Töôùng nhaø Minh laø Tröông Phuï cho thu löôïm heát caùc tröôùc taùc cuõ môùi cuûa Ñaïi Vieät chôû veà Kim Laêng. Sôï nhöõng saùch naøy coøn soùt laïi, naêm 1418 laïi cho hai nhaø trí thöùc nhaø Minh laø Haï Thanh vaø Haï Thì sang Ñaïi Vieät ñeå thu löôïm cho kyø heát nhöõng taùc phaåm Ñaïi Vieät. Ñaïi Taïng Kinh thöïc hieän vaø aán loaùt nhieàu laàn döôùi trieàu Traàn, moãi laàn in haøng ngaøn cuoán, vaäy maø ngaøy nay saùch Thieàn Toâng Chæ Nam, Bình Ñaúng Saùm Hoái Khoa Vaên cuûa Traàn Thaùi Toâng, Thaïch Thaát Mî Ngöõ, Thieàn Laâm Thieát Chuûy Ngöõ Luïc, Ñaïi Höông Haûi AÁn Thi Taäp, Truùc Laâm Haäu Luïc vaø Taêng Giaø Toaùi Söï cuûa Truùc Laâm Ñieàu Ngöï vaø taùm taùc phaåm cuûa Phaùp Loa khoâng taùc phaåm naøo coøn laïi. Thaät ñaùng tieác chöøng naøo. Ñeå thay theá cho saùch Vieät bò laáy maát, nhaø Minh cho chôû sang nöôùc ta nhöõng taùc phaåm Trung Hoa veà Nho giaùo, Phaät Giaùo, Laõo Giaùo cho ngöôøi Vieät hoïc. Chính quyeàn ñoâ hoä laäp Taêng Cöông Ty vaø Ñaïo Kyø Ty ñeå lo vieäc giaùo duïc Phaät Giaùo vaø Laõo Giaùo theo maãu möïc Trung Hoa.

Löông Theá Vinh, nhaø trí thöùc cöï phaùch nhaát cuûa thôøi ñaïi Leâ Thaùnh Toâng chæ vì saùng taùc saùch Phaät maø sau khi cheát khoâng ñöôïc thôø cuùng trong vaên mieáu. Ñieàu naøy cho ta thaáy tinh thaàn kyø thò toân giaùo trong thôøi Leâ naëng ñeán döôøng naøo. Caùc söû gia Ngoâ Só Lieân vaø Ngoâ Thì Só bình luaän veà lòch söû cuõng mang naëng tinh thaàn kyø thò ñoù trong khi pheâ bình caùc söï kieän lòch söû ñôøi Traàn. Phaåm bình veà vua Traàn Thaùnh Toâng, Ngoâ Só Lieân vieát: "Vua laø ngöôøi trung hieáu, nhaân thöù, toân ngöôøi hieàn, troïng keû só; cha laøm ra tröôùc, con noái veà sau, cô nghieäp cuûa nhaø Traàn, cô nghieäp cuûa nhaø Traàn ñöôïc beàn vöõng. Song ham meâ ñaïo Tam Muoäi, nghieân cöùu ñaïo Nhaát Thöøa, thì khoâng phaûi laø ñaïo trò theá gioûi cuûa ñeá vöông". Ngoâ Só Lieân laïi vieát veà Traàn Nhaân Toâng: "Hoøa nhaõ, coá keát loøng daân, söï nghieäp phuïc höng laøm veû vang ñôøi tröôùc, thöïc laø vua hieàn cuûa nhaø Traàn. Song vui loøng ôû kinh Phaät, tuy baûo laø ñeán sieâu thoaùt nhöng khoâng phaûi laø ñaïo trung dung cuûa thaùnh nhaân"(13). Ngoâ Thì Só pheâ bình veà kyø thi tam giaùo do vua Traàn Thaùi Toâng toå chöùc vieát: "Ñaïo chæ coù moät thoâi, ngoaøi ñaïo "Nhaát Trung" ra, khoâng coù coøn ñaïo gì nöõa. cuõng nhö Tröông Dung xem chim Hoàng maø hieåu raèng: Ngöôøi Vieät goïi laø chim Phu, ngöôøi Sôû goïi laø chim AÁt; veà ngöôøi thì coù ngöôøi Vieät, ngöôøi Sôû, chöù veà chim Hoàng thì chæ coù moät thöù chim Hoàng aáy thoâi. Nhaø Phaät töï toân ñaïo cuûa mình leân, môùi ñaët ra ba thuyeát ba ngöôøi baïn laø Mao Ñaåu, Na AÅn vaø Coân Saøi; Mao Ñaåu laø Ca Dieáp Boà Taùt giaùng sinh laøm Laõo Töû, Na AÅn laø Tònh Quang Boà Taùt giaùng sinh laøm Khoång Töû vaø Coân Saøi laø Hoä Minh Boà Taùt giaùng sinh laøm Thích Ca. Do ñoù ngöôøi ñôøi tin töôûng meâ hoaëc ñaët ra phöông phaùp maëc vaø aên mong ñöôïc thaønh tieân, vaø aên chay tuïng kinh mong ñöôïc thaønh Phaät, maø xeùt ñeán toâng chæ thì vaãn troáng khoâng, thì choïn nhöõng ngöôøi coù theå aên chay vaø tuïng nieäm nhö ñaïo só vaø sa moân ñeå laøm troø gì?"(14)

Caùi hoïc ñôøi Leâ khoâng nhöõng bò giôùi haïn trong Nho giaùo maø coøn bò giôùi haïn bôûi khoa muïc nöõa. Leâ Quyù Ñoân vieát veà caùi hoïc döôùi trieàu Leâ Thaùnh Toâng nhö sau: "Hoïc troø ñua nhau nghieâng quaù veà maët vaên hay, chæ coát theâu chaïm lôùi phuø caâu thô cho ñeïp, haàu mong laáy baûng cao chöùc troïng cho sang, coøn phaàn khí tieát khaúng khaùi thì ñaõ thaáy tan taùc suy nhöôïc"(15). Thi vaên cuûa ñôøi Leâ cuõng chæ chuù troïng veà ngaâm vònh. Noùi raèng thô vaên ñeå chuyeân chôû ñaïo ñöùc, kyø thöïc ñaïo ñöùc trong loaïi thi vaên aáy chæ laø nhöõng hình boùng khoâ cöùng laëp laïi maø khoâng phaûi laø sinh löïc ñaïo ñöùc phaùt tieát töø neáp soáng taâm linh. Phaät hoïc khi ñaõ bò loaïi ra khoûi chöông trình giaùo khoa vaø thi cöû cuûa trieàu ñình thì lôùp thanh nieân chaïy theo khoa baûng khoâng coøn bieát gì nöõa veà ñaïo Phaät. Lôøi baøn cuûa Ngoâ Thì Só veà nhöõng cuoäc thi Tam Giaùo ñôøi Traàn cuõng chöùng toû oâng khoâng coù kieán thöùc gì veà ñaïo Phaät vaø ñaïo laõo. Caùc nhaø nho trình baøy ñaïo Phaät nhö laø moät toång hôïp meâ tín vaø dò ñoan, cho Nho hoïc laø chính ñaïo, laø ñöôøng loái duy nhaát ñeå döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc, noùi raèng caùc ñaïo Phaät, Laõo laø taø ñaïo, raèng caùc ñaïo naøy khoâng toân troïng nhaân luaân, trung hieáu, pheá boû nguyeân taéc quaân, thaàn, phuï, töû.

Nhöõng nguyeân do quan troïng nhaát ñöa tôùi söï suy ñoài cuûa Phaät Giaùo cuoái traàn laø do thoùi quen yû laïi cuûa Phaät töû vaøo söï uûng hoä cuûa vua quan vaø nhöõng nhaø quyeàn quyù. Thöïc vaäy, trong caùc ñôøi Lyùvaø Traàn, caùc vua ñeàu hoïc Phaät, uûng hoä Phaät Giaùo vaø toå chöùc khoa thi Tam giaùo, cho neân giôùi trí thöùc moïi nôi ñeàu hoïc Phaät. Ñeán khi söï nöông töïa treân vua quan khoâng coøn nöõa thì Phaät Giaùo maát thaêng baèng. Döïa treân söï uûng hoä cuûa caùc vò nhaân vöông, ñieàu ñoù Phaät Giaùo nöôùc naøo cuõng laøm, nhöng yû laïi hoaøn toaøn vaøo hoï, ñoù laø moät laàm laãn lôùn. Baát ñoäng saûn ñaõ coù, söï uûng hoä cuûa daân chuùng veà vieäc caát chuøa ñuùc töôïng luùc naøo cuõng saün saøng, ñaùng lyù ra Giaùo Hoäi Truùc Laâm ñaõ phaûi nhaân cô hoäi aáy ñeå thaønh laäp nhöõng thieàn vieän vaø nhöõng Phaät hoïc vieän coù caên baûn töï tuùc. Theå cheá baát taùc baát thöïc cuûa thanh quy Baùch Tröôïng ñaõ coù saün, taïi sao caùc vò laõnh ñaïo nhö An Taâm Quoác Sö vaø Phuø Vaân Quoác Sö khoâng lo taïo döïng caên baûn töï tuùc cho toå chöùc mình? Ñaõ ñaønh trong nöôùc khoâng ñöôïc yeân oån thì khoâng theå duy trì ñöôïc söï thònh trò cuûa Phaät Giaùo ñôøi Phaùp Loa vaø Huyeàn Quang nhöng neáu quyù vò aáy chòu khoù xaây döïng neàn taûng hoïc Phaät töï tuùc thì cuõng coù theå duy trì Phaät Giaùo trong moät möùc ñoä trung bình ñöôïc. Caùc vò laõnh ñaïo Phaät Giaùo aáy ñaùng lyù phaûi thanh kieåm taêng ñoà, keâu goïi tín ñoà ngöng bôùt vieäc laøm chuøa ñeå ñem taøi söùc uûng hoä vieäc ñaøo taïo taêng taøi laøm röôøng coät cho ñaïo phaùp. Daân chuùng vaãn cöù ñuû söùc tieáp tuïc xaây theâm chuøa: maõi cho ñeán naêm 1464 maø vua Leâ Thaùnh Toâng coøn phaûi ra leänh caám xaây döïng theâm chuøa môùi (16). Nhö theá thì tieàm löïc Phaät Giaùo trong quaàn chuùng naøo phaûi laø thieáu thoán?

Theá kyû thöù möôøi laêm chæ ghi laïi ñöôïc moät taùc giaû Phaät Giaùo: ñoù laø traïng nguyeân Löông Theá Vinh. Löông Theá Vinh sinh naêm 1441, maát vaøo naêm naøo khoâng roõ. OÂng coù teân töï laø Caûnh Nghi, hieäu laø Thuïy Hieân, ngöôøi laøng Cao Höông, huyeän Thieân baûn (sau ñoåi thaønh Vuï Baûn) thuoäc Sôn Nam (sau ñoåi laø Nam Ñònh). OÂng ñaäu traïng nguyeân naêm 1463, laøm quan ñeán chöùc haøn laâm thò thö, kieâm vaên quaùn töù laâm cuïc tö huaán. Vaø ñöôïc döï laøm saùi phu cuûa hoäi Tao Ñaøn (17) do Leâ Thaùnh Toâng thaønh laäp. Taát caû vaên thö giao tieáp vôùi Trung Quoác vua ñeàu giao cho oâng soaïn thaûo. Ngöôøi Minh thöôøng khen ngôïi taùc giaû caùc vaên haøm ngoaïi giao do oâng vieát. Leâ Quyù Ñoân goïi oâng laø böïc "taøi danh cao voùt"(18). Töông truyeàn pheùp ño ruoäng thaønh maãu (töông ñöông vôùi 3.600 meùt vuoâng), saøo (360 meùt vuoâng), thöôùc (240 meùt vuoâng) vaø taác (2,40 meùt vuoâng) cuûa ta laø do oâng ñaët ra, do ñoù ngöôøi daân goïi pheùp ño laø pheùp ño cuûa Traïng Löôøng. OÂng gioûi toaùn hoïc, Phaät hoïc vaø caû veà söï khaûo cöùu saân khaáu, aâm nhaïc nöõa. OÂng laïi coù tính hay khoâi haøi vaø öa ñôøi soáng giaûn dò. OÂng laø taùc giaû nhöõng saùch sau ñaây:

Thieàn Moân Khoa Giaùo

Ñaây laø moät cuoán giaùo khoa Phaät hoïc. Coù ngöôøi noùi ñaây laø moät cuoán saùch veà nhöõng nghi thöùc cuùng teá trong Phaät Giaùo. Ñieàu naøy khoâng ñuùng. Chöõ khoa trong Phaät hoïc coù nghóa laø phaân tích vaên maïch vaø laøm cho roõ yù töøng ñoaïn. Vaên ñaây laø nguyeân vaên cuûa kinh ñieån. Trong luùc Phaät Giaùo suy ñoài, thaày cuùng nhieàu hôn thaày tu, nghi thöùc cuùng teá traøn ñaày trong Phaät Giaùo thì soaïn theâm nghi thöùc cuùng teá laø vieäc thöøa. Coù theå vì nhaän thaáy saùch giaùo khoa Phaät Giaùo soaïn thaûo döôùi ñôøi Traàn ñaõ maát heát cho neân Löông Theá Vinh môùi bieân taäp moät cuoán saùch giaùo khoa Phaät hoïc ñeå giuùp ngöôøi chöa bieát Phaät hoïc ñi vaøo Phaät Giaùo moät caùch deã daøng. Chaéc haún nhaø chuøa luùc aáy ñaõ in saùch Thieàn Moân Khoa Giaùo. Tieác thay, taùc phaåm naøy ñaõ thaát laïc chöa tìm laïi ñöôïc.

Nam Toâng Töï Phaùp Ñoà

Coù ngöôøi cho raèng taùc phaåm Noâm Thaäp Giôùi Coâ Hoàn Quoác Ngöõ Vaên, noùi laø cuûa Leâ Thaùnh Toâng, ñöôïc giöõ laïi trong boä Thieân Nam Dö Haï Taäp, chính laø do Löông Theá Vinh saùng taùc. Vuõ Phöông Ñeà, moät ngöôøi ñoàng thôøi vôùi Traàn Tieán vaø cuøng ñaäu tieán só nhö Traàn Tieán ñaõ noùi raèng: Löông Theá Vinh "töøng saùng taùc Phaät Kinh Thaäp Giôùi"coù theå laø Thaäp Giôùi Coâ Hoàn Quoác Ngöõ Vaên. Nhöng nhaän xeùt noäi dung Thaäp Giôùi Coâ Hoàn Quoác Ngöõ Vaên, thì thaáy taùc phaåm khoâng theå laø cuûa Löông Theá Vinh. Traàn Vaên Giaùp (20) cho raèng baøi Thaäp Giôùi Coâ Hoàn Quoác Ngöõ Vaên, khoâng phaûi laø cuûa Leâ Thaùnh Toâng: "Theo lôøi cuûa Vuõ Phöông Ñeà... Löông Theá Vinh laø moät vò trong tao ñaøn ñôøi Leâ Thaùnh Toâng, chæ vì laøm baøi Phaät Kinh Thaäp Giôùi maø ñaõ bò caùc nhaø nho laø baïn ñoàng nghieäp cheâ cöôøi maõi, ñeán khi ñaõ leân thieân cung, ñang giaûng daïy hoïc troø maø vaãn coøn aùy naùy maõi. Huoáng chi laø Leâ Thaùnh Toâng töï goïi laø tao ñaøn nguyeân soaùi, khi naøo laïi coù theå cho pheùp ñöa moät baøi vaên Noâm vaøo trong boä saùch lôùn cuûa trieàu ñình. Saùch naøy laïi laø saùch ghi cheùp laïi toaøn ñieån leä, caùo saéc v.v... Vaäy ñoái vôùi Thaäp Giôùi Coâ Hoàn Quoác Ngöõ Vaên chöa nghieân cöùu ñöôïc saâu roäng, toâi chöa daùm khaúng ñònh laø cuûa ai, vaø laøm vaøo thôøi naøo. Chæ bieát noù khoâng ôû ñuùng choã cuûa noù. Noù laø moät baøi vaên ôû ñaâu ñoù, ngöôøi ta ñöa giaû maïo vaøo saùch Thieân Nam Dö Haï Taäp ñeå löøa doái ñoäc giaû".

Ta thaáy hai caâu thô cuoái cuøng coù tính caùch ñuøa bôûn vaø treân choïc, khoâng phaûi laø vaên nghi leã, cuõng khoâng phaûi laø vaên"raên daïy" ngöôøi cheát. Trong khi chöa coù döõ kieän naøo khaùc, ta haõy taïm cho taùc phaåm naøy laø cuûa vua Leâ Thaùnh Toâng, bôûi khí vò vaên chöông phaûng phaát coù höông vò moät taùc phaåm cuûa "Tao Ñaøn Nguyeân Soaùi". Thaäp Giôùi Coâ Hoàn Quoác Ngöõ Vaên laø moät taùc phaåm Noâm coå goàm coù moät ñoaïn môû ñaàu vaø möôøi ñoaïn noùi veà möôøi giôùi coâ hoàn: 1) thieàn taêng; 2) ñaïo só; 3) quan lieâu; 4) nho só; 5) thieân vaên ñòa lyù; 6) löông y; 7) töôùng quaân; 8) hoa nöông; 9) thöông coå; 10) ñaõng töû.

"Rieâng xeùt vaäy: ngöïa cöûa soå, kieán ñaàu caønh, xem ngaøy thaùng deã qua thoan thoaùt; boït gheành soùng, vôø maët nöôùc, töïa thaân thôøi kíp bieán môø môø. Coå thôøi nhaãn kim; sinh thôøi coù hoùa. AÁy vaäy, hoàn laø thaàn, phaùch laø quyû; no neân buït, ñoùi neân ma. Khoù mieãn sang maët haù khaùc nhau; ñoùi cuõng raùch loøng thôøi cuõng vaäy. Kìa Khoång Töû aùch nôi Traàn, Thaùi, maët ñaõ raàu raàu; noï Löông Vuõ khoán thuûa Ñaøi Thaønh, daï ñaø leùp leùp. Tín coù thuûa löôïm tay Phieáu maãu; baù nhieàu phen hoå maët ñoà leâ. Toâ Lang naèm loã gia aên söông, ruoät saàu röôøi röôïi; Chu Dò thaáy haït côm baùm maø loøng tieác buøi nguøi. AÁy thaùnh hieàn nhöõng ñaáng anh huøng; phaûi cô khaùt ñoaùi chi lieâm sæ. Huoáng chi coâ hoàn bay: thaùc sinh traàn theá, chòu aâm döông. Coù quaân töû, coù tieåu nhaân, chaúng cuøng moät ñaáng; trong phong quang, trong ngheä nghieäp, tôùi ngoùt möôøi loaøi. Ai ai caûi laáy loøng phaøm; khaên khaên cuøng thôøi nghe giôùi".

Vaø ñaây laø ñoaïn noùi veà giôùi thieàn taêng:

"Chòu giaùo Thích Giaø, thìn loøng trì giôùi. Nhuoäm sa vaøng maøu töôi boâng caûi; sôn thaùc ñoû thöùc chuoác leäch baàu. Muõ tyø lö raäp taêm taép voû döøa, ñoäi khi haàu naéng, gaäy tích tröôïng chæn loâ nhoâ ñoát truùc, choáng thuûa coøn söông. Laàn soå chaâu chuoát haït kim cöông; queùt ñoâi guoác daïo non linh thöùu cöông; queùt ñoâi guoác daïo non Linh Thöùu. Kinh Phaùp Hoa giaûng ñaõ möa nhoäc nhoäc, ñöôïm aùo naïp ñaàm ñaàm; Phieán boái dieäp tung gioù thoåi hiu hiu, queùt loøng traàn thaây thaåy. Giaø laãn chieàn laø nôi aên ôû ; khoùi cuøng maây aáy choán laùng gieàng. Haùi cuûi queá tieån traø, khuûng khinh moät bình moät baùt; naèm am maây taém suoái, nöûa buït nöûa tieân. Naùu töø bi kín nöôùc töôùi hoa; ngoài thieàn ñònh thieâu höông chuùc thaùnh... Ngôõ laø ba ngaøn cung Ñaâu Suaát ñöôïc thoaùt thaân phaøm; chaúng coäc möôøi hai cöûa Phong Ñoâ gaây neân moâng hoïa. Hôõi oâi! Soáng bôûi chöng chöa saïch moïi loøng nhaãn nhuïc; thaùc hco phaûi chòu khoù dieät taân toan.

Nhöõng danh töø Linh Thöùu, Phaùp Hoa, Boái Dieäp, Ñaâu Suaát... laø nhöõng töø phoå thoâng thöôøng hay noùi ñeán, ñöôïc taùc giaû ñem duøng cho coù veû nhö moät ñoaïn vaên thöïc söï noùi veà giôùi thieàn taêng.

Chuùng ta haõy ñoïc moät ñoaïn vaên noùi veà giôùi nho só sau ñaây ñeå so saùnh, nhaát laø veà phöông dieän ñieån tích:

"Ham noùi nho phong, toaøn ngheà cöû töû. Côm aùo nhôø ôn cha meï; Ñeâm ngaøy ñoïc saùch thaùnh hieàn. Cuûi queá gaïo chaâu, kham khoå naèm chung tröôøng oác; song huyønh aùn tuyeát, duøi maøi meán nghieäp thi thö. Giaáy laøm ruoäng, buùt laøm caøy; hoâm xem kinh, mai xem söû. Tröôùng Maõ Dung, maøn Ñoång Troïng, laïnh luøng naøo quaûn tuyeát söông; ñeøn Haøn Töû, goái OÂn Coâng, thöùc nhaép chaúng lìa nhaät daï. Laën loäi röøng Nho beå hoïc; ngaâm nga yù Khoång loøng Chu. Coâng ñaêng hoûa ñaõ daøy; taøi vaên chöông caøng nhoïn. Leõ löôõi nuoát chaèm Vaân Moäng, caùch nöông long dö ngaøn ñoäi giaùp binh; cheùp mieäng luaän sö Toân Ngoâ, ruû tay aùo n aêm baûy thieân thao löôïc. Ñöùng tao ñaøn gioùng côø nghe troáng; ñeán töï töôøng ngang tích caàm thöông. Tuyeát Baù Ngaïn hoa Ñoã Laêng, chaúng caâu chaúng laï; thieáp Lan Ñinh taäp Lieân Xaõ moïi khuùc moïi maàu. Thô ngaâm quyû khoác thaàn saàu; khuùc ngôïi non cao nöôùc chaûy. Buoäc mieäng nuoát chaâu laø ngoïc; day tay giôû cöùc baén döông. Saùch ñoái ñan trì, vaên choùi choùi gaám treân baø ngöïa; teân bay kim baûng, tieáng saàm saàm saám döôùi ñaát baèng. Ruoåi daëm daøi quyeát chí coân baèng; giuùp ñôøi trò möøng ñieàm laân phöôïng. Ngôõ laø beå Doanh Chaâu, non Boàng Ñaûo, mình ñöôïc hoùa tieân; chaúng coác queâ Hoaøng nhöôõng, nuùi Baéc mang, thaân ñaø neân quyû. Hôõi ôi! Soáng bôûi chöng baøn baïc söï ngöôøi; thaùc cho phaûi phieâu löu ñoâi choán.

Caùc baøi thô keä ñeàu laáy vaàn sa, chöùng toû coù söï hoïa vaàn ngaâm vònh; ñieàu naøy khieán sta nghó ñeán hoäi Tao Ñaøn. Ta cuõng laïi nhaän thaáy raèng ñoaïn noùi veà nho só ñaày daãy ñieån coå: Maõ Dung, Ñoång Troïng, Haøn Töû, OÂn Coâng, Baù Ngaïn, Ñoã Long, Lan Ñình, Lieân Xaõ v.v... So saùnh, ta thaáy ngay moät söï maát thaêng baèng lôùn veà ñieån tích. Veà giôùi nho só noùi ñeán ñeøn Haøn Töû, goái OÂn Coâng, thì veà giôùi thieàn sö ñaùng lyù phaûi noùi "traø Trieäu Chaâu, baùnh Vaân Moân" hay "cuûi Tuyeát Phong, ñaù Thaïch Ñaàu"(21)chaúng haïn. Ñieàu naøy caøng cho ta thaáy nhö ñaõ noùi moät laàn, taùc giaû laø moät nhaø nho laáy ñeà taøi Phaät hoïc ñeå ngaâm vònh.

Thieàn sö Chaân Nghieâm soáng vaøo giöõa theá kyû thöù möôøi saùu, döôùi thôøi Maïc, laø moät ngöôøi coù lieân heä vôùi truyeàn thoáng Truùc Laâm Yeân Töû. OÂng ñaõ cho khaéc in saùch Thaùnh Ñaêng Luïc vaø vieát baøi töïa cho saùch aáy. Saùch in naêm 1550. Thieàn sö Chaân Nghieâm truù trì chuøa Suøng Quang xaõ Xuaân Lan, huyeän Caåm Giaøng, Haûi Döông. Baøi töïa cuûa oâng khoâng thaáy coù ñeà naêm thaùng. Ta bieát ñöôïc nieân ñaïi khaéc baûn cuûa saùch laø nhôø moät baøi töïa khaùc do thieàn sö Tinh Quaûng ôû Theàin Phong Vieän nuùi Töû Saàm vieát vaøo naêm 1750 khi saùch naøy ñöôïc khaéc baûn laàn thöù ba. Cuõng theo Tính Quaûng thì vaøo naêm 1705 saùch ñöôïc khaéc baûn laàn thöù hai, do thieàn sö Chaân Nguyeân (1646-1726) chuû tröông. Laàn khaéc baûn thöù ba naêm 1750 laø do moät vò ñeä töû cuûa Chaân Nguyeân teân laø Tính Löông thöïc hieän. Chính Tính Löông ñaõ nhôø thieän höõu cuûa mình laø Tính Quaûng vieát baøi töïa cuûa kyø in naøy. Tính Quaûng vieát baøi töïa: "Cuoái thu, chieàu ngaøy 25 thaùng naøy, luùc toâi ñang ñoïc taïi Nghi Thaïch Song thì thaáy moät thieän höõu laø Tính Löông leân nuùi. Toâi chaøo hoûi, môøi ngoài. Hoûi thì Tính Löông baûo töø Töù Kyø Haûi Döông tôùi, laáy trong tay aùo ra saùch Truøng San Thaùnh Ñaêng Luïc hai cuoán baèng giaáy traéng vaøi tôø, noùi raèng: "Xöa thaày toâi laø Tueä Ñaêng Hoøa thöôïng luùc ôû chuøa Long Ñoäng coù san khaéc baûn luïc naøy vaøo naêm AÁt daäu, ñeán nay ñaõ ñöôïc boán möôi saùu naêm. Baûn aáy thaát laïc, laøm cho giôùi Thieàn hoïc muoán truy ra toâng phaùi cuûa thaùnh giaùo khoù maø aán chöùng ñöôïc..." Nhöõng aán baûn hieän coù cuûa Thaùnh Ñaêng Luïc chæ laø nhöõng aán baûn gaàn ñaây. Baûn thöù nhaát coù teân Thaùnh Ñaêng Luïc, do thôï khaéc ôû Lieãu Traøng thöïc hieän naêm 1848. Saùch naøy coù mang haøng chöõ Truøng San Thaùnh Ñaêng Luïc Tinh Tuyeån Phaät Ñoà Töï, nhöng khoâng coù hình aûnh naøo. Baûn thöù hai khoâng bieát aán haønh naêm naøo, coù teân laø Thaùnh Ñaêng Ngöõ Luïc vaø Vieät Quoác An Töû Sôn Truùc Laâm Chö Thaùnh Ñaêng Ngöõ Luïc. Baûn naøy coù baøi baït cuûa Thích Hueä Töû, ôû am Trí Nhaøn (Haûi Döông?), laïi coù hình veõ.

Saùch Thaùnh Ñaêng Luïchay Thaùnh Ñaêng Ngöõ Luïc chæ cheùp veà cuoäc ñôøi vaø söï tu taäp cuûa naêm vò vua ñaàu ñôøi Traàn, noäi dung khoâng gioáng saùch Tam Toå Thöïc Luïc chæ noùi veà vua Traàn Nhaân Toâng vaø hai vò toå Phaùp Loa, Huyeàn Quang. Saùch An Töû Sôn Truùc Laâm Traàn Trieàu Thieàn Toâng Baûn Haïnh baèng chöõ Noâm do thieàn sö Chaân Nguyeân cuõng coù taøi lieäu trong caùc saùch Khoùa Hö vaø Tam Toå Thöïc Luïc. Treân nguyeân taéc, saùch noùi veà Naêm vua vaø Ba toå nhöng söï thöïc phaàn lôùn noäi dung laø ñeå daønh cho Traàn Thaùi Toâng vaø Traàn Nhaân Toâng. Nhö vaây, Chaân Nguyeân, ngoaøi vieäc san khaéc Thaùnh Ñaêng Luïc baûn chöõ Haùn, coøn caên cöù vaøo ñoù ñeå vieát thaønh moät taùc phaåm Noâm. Hai caâu gaàn cuoái saùch sau ñaây nghe nhö laø muïc ñích cuûa taùc phaåm:

Ta khoâng bieát gì nhieàu veà Chaân Nghieâm thieàn sö, ngöôøi ñaõ san khaéc Thaùnh Ñaêng Luïc laàn ñaàu. Thaùnh Ñaên Luïc coù nhieàu taøi lieäu truøng hôïp vôùi Khoùa Hö Luïc vaø Tam Toå Thöïc Luïc. Taùc phaåm naøy coù theå noùi ñöôïc soaïn luïc caên cöù treân hai taùc phaåm kia. Chuùng ta bieát raèng Thaùnh Ñaêng Luïc ñöôïc soaïn thaûo sôùm laém laø sau khi Minh Toâng maát, bôûi vì saùch noùi veà söï tu haønh cuûa naêm vò vua Traàn maø vua thöù naêm laø Minh Toâng. Phaàn thöù hai cuûa Saùch Tam Toå Thöïc Luïc vieát veà Phaùp Loa, do Trung Minh bieân taäp vaø chính tay Huyeàn Quang khaûo ñính, khoâng theå naøo ñöôïc vieát sau Thaùnh Ñaêng Luïc ñöôïc. Maø neáu trong thôøi Huyeàn Quang, phaàn haønh traïng veà Phaùp Loa ñaõ ñöôïc hoaøn taát thì chaéc chaén phaàn haønh traïng veà Truùc Laâm Ñieàu Ngöï cuõng ñaõ ñöôïc hoaøn taát. Neáu khoâng thì ñoù laø moät söï thieáu soùt vaø baát kính ñoái vôùi Nhaân Toâng, toå thöù nhaát cuûa thieàn phaùi Truùc Laâm. Coù ngöôøi neâu leân söï kieän laø trong phaàn haønh traïng cuûa Truùc Laâm, sau tieâu ñeà "An Töû Sôn Ñeä Nhaát Toå Truùc Laâm Ñaïi Só Thöïc Luïc" coù caâu "AÙn Thaùnh Ñaêng Luïc..."(caên cöù treân Thaùnh Ñaêng Luïc) ñeå cho saùch Tam Toå Thöïc Luïc ñöôïc vieát sau Thaùnh Ñaêng Luïc. Ñieàu naøy khoâng ñuùng, bôûi vì caâu "AÙn Thaùnh Ñaêng Luïc..." chaéc chaén ñaõ theâm vaøo trong nhöõng kyø khaéc baûn sau naøy. Duy phaàn thöù ba cuûa Tam Toå Thöïc Luïc, vieát veà cuoäc ñôøi Huyeàn Quang, ta khoâng theå noùi chaéc raèng ñaõ ñöôïc vieát tröôùc Thaùnh Ñaêng Luïc. Xeùt noäi dung thì thaáy raát coù theå naëng phaàn naøy ñaõ ñöôïc vieát sau Thaùnh Ñaêng Luïc.

(9) Theo Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö, Ñaïi Than thieàn sö laø moät vò quoác sö

(10) Naêm 1311, vua Chieâm Thaønh laø Cheá Chí sai traïi chuû Caâu Chieâm sang trieàu coáng Ñaïi Vieät. Ñoaøn Nhöõ Haøi duï Caâu Chieâm, noùi raèng neáu Caâu Chieâm giuùp laøm noäi öùng ñeå Ñaïi Vieät ñaùnh Chieâm Thaønh thì seõ ñöôïc haäu ñaõi. Roài phao tin Cheá Chí phaûn traéc, ñem quaân sang ñaùnh Chieâm Thaønh. Laïi naêm 1376, khi Cheá Boàng Nga cho ñem möôøi maâm vaøng sang ñeå taï toäi vaø öôùc heïn seõ toân troïng ñieàu cam keát khoâng quaáy phaù bieân giôùi Ñaïi Vieät nöõa thì Ñoã Töû Bình luùc baáy giôø ñang traán giöõ Chaâu Hoùa, giaáu vaøng ñi laøm cuûa rieâng, vaø taâu veà trieàu laø Cheá Boàng Nga ngaïo maïn voâ leã, neân ñem quaân sang ñaùnh. Vua Dueä Toâng giaän laém beøn thaân chinh ñi ñaùnh Chieâm Thaønh.

(11)Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö

(12) Döôøi thôøi vua Duï Toâng

(13)Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö

(14) Vieät Söû Tieâu AÙn

(15) Kieán Vaên Tieåu Luïc

(16) Khaâm Ñònh Vieät Söû Khaâm Giaùm Cöông Muïc

(17) Hoäi Tao Ñaøn do Leâ Thaùnh Toâng laäp ra naêm 1495 ñeå saùng taùc vaø pheâ bình vaên hoïc. Leâ Thaùnh Toâng laø Tao Ñaøn nguyeân soaùi. Caùc oâng Thaân Nhaân Trung, Ñoã Nhuaän, Thaùi Thuaän laø phoù nguyeân soaùi. Löông Theá Vinh laøm Tao Ñaøn saùi phu. Hoäi Tao Ñaøn coù chöøng ba möôi ngöôøi.

(18) Kieán Vaên Tieåu Luïc

(*) Thaät ra, quyeàn naøy chæ laø töông truyeàn, chöa ai nhìn thaáy taän maét vaên baûn. (N.H.C)

(19) Ngöôøi tænh Haûi Döông, laøm chöùc Thöôïng Thö trieàu vua Leâ Hieån Toâng.

(20)Tìm hieåu kho saùch Haùn Noâm, Haø Noäi, 1970

(21)Ñeøn Haøn Töû: ñeøn cuûa Haøn Duõ; thô Haøn Duõ (ñôøi Ñöôøng) coù caâu: "Phaàn cao du di keá quyõ, haèng ngoät ngoät dó duøng nieân" nghóa laø ñoát ñeøn daàu ñeå tieáp noái boùng maët trôøi, thöôøng caëm cuïi suoát naêm.

Goái OÂn Coâng: OÂn Coâng (ñôøi Toáng) chaêm hoïc, saém moät caùc goài troøn ñeå naèm ñoïc saùch. Heå buoàn nguõ thì goái laên, ñaùnh thöùc mình daäy.

Traø Trieäu Chaâu: Thieàn sö Trieäu Chaâu (778-897) hoûi moät trong hai vò taêng môùi ñeán: "Thaày ñaõ ñeán ñaây laàn naøo chöa?" Traû lôøi: "Chöa". Trieäu Chaâu noùi: "Uoáng traø ñi". Laïi hoûi vò taêng kia: "Thaày ñaõ ñeán ñaây laàn naøo chöa?" Traû lôøi: "Roài". Trieäu Chaâu noùi: Uoáng traø ñi". Vò Vieän Chuû thieàn vieän hoûi Trieäu Chaâu: "Ngöôøi chöa töøng ñeán thì daïy "uoáng traø ñi" coøn vò ñaõ töøng ñeán cuõng daïy "uoáng traø ñi, theá laø theá naøo?" Trieäu Chaâu goïi: "Vieän Chuû!" Vieän Chuû ñaùp: "Daï!" Trieäu Chaâu noùi: "Uoáng traø ñi". Caâu chuyeän ñoù trôû thaønh coâng aùn thieàn hoïc.

Baùnh Vaân Moân: Moät hoâm coù vò thieàn giaû ñeán thaêm thieàn sö Vaân Moân (881-966). Vaân Moân caàm moät chieác baùnh ñöa leân, khoâng noùi gì; vò thieàn giaû lónh hoäi ngay ñöôïc thieàn yù khoûi caàn qua trung gian vaên töï.

Cuûi Tuyeát Phong: Tuyeát Phong Nghóa Toàn thieàn sö (822-908) moät hoâm ñem ñaët moät boù cuõi tröôùc maët thieàn sö Löông Giôùi (ngöôøi saùng laäp toâng Taøo Ñoäng). Löông Giôùi hoûi: "Naëng nhieàu ít?" Tuyeát Phong: "Caû loaøi ngöôøi treân maët ñaát xuùm laïi cuõng khoâng ñôõ leân noåi". Löông Giôùi: "Sao ñem tôùi ñaây ñöôïc?" Thieàn sö Tuyeát Phong khoâng traû lôøi ñöôïc.

Ñaù Thaïch Ñaàu: Maõ Toå tss (707-786) hoûi AÅn Phong: "Ñi Ñaâu?" AÅn Phong ñaùp: "Ñi leân nuùi Thaïch Ñaàu". Maõ Toå: "Ñöôøng leân nuùi Thaïch Ñaàu ñaù trôn nguy hieãm laém". AÅn Phong: "Ñaõ coù caây gaäy tuøy thaân, khoâng lo". Lieàn ñi tôùi Thaïch Ñaàu Sôn choáng gaäy noùi: "Toâng chæ naøo?" Thaïch Ñaàu la leân: "Trôøi xanh, Trôøi xanh". AÅn Phong laëng yeân, veà keå chuyeän aáy vôùi Maõ Toå. Maõ Toå noùi: "Neáu tôùi laàn nöõa maø oâng ta coøn noùi "trôøi xanh,trôøi xanh" thì ñaèng haéng hai laàn. AÅn Phong y lôøi, tôùi hoûi cuøng caâu hoûi. Thaïch Ñaàu ñaèng haéng hai laàn, AÅn Phong khoâng bieát noùi ra sao, lieàn trôû veà baùo caùo vôùi Maõ Toå. Toå noùi: "Ta ñaõ noùi: ñöôøng leân Thaïch Ñaàu ñaù trôn laém maø ngöôøi khoâng tin."