Coøn caùi nghieâng? Caùi nghieâng laø khi caùi thaúng ñi vaøo theá giôùi hieän töôïng, theá giôùi cuûa söï vaät töông ñoái.

Tuy nhieân, Thaúng vaø Nghieâng khoâng phaûi laø hai vaät khaùc nhau: töông ñoái laø ñoái vôi tuyeät ñoái maø coù, tuyeät ñoái laø ñoái vôùi töông ñoái maø thaønh. Cuõng nhö soùng laø nöôùc, nöôùc laø soùng. Soùng tuy nhieàu nhöng laø moät, nöôùc tuy moät maø laø nhieàu. Thaúng vaø chaân khoâng, nghieâng laø dieäu höõu.

Söï lieân heä giöõa Thaúng vaø Nghieâng laøm thaønh naêm ñòa vò nhö sau:

1) Caùi thaúng ñi vaøo caùi nghieâng (Chính trung thieâng): Vì caùi Tuyeät Ñoái naèm troïn trong caùi töông ñoái neân ta coù theå hieåu ñöôïc caùi Tuyeät Ñoái qua caùi Töông Ñoái. Ñoäng Sôn coù noùi: "Trong caùi Tuyeät Ñoái ñaõ coù caùi Töông Ñoái roài, neáu khoâng thì hoùa ra caùi Tuyeät Ñoái coù tröôùc caùi Töông Ñoái sao?"

2) Caùi nghieâng ñi vaøo caùi thaúng (Thieân trung chính). Vì caùi Töông Ñoái chæ coù theå coù do nhôø caùi Tuyeät Ñoái, cho neân trong caùi Töông Ñoái phaûi xaùp maët cho ñöôïc caùi Tuyeät Ñoái. Ñoäng Sôn laïi noùi: "Caùi Töông Ñoái ñaõ coù trong caùi Tuyeät Ñoái roài, neáu khoâng thì hoùa ra caùi Töông Ñoái coù tröôùc caùi Tuyeät Ñoái sao?"

3) Caùi nghieâng trong töï thaân cuûa noù (Chính Trung lai). Ñaây laø caùi Tuyeät Ñoái trong tö theá tuyeät ñoái cuûa noù, khoâng ñöôïc nhaän thöùc qua lieân heä baûn theå - hieän töôïng. Ñaây laø phaùp thaân, laø chaân nhö.

4) Caùi nghieâng trong töï thaân caû noù (Thieân trung chi). Ñaây laø caùi Töông Ñoái trong tö theá töông ñoái cuûa noù, khoâng ñöôïc nhaän thöùc qua lieân heä baûn theå - hieän töôïng. Ñoäng Sôn ví tröôøng hôïp naøy nhö laø tröôøng hôïp hai ngöôøi ñang ñaáu kieám vôùi nhau, khoâng beân naøo aùp ñaûo ñöôïc beân naøo. Hoaëc laø moät boâng sen nôû trong loø löûa, khoâng heà bò löûa chaùy xeùm. Ngöôøi ñaït ñeán vò trí naøy laø ngöôøi ñaõ thaâm nhaäp theá giôùi phaùp thaân vaø trôû ra tung hoaønh nôi theá giôùi hieän töôïng.

5) Caùi thaúng vaø caùi nghieâng trong cuøng moät töï tính (Kieân trung ñaùo). Tôùi vò trí naøy thì moïi phaân bieät giöõa Tuyeät Ñoái vaø Töông Ñoái, baûn theå vaø hieän töôïng, khoâng coøn nöõa.

Naêm vò trí giöõa thaúng vaø nghieâng cuõng ñöôïc giaûi thích baèng naêm söï lieân heä giöõa vua vaø toâi (nguõ vò quaân thaàn). Coù vua laø vì coù baày toâi, coù baày toâi laø vì coù vua:

Sau naøy trong phaùi Taøo Ñoäng, nhöõng chuû tröông sau ñaây daàn daàn laïi ñöôïc hình thaønh:

1) Chæ caàn ngoài thieàn maø khoâng caàn chuû ñeà thieàn toïa (chæ quaùn ñaû toïa)

2) Ngoài thieàn vaø ñaït ñaïo laø moät vieäc chöù khoâng phaûi laø hai (tu chöùng nhaát nhö)

Nhöõng nguyeân taéc treân daàn daàn ñöôïc aùp duïng trong caùc thieàn phaùi khaùc. Thieàn sö Phaân Döông (947- 1024) cuûa phaùi Laâm Teá chaúng haïn cuõng ñaõ söû duïng khaùi nieäm veà naêm vò trí giöõa caùi thaúng vaø caùi nghieâng. Khaùi nieän "voâ ñaéc" cuõng raát ñöôïc phoå thoâng trong thieàn phaùi Laâm Teá. Ngöôïc laïi, loái duøng thoaïi ñaàu cuõng ñöôïc aùp duïng trong thieàn phaùi Taøo Ñoäng.

Vaøo theá kyû thöù möôøi baûy, khi phaùi Taøo Ñoäng truyeàn sang Ñaïi Vieät thì nhöõng khaùc bieät giöõa hai toâng phaùi hình nhö khoâng coøn bao laêm nöõa.

ÔÛ Ñaøng Ngoaøi, nhö ta ñaõ bieát, thieàn phaùi Taøo Ñoâng do thieàn sö Thuûy Nguyeät ñi du hoïc Trung Hoa mang veà. Thieàn sö Thuûy Nguyeät hieäu laø Toâng Giaùc, sinh naêm 1936. OÂng teân laø Ñaêng Giaùp, queâ laøng Thanh Trieàu, ôû Höng Nhaân, tænh Thaùi bình. OÂng tu ôû moät ngoâi chuøa treân nuùi Huøng Lónh. Cuøng vôùi hai ñeä töû, oâng ñi qua Hoà Chaâu, tham hoïc vôùi thieàn sö Nhaát Cuù Tri Giaùp taïi nuùi Phuïng Hoaøng. OÂng rôøi Ñaïi Vieät naêm 1664, luùc oâng môùi hai möôi taùm tuoûi. OÂng tu hoïc taïi Hoà Chaâu trong ba naêm. Ñeán naêm 1667, oâng vaø hai ngöôøi ñeä töû veà, cö truù taïi chuøa Voïng Laõo ôû nuùi An Sôn, huyeän Ñoâng Trieàu, tænh Haûi Döông. ÔÛ Haûi Döông, oâng gaëp vaø laøm quen vôùi moät cao taêng teân laø Tueä Nhaõn. Tueä Nhaõn tu ôû Ñoâng Sôn, teân tuïc laø Mai Tö Phuïng, queâ ôû laøng Döôõng Moâng ôû Kim Thaønh, Haûi Döông. Vì tu ôû chuøa laøng Döôõng Moâng neân oâng ñöôïc goïi laø Toå Muoáng. ÔÛ Ñoâng Sôn, oâng daïy raát ñoâng ñeä töû. OÂng töøng ñöôïc vua Leâ saéc phong laø "Ñaïi Thaùnh Ñoâng Sôn Tueä Nhaõn Töø Giaùc Quoác Sö:. Chöa bieát vua naøo ñaõ saéc phong, vaø töø naêm naøo (86).

Thieàn sö Thuûy Nguyeät cuõng töøng tôùi haønh ñaïo ôû chuøa Tö Phuùc, nuùi Coân Sôn, vaø chuøa Nhaãm Döông ôû Haï Long. OÂng maát naêm 1704, thoï saùu möôi taùm tuoåi.

Hoài coøn hoïc vôùi thieàn sö Tri Giaùo ôû Hoà Chaâu, coù laàn oâng ñöôïc Trí Giaùo hoûi:

- Choã an thaân laäp meänh cuûa oâng laø choã naøo?

- Chuyeän an thaân laäp meänh nhö theá ñöôïc roài, coøn chuyeän maët muõi xöa nay cuûa oâng nhö theá naøo?

Tri Giaùo khen: "Con raén hai ñaàu aáy, ñöøng ñeå noù chaïy thoaùt! Haõy xoû muõi noù! Caån thaän! Ngöôøi laø con chaùu xöùng ñaùng cuûa toâng Taøo Ñoäng. Ta cho pheùp ngöôøi phaùp hieäu laø Thoâng Giaùp".

ÔÛ Ñaøng Trong Ñaïi Vieät, ngöôøi ñaàu tieân truyeàn baù thieàn Taøo Ñoäng coù leõ laø thieàn sö Höng Lieân. OÂng laäp ñaïo traøng ôû chuøa Tam Thai Quaûng Nam vaø ñöôïc toân laøm quoác sö. Chöông tröôùc ñaõ noùi veà oâng. Tieác laø hieän nay chöa khaûo cöùu ñöôïc veà coâng trình hoaèng phaùp vaø söï truyeàn thöøa cuûa oâng. Chuøa Tam Thai bò ñoå vôõ huûy hoaïi trong cuoäc chieán tranh vaøo cuoái theá kyû thöù möôøi taùm, taøi lieäu thaát laïc heát. Chuøa naøy ñöôïc trung tu naêm 1825 ñôøi vua Minh Maïng.

Thieàn sö Thaïch Lieâm hieäu Ñaïi Saùn Haùn OÂng, ngöôøi Giang Taây, sinh naêm 1633, xuaát gia hoài thieáu nieân ôû chuøa Thöôïng Lam, theo haàu thieàn sö Giaùc Laõng (89). Naêm möôøi saùu tuoåi Giaùc Laõng Giaùc qua ñôøi, khoâng bieát oâng ñaõ ñöôïc tieáp tuïc vaø Thuï giôùi vôùi vò naøo. Sau oâng nhaäp chuùng laøm giaûng sö chuøa Tröôøng Thoï ôû Quaûng Ñoâng do thieàn sö Thöïc Haønh truù trì. Sau khi Thöïc Haønh maát, oâng ñöôïc thöøa keá truù trì chuøa Tröôøng Thoï. Nhôø taøi hoäi hoïa vaø kieán truùc saün coù, Thaïch Lieâm ñaõ bieán chuøa Tröôøng Thoï thaønh moät nôi danh thaéng ôû Quaûng Ñoâng.

Theo lôøi ñeà nghò cuûa quoác sö Höng Lieân, chuùa Nguyeãn Phuùc Traên ñaõ hai laàn môøi oâng sang Ñaïi Vieät, nhöng oâng chöa ñi ñöôïc. Maõi ñeán naêm 1694, khi chuùa Nguyeãn Ñaêng Chu cho ngöôøi sang môøi oâng môùi quyeát ñònh ra ñi. Cuøng ñi vôùi oâng coù ñoä moät traêm ngöôøi, trong ñoù hôn phaân nöõa laø taêng chuùng. Ñoaøn ngöôøi ñi treân hai chieác thuyeàn buoân mang theo raát nhieàu phaùp khí kinh töôïng ñeå toå chöùc giôùi ñaøn. Thuyeàn cuûa oâng tôùi ñaûo Tieâm Buùt La vaøo ngaøy 27 thaùng gieâng naêm AÁt hôïi (1695). Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho thuyeàn ñi ñoùn, röôùc veà ñònh cö ôû chuøa Thieàn Laâm, Thuaän Hoùa (90). Khoaûng moät ngaøn ngöôøi thôï laøm vieäc trong ba ngaøy ñeâm, caát möôøi gian phöông tröôïng vaø löu xaù cho ñoaøn taêng khaùch taïm truù.

Trong nhöõng coâng taùc maø Thaïch Lieâm ñaõ thöïc hieän ñöôïc trong thôøi gian löu truù taïi Ñaøng Trong, coù theå noùi raèng coâng taùc quan troïng nhaát laø toå chöùc giôùi ñaøn Thieàn Laâm. Giôùi ñaøn naøy toå chöùc töø moàng moät ñeán ngaøy möôøi hai thaùng tö naêm AÁt hôïi (1965). Giôùi ñaøn coù ñeán ba ngaøn giôùi töû trong ñoù soá giôùi töû xuaát gia leân tôùi 1.400 vò vöøa tyø khöu vöøa sa di. Chöông trình cuûa giôùi ñaøn nhö sau:

- Ngaøy moàng moät truyeàn giôùi saù di. Thaïch Lieâm thöôïng ñaøn thuyeát phaùp, coù chuùa vaø caùc quan ñeán nghe.

- Ngaøy moàng saùu truyeàn giôùi tyø khöu. Quoác maãu vaø vöông huynh thieát leã trai taêng cuùng döôøng caùc vò taêng só môùi thuï giôùi, vaø ghi cheùp lôøi phaùp ngöõ cuûa Thaïch Lieâm.

-Ngaøy moàng taùm thaùng tö, Phaät ñaûn, laøm leã trao Boà Taùt giôùi cho chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, quoác maãu, coâng chuùa vaø nhöõng ngöôøi quyeán thuoäc trong noäi cung. Leã truyeàn giôùi ñöôïc toå chöùc ôû chuøa Giaùc Vöông Noäi Vieân trong phuû Chuùa. Thaïch Lieâm vieát cho chuùa moät cuoán saùch ngaén, chæ baøy caùch tu taäp, goïi laø Hoä Phaùp Kim Thang Thö. Buoåi chieàu, leã truyeàn giôùi Boà Taùt cho caùc vöông huynh laø Leä Truyeàn Haàu vaø Thieàu Döông Haàu cuøng moät soá caùc quan ñöôïc toå chöùc taïi chuøa Thieàn Laâm.

- Ngaøy moàng chín thaùng tö, leõ truyeàn giôùi Boà Taùt cho chö taêng ñöôïc cöû haønh taïi chuøa Thieàn Laâm. Caùc vöông huynh coâng chuùa cuùng döôøng trai taêng vaø thænh Thaïch Lieâm thuyeát phaùp, roài ghi cheùp phaùp ngöõ.

- Ngaøy möôøi hai thaùng tö, Thaïch Lieâm vaø quoác sö Höng Lieân thoáng suaát hai daõy taân giôùi töû, taát caû moät ngaøn naêm traêm vò taêng ñeàu mang bình baùt, choáng tích tröôïng laøm leã "coå Phaät khaát thöïc" trong thaønh phoá, vaø ñeán phuû chuùa taï ôn chuùa Nguyeãn ñaõ thaønh töïu coâng ñöùc cho ñaïi giôùi ñaøn. Leã cuùng döôøng côm chay ñöôïc thieát laäp taïi phuû chuùa. Giôùi ñaøn beá maïc chieàu hoâm aây.

Trong giôùi ñaøn naøy, giôùi ñieäp caáp phaùt cho giôùi töû ñeàu coù ñoùng keøm aán cuûa phuû chuùa.

Moät giôùi ñaøn khaùc sau ñoù ñaõ ñöôïc toå chöùc taïi chuøa Di Ñaø ôû Hoäi An ngaøy moàng baûy aâm lòch naêm aáy. Khoaûng treân ba traêm ngöôøi ñaõ xin thuï giôùi. Giôùi ñaøn ôû ñaây ñöôïc toå chöùc raát ñôn giaûn, nhöng giôùi ñieäp cuõng ñöôïc ñoùng keøm aán chuùa.

Giôùi ñaøn Thieàn Laâm coù moät taàm quan troïng lôùn. ñoù laø moät giôùi ñaøn toå chöùc cho caû nöôùc; caùc tænh ñeàu coù giôùi töû veà thuï giôùi. Ta nhôù laø thieàn sö Lieãu Quaùn cuõng ñaõ töø Phuù Yeân ra ñeå thuï giôùi sa di ôû giôùi ñaøn naøy. Phaùi Taøo Ñoäng tröôùc kia chæ coù aûnh höôûng ôû Quaûng Nam, nay ñaõ lan ra khaép xöù.

Ñaùng lyù thieàn sö Thaïch Lieâm ñaõ veà töø thaùng baûy aâm lòch naêm ñoù, nhöng vì gioù baõo caûn trôû neân oâng löu laïi Ñaïi Vieät ñeå döôõng beänh. Töø Hoäi An oâng ñöôïc chuùa Nguyeãn Phuùc chu cho ngöôøi vaøo ñoùn ra chuøa Thieân Muï. OÂng ôû Thieân Muï cho ñeán ngaøy 24 thaùng saùu naêm tôùi môùi xuoáng thuyeàn veà Quaûng Ñoâng, Thaïch Lieân qua Ñaïi Vieät naêm 62 tuoåi, maát naêm 71 tuoåi (1704).

Thieàn sö Thaïch Lieâm laø moät ngheä só. OÂng sôû tröôøng veà nhieàu moân: thi vaên, hoäi hoïa, chöõ vieát, thuû coâng. Mao Teá Khaû ñeà töïa taïp thô Ly Luïc Ñöôøng cuûa Thaïch Lieâm ñaõ vieát:

"Tröôïng nhaân laø baäc baùc nhaõ khoâi kyø, caøng sôû tröôøng veà thi ca; cho ñeán caùc moân nhö tinh töôïng, lòch luaät, dieãn xaï, lyù soá, trieän leä, ñôn thanh, moân naøo cuõng sieâu vieät".

Chuøa Tröôøng Thoï ít ra cuõng coù ñeán moät traêm taêng só. Nhöõng vò theo Thaïch Lieâm qua Ñaïi Vieät ñaõ hôn naêm möôi ngöôøi roài. Vì giôùi tieåu thuû coâng ngheä neân Thaïch Lieâm toå chöùc kinh teá töï tuùc trong chuøa. Vôùi goã leâ, goã ñaøn, ñoàng thau, ñaù hoa, chuøa ñaõ cheá ra nhieàu duøng coù giaù trò ngheä thuaät nhö baøn, gheá, bình phong, caåm ñoân, hoäc toä, baùt, ñóa, v.v... Chuøa cuõng toå chöùc deät vaûi luïa. Thaïch Lieâm laø moät hoïa sö, nhöõng böùc hoïa cuûa oâng raát ñöôïc khen ngôïi. Trong taäp Hoïa Gia Thi Sôû ñôøi Thanh taùc giaû laø Lyù Tuaán Chi vieát veà Thaïch Lieâm nhö sau: "Ñaïi Saùn töï Haùn OÂng, ngöôøi Lónh Nam, tu ôû chuøa Kim Laêng, coù taøi veõ chaân dung kheùo. Naêm Maäu ngoï, ñôøi Khang Hy (1678), oâng coù veõ cho Traàn Gia Laêng moät böùc hình, coù ñeà lôøi, maët ñeïp raâu daøi, tinh thaàn hoaït baùt, thôøi aáy haàu nhö khaép danh nhaân trong nöôùc ñeàu coù ñeà vònh. Coù bieân soaïn Ly Luïc Ñöôøng Taäp".

Nhôø coù cô sôû kinh teá töï tuùc, khoâng nhöõng chuøa Tröôøng Thoï ñöôïc Thaïch Lieâm kieán thieát mau choùng, maø raát nhieàu vaên ngheä só ngheøo trong nöôùc cuõng ñöôïc oâng giuùp ñôõ. Söï giao du cuûa oâng vôùi vaên ngheä só trong xöù raát roäng. Taäp thô Ly Duïc Ñöôøng cuûa Thaïch Lieâm coù phuï ñính 34 böùc tranh do taùc giaû veõ neân coù vaên cuûa caùc danh só nhö Khuaát OÂng Sôn, Thanh Leâ, Döôïc Ñình, Vöông Theá Trinh, Töø Phaøm, Ngoâ Y Ù, Ngoâ Thoï Tieàm vaø Cao Taèng Vaân ñeà ôû laïc khoaûn. Taäp thô laïi coù thôùi möôøi maáy danh só ñeà töïa. Noùi toùm laïi laø oâng giao thieäp thaân maät vôùi haàu heát caùc vaên nhaân noåi tieáng cuûa thôøi ñaïi oâng.

Cuõng vì tieáng taêm cuûa oâng löõng laãy nhö theá neân coù nhieàu keû ghen gheùt vaø choáng ñoái oâng kòch lieät, cho oâng laø "ngaïo maïn, doái traù, buoân laäu", v.v... Thöïc ra tính oâng cöông tröïc vaø öa noùi thaúng neân bò nhieàu ngöôøi ghen gheùt. Vì bò deøm pha cho neân naêm 1702 oâng bò quan aùn saùt Quaûng Ñoâng laø Höùa Töï baét giam tra hoûi, roài ñuoåi veà Coáng Chaâu, Giang Taây. ÔÛ Coáng Chaâu, oâng laïi môû ñaïo traøng ôû chuøa Sôn Töï; taêng ñoà quy tuï raát ñoâng vaø ñaïo traøng laïi baønh tröôùng lôùn lao nhö cuõ. Quan sôû taïi laø quan tuaàn vuõ Giang Taây laïi cho baét oâng aùp giaûi veà nguyeân quaùn. OÂng cheát treân ñöôøng ñi. Ñoù laø vaøo naêm 1704.

Quan aùn saùt Quaûng Ñoâng Höùa Töï Höng laø ngöôøi theá naøo? Naêm 1695, khi coøn laøm chöùc ñoàng tri ôû Maân Chaâu, oâng ñaõ bò caùch chöùc vì toäi laøm nhuïc thuoäc vieân vaø haïch saùch ñoøi aên hoái loä, tieàn baïc, ngöïa... Qua naêm 1699 nhôø tieàn baïc ñöôïc phuïc chöùc, vaø sau ñoù ñöôïc boå ñi aùn saùt Quaûng Ñoâng. Moät ngöôøi nhö theá coá nhieân khoâng theå chòu noåi thaùi ñoä ngang ngaïnh cuûa moät oâng thaày tu ngheä só nhö Thaïch Lieâm, coá nhieân cuõng khoâng mang chòu cuùi ñaàu khuaát phuïc moät vò quan quyeàn nhö theá. Taâm söï cuûa oâng veà vieäc bò ganh gheùt ñöôïc oâng toû baøy chuùt ít trong saùch Haûi Ngoaïi Söï Kyù (91). OÂng vieát: "Laïi coøn moät boïn ngöôøi ngu doát laøm ma laøm quaùi, bôùi loâng tìm veát, baøy ñaët chuyeän thò phi. Nhöng chuyeän thò phi aáy ñaâu coù roõ raøng; chuùng chæ vì loøng ghen gheùt cho neân töï trong boùng toái khuaáy cho soùng ñoäng moøi xao, baøy chuyeän ñaët ñieàu laøm cho ngöôøi ta khoâng chòu noåi ñeå khoaùi chí mình. Nhöng ta ñaâu coù nao nuùng, bôûi vieäc ñeàu voâ aûnh voâ toâng, taát caû ñeàu troâi theo doøng nöôùc. Nhöõng thöû thaùch kia chæ laøm cho yù kieán theâm tinh, haïnh nguyeän theâm vöõng, caøng maøi khoâng moøn, caøng nhuoäm caøng khoâng ñen. Roát cuoäc boïn hoï laïi giuùp ta nhö thaày nghieâm baïn toát vaäy".

Saùch Haûi Ngoaïi Kyû Söï cuõng phaûn aùnh tính cöông tröïc cuûa Thaïch Lieâm. Caùi gì ôû xöù khaùch maø oâng muoán khen thì oâng khen, coøn caùi gì oâng muoán cheâ laø oâng cheâ. Söï khen cheâ coù khi khoâng chính xaùc, vì söï thaáy nghe cuûa oâng veà vaên hoùa vaø phong tuïc Ñaïi Vieät coù khi khoâng ñöôïc roäng raõi vaø minh xaùc; cuõng coù theå vì oâng laáy vaên hoùa Trung Quoác laøm tieâu chuaån ñeå xeùt ñoaùn vaên hoùa Ñaïi Vieät khieán ta coù theå khoâng baèng loøng khi ñoïc Haûi Ngoaïi Kyû Söï. Tính noùi thaúng laø moät tính raát toát, nhöng söï nhaän xeùt khoâng ñöôïc thaáu ñaùo laø moät khuyeát ñieåm. Duø sao, oâng ñaõ phaûi traû moät giaù quaù daét veà tính noùi thaúng cuûa oâng.

Moät ñieàu ñaùng tieác trong cuoäc du haønh Ñaïi Vieät cuûa oâng laø, ngoaøi quoác sö Höng Lieân laø ñeä töû cuûa oâng, oâng khoâng ñöôïc gaëp nhöõng cao taêng khaùc luùc baáy giôø ñang haønh ñaïo taïi Ñaïi Vieät. Trong soá nhöõng vò naøy, coù nhöõng vò töø Quaûng Ñoäng tôùi nhö oâng. Haûi Ngoaïi Kyû Söï khoâng heà nhaéc ñeán nhöõng vò nhö Töû Dung, Teá Vieân, Phaùp Hoùa, Töø Laâm, Minh Haûi, v.v... nghóa laø nhöõng vò ñang chuû tröông caùc ñaïo traøng lôùn luùc baáy giôø nhö AÁn Toân, Quoác AÂn, Chuùc Thaùnh, Töø Laâm, Thieân Thoï... OÂng ñaõ khoâng coù söï coäng taùc cuûa caùc vò cao taêng coù maët luùc baáy giôø ôû Ñaïi Vieät., ngay trong giôùi ñaøn chuøa Thieàn Laâm. Söï kieän naøy coù nhieàu lyù do. Lyù do ñaàu tieân laø oâng thuoäc phí Taøo Ñoäng. Lyù do thöù hai: oâng laø khaùch ñaëc bieät cuûa quoác vöông. Lyù do thöù ba laø baøi boá caùo maø oâng vieát cho daùn ôû caùc chuøa trong xöù nhieàu thaùng tröôùc ngaøy khai maïc giôùi ñaøn Thieàn Laâm ñaõ töï ñaùnh giaù söï haønh ñaïo taïi Ñaïi Vieät quaù thaáp.

Ñaõ ñaønh vì chieán tranh giöõa Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi ñaõ khieán cho nhieàu trai traùng caïo ñaàu ñi tu ñeå troán lính, vaø do ñoù soá taêng só thaát hoïc trôû thaønh ñoâng ñaûo, nhöng söï giaùo hoùa trong gaàn nöõa theá kyû cuûa moät soá caùc vò cao taêng (nhö Nguyeân Thieàu chaúng haïn) coù maët ñaõ taïo ñöôïc moät soá trung taâm tu hoïc chaân chính ñaùng keå. Ñieàu naøy khoâng heà ñöôïc noùi ñeán trong baøi boá caùo cuûa Thaïch Lieâm. Baøi boá caùo ñeå ra nhieàu trang coâng kích nhöõng vò taêng khoâng chaân chính. Ví duï oâng vieát: "Coù keû giaøy coû chöa mang qua moät ñoâi, cöûa chuøa chöa böôùc qua hai baäc, moät ngaøy kia khi laøm oâng thaày, sôï ngöôøi ta bieát roõ chaân töôùng, môùi laøm boä lim dim con maét, söûa gioïng thanh cao, laøm troø giaûi thoaùt. Nhöõng haïng ngöôøi ñoù laïm döï vaøo haøng sa moân chaúng bieát hoå theïn, möôïn danh hieäu Phaät laøm chuyeän baùn buoân, ñieàu to lôùn cho ñaïo laø choã aáy". Roài oâng keát luaän: "Trong buoåi Phaät phaùp suy vong, haù neân laáy ngoa truyeàn ngoa khieán taêng só khaép nöôùc chaúng bieát ñaïo xuaát theá laø gì, uø uø caïc caïc trong côn tuøy moäng. Laõo taêng chaúng nôõ laøm thinh ngoài ñoù, neân chaúng traùnh khaåu nghieäp, noùi thaúng vaøi lôøi".

Ñuùng laø thieàn sö ñaõ khoâng traùnh khaåu nghieäp, ñaõ noùi thaúng, nhöng giaù oâng ñöôïc Höng Lieân cho bieát roõ hôn veà tình hình Phaät Giaùo Ñaïi Vieät thôøi ñoù thì khaåu nghieäp oâng ñaõ nheï hôn vaø ñaõ ít bò coâ laäp hôn.

Tuy nhieân, trong böùc thö giöû cho höõu thöøa töôùng Toáng Coâng (coù leõ laø Toáng Phuùc Taøi) Thaïch Lieâm coâng nhaän raèng "vì tôùi Ñaïi Vieät chöa bao nhieâu ngaøy, neân chöa thaáu roõ heát nhöõng choã aån vi cuûa tình traïng", vaø oâng can chính quyeàn ñöøng baét bôù nhöõng taêng ñoà thaát hoïc. Soá laø trong khi noùi chuyeän vôùi Thaïch Lieâm, vò thöøa töôùng naøy toû yù lo cho söï kieän coù nhieàu phaàn töû baát haûo trong giôùi taêng giaø, vaø noùi raèng "phaûi cuoác heát coû daïi, luùa toát môùi coù theå moïc leân", nghóa laø phaûi tröøng trò nhöõng taêng ñoà thieáu hoïc. Thaïch Lieâm noùi: "Nhöõng phaàn töû taêng giaø do töø tröôùc ñeán nay chöa ñöôïc giaùo hoùa Phaät phaùp, khoâng bieát roõ theá naøo laø boån phaän ngöôøi xuaát gia, nay neáu ta boãng nhieân laáy phaùp luaät maø tröøng phaït hoï moät caùch naëng neà thì ño goïi laø "khoâng daïy maø gieát", moät chính saùch "baïo ngöôïc", khoâng phaûi laø chính saùch cuûa keû nhaân töø vì loøng traéc aån maø muoán giaùo hoùa hoï". OÂng laïi ñeà nghò neân ñeå taêng só giaùo hoùa taêng só, chính quyeàn khoâng neân döï vaøo: "Töø ngaøy caét toùc ñi tu, ngöôøi xuaát gia töø boû gia ñình, nieäm Phaät, tuïng kinh, nghó raèng mình ñaõ laø ngöôøi ñöùng ngoaøi cuoäc, thoaùt khoûi löôùi ñôøi, bao nhieâu quyeàn che chôû töø bi ñeàu naèm caû trong tay vò sö tröôûng... Chính quyeàn ñòa phöông thöôøng neân choïn nhöõng baäc toân sö minh chính ñeå chuû trì phaùp tòch, thaäp phöông vaân thuûy ñeàu laáy ñoù laøm nôi nöông döïa tinh thaàn. Ngöôøi treân nghieâm tu giôùi luaät, löôïng söùc maø giaùo hoùa, khieán cho moïi ngöôøi bieát ñöôïc boån phaän mình maø gaéng söùc tu trì, daàn daàn chuyeån phaøm thaønh thaùnh. Caên khí chính ñaïi töï nhieân naém thaúng laáy con ñöôøng höôùng thöôïng maø tinh thaàn tu haønh. Nhöng ôû choán thieàn laâm, thaùnh phaøm ôû chung, theá naøo cuõng coù keû ngu ngoan cuoàng voïng laøm traùi giôùi phaùp. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi naøy thì phaûi thieát laäp thanh quy: toäi nheï thì saùm hoái quyø höông, toäi naëng thì truïc xuaát côûi aùo..." Thaïch Lieâm laïi noùi raèng khoâng neân troâng ñôøi taát caû moïi phaàn töû taêng giaø ñeàu trôû thaønh nhöõng ñaïi thieàn sö. "Vaû laïi quoác gia thieát laäp chuøa chieàn, chaúng phaûi chæ ñeå taïo neân moät soá taêng só bieát "giaùo ngoaïi bieät truyeàn, tröïc chæ nhaân taâm thaønh Phaät", maø cuõng laø ñeå coù nhöõng vò taêng sôùm hoâm ñoât höông caàu nguyeän cho caùc baäc cho caùc baäc thaùnh minh ñeå ngoài giöõ nöôùc, cho trong trieàu coù nhieàu baäc hieàn löông chính tröïc bieát laáy trung hieáu tieát nghóa maø giaùo hoùa, khieán thieân haï vui loøng laøm vieäc thieän, boán phöông hoøa bình, nhaø tuø boû troáng... "Laù thöù naøy Thaïch Lieâm vieát gaàn moät naêm sau ngaøy noùi chuyeän vôùi Toáng Phuùc Taøi. Coù leõ böùc thö naøy ñaõ aûnh höôûng nhieàu ñeán chính saùch toân giaùo cuûa chaùu Nguyeãn Phuùc Chu. Thay vì thanh loïc taêng giaø baèng nhöõng cuoäc baét bôù hay thi cöû, trieàu ñình chuù troïng ñeán vieäc naâng cao uy tín caùc baäc chaân tu ñòa phöông baèng caùch ban bieån ngaïch saéc töù vaø caâu ñoái cho nhöõng chuøa nôi hoï haønh ñaïo (92)

Tö töôûng thieàn hoïc cuûa Thaïch Lieâm coù theå dieãn taû baèng ba coâng thöùc thieàn tònh song tu; Nho Phaät nhaát trí vaø Laâm Taøo toång hôïp.

Thieàn Tònh Song Tu: Thieàn toâng vaø Tònh Ñoä ñöôïc phoái hôïp laøm moät, vaø Tònh Ñoä trôû thaønh moät phöông phaùp haønh thieàn giaûn dò maø ñaïi chuùng coù theå tu taäp ñöôïc. Phaät A Di Ñaø trôû thaønh töï tính cuûa moïi ngöôøi, thaáy ñöôïc Phaät A Di Ñaø töùc laø thaáy ñöôïc töï tính cuûa chính mình. Hoài Thaïch Lieâm döï ñònh veà nöôùc, meï cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Chu laø Toáng Thò (93) don côm chay cuùng döôøng, toû yù buoàn raàu vì söï thaày troø xa caùch. Khuyeân baø nieäm Phaät: â€˜Söï hoäi hoïp chia lìa cuûa con ngöôøi khoâng phaûi ôû nôi hình haøi. Neáu quoác maãu thöôøng xuyeân laøm vieäc laønh vaø nhaát taâm nieäm Phaät khoâng chuùt giaùn ñoaïn thì ñoù laø thaày troø ñöôïc gaàn guõi maõi maõi. Coøn neáu taâm nieäm thöôøng theo ñuoåi vieäc traàn thì duø laõo taêng coù ôû ñaây haøng ngaøy ñoái dieän cuõng xa caùch ngaøn daëm, roát cuoäc cuõng coù ích gì". Quoác maãu nghe maáy caâu treân laáy laøm möøng rôõ, caàu xin oâng cheùp laïi yù aáy baèng giaáy möïc maø ngaøy ñeâm tuaân haønh. Sau böõa trai taêng, oâng veà chuøa Thieàn Laâm vieát moät baøi keä ngaén cho baø, töïa ñeà laø: "Noùi veà Phaät A Di Ñaø cuûa töï tính" (Töï Tính Di Ñaø Thuyeát). Baøi naøy coù leõ ñaõ ñöôïc quoác maãu giöõ gìn thaän troïng laém. Nhöng sau khi baø cheát khoâng bieát thaát laïc veà ñaâu. May nhôø coù saùch Haûi Ngoaïi Kyû Söï maø ta coøn ñoïc ñöôïc troïn baøi. Giaùo lyù Tònh Ñoä ôû ñaây ñöôïc dieãn taû baèng ngoân ngöõ Thieàn hoïc: "Vì toâi muoán trôû veà chuøa cuõng neân quoác maãu xin moät vaøi lôøi löu laïi ñeå troïn ñôøi thoï trì, nguyeän ñôøi ñôøi kieáp kieáp thöôøng ñöôïc thaân caän. Cho neân toâi vieát nhöõng lôøi sau ñaây: "Trong caùc con ñöôøng taét ñeå tu haønh, khoâng con ñöôøng naøo baèng nieäm Phaät. Nieäm Phaät coát ôû choã döùt boû ñöôïc duyeân löï, chæ nhôù tôùi saùu chöõ, taâm khoâng taùn loaïn, nieäm phaûi tinh thaønh, saùng nieäm, chieàu nieäm, nieäm cho ñeán ñeán choã baát nieäm, nieäm cho ñeán choã voâ nieäm, nieäm nieäm khoâng ngöøng, nieäm cho thaønh moät khoái ñaïo hôïp theå ñoàng, cuøng cao vôùi trôøi, cuøng daøy vôùi ñaát, cuøng saùng vôùi nhaät nguyeät tinh tuù; vôùi soâng nuùi, caây coû, nhaân, vaät, quyû thaàn, cuøng chung kieáp vaän hoïa phuùc, sang heøn, nam nöõ, xa gaàn, qua laïi, ñoù aên meät nguû, hyû noä aùi laïc... Khi ñaõ cuøng vaïn vaät nhaát theå thì nguoàn suoái Di Ñaø khoâng coøn laø cuûa rieâng cuûa ai nöõa maø seõ ñöôïc töï taâm yù baát loaïn cuûa töï mình chaûy ra. Ai noùi Di Ñaø ôû Taây Phöông, laõo taêng ôû Quaûng Ñoâng vaø quoác maãu ôû Ñaïi Vieät? Khi nhaát nieäm ñaõ baát sinh thì chaân theå toaøn nhieân hieån hieän vaäy. Neáu taùn loaïn moät chuùt thì xa caùch Di Ñaø möôøi vaïn taùm ngaøn daëm, caùch xa laõo taêng boán möôi laêm ngaøy ñöôøng. Ñieàu ñoù neáu xaûy ra laø do quoác maãu ôû beân kia ñaïi döông treân bôø Khöôùc Nguyeät, ñeå cho maây luïc caên lay ñoäng che môø baûn taâm vaäy. Caên cöù vaøo ñaây maø baøn chuyeän hôïp tan thì thaáy raèng caùi thaáy caùi nghe cuûa ta chæ laø giaû hôïp vaäy. Ví nhö tröôùc maët ta ñaây coù vöôøn röøng, truùc bieác hoa vaøng, ñoù laø vì con maét chaïm saéc traàn maø coù nhaän thöùc vaäy. Nhö gioù lay nöôùc chaûy döôùi hoà sen kia. Ta cho laø coù gioù lay nöôùc chaûy, ñoù laø vì loã tai chaïm thanh traàn maø coù nhöõng thöùc vaäy. Boán thöùc khaùc laø tyû thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc vaø yù thöùc cuõng vaäy. Ñieàu coát yeáu laø thaáy saéc khoâng nhieãm, nghe thanh khoâng ñaém, hai töôùng ñoäng vaø tónh döùtt baët khoâng sinh (94). Khaép coõi hö khoâng ñeàu laø Tònh ñoä duy taâm, taän cuøng phaùp giôùi ñeàu laø Di Ñaø töï tính. Di Ñaø ñaõ laø töï tính chung thì laõo taêng coù bao giôø xa {quoác maãu} ñaâu? Cho neân bieát raèng: khi nhaát nieäm ñaõ bao truøm thì trong voâ löôïng kieáp, khoâng coù söï tôùi, ñi, cuõng khoâng coù söï ôû laïi. Luùc aáy {quoác maãu} chæ caàn nhôù ñeán laõo taêng thì möôøi phöông hö khoâng töï nhieân ñeàu ñaùp öùng, ñaâu caàn phaûi ñôïi coù laõo taêng {ngoài tröôùc maét} ñeå noùi doâng daøi. Theá giôùi nhieàu nhö vi traàn. Luùc ñoù khoâng coøn caùch nhau maûy may naøo nöõa. Chæ sôï ta thieáu ñöùc tin thoâi. Vì quoác maãu ñaõ coù ñöùc tin naøy vaø nhö kinh Hoa Nghieâm noùi "ñöùc tin laø nguoàn cuûa ñaïo, laø meï cuûa caùc coâng ñöùc, nuoâi döôõng taát caû caùc phaùp laønh" cho neân laõo taêng taëng cho quoác maãu phaùp danh Höng Tín vaø vieát cho quoác maãu moät baøi keä ñeå chöùng thöïc cho nieàm tin aáy.

Nho Phaät nhaát trí: Ngay tröôùc giôøi ñaøn thieát laäp taïi chuøa Thieàn Laâm naêm 1695, Thaïch Lieâm vieát hai caâu ñoái sau ñaây:

"Thích thò trì luaät, nho giaû lyù trung, toång yeùu tu thaân thaønh yù, töï nhieân kính tröïc hoà noäi, nghóa phöông hoà ngoaïi;

"Quaân töû saéc cô, thieàn nhaân taäp ñònh, ñoàng quy kieán tính minh taâm, ñoan do giôùi thaän baát ñoå, khuûng cuï baát vaên"

"Phaät gia trì giôùi, nho giaû lyù trung, coát ôû thaønh yù tu thaân, töï nhieân ngoaøi coù nghóa phöông, trong coù chính tröïc;

"Quaân töû saéc cô, thieàn nhaân taäp ñònh, ñeàu veà minh taâm kieán tính, cuõng vì raên nôi chaúng thaáy, sôï choã chaúng nghe".

Thaïch Lieâm laø ngöôøi hoïc roäng nghe nhieàu, oâng coù kieán thöùc vöõng vaøng veà Nho hoïc. Y Ù töôûng Nho Phaät nhaát trí cuûa oâng ñöôïc thaáy roõ raøng trong phaàn ñaàu cuûa laù thö "Hoä Phaùp Kim thang" maø oâng vieát taëng chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ngaøy chuùa thu giôùi Boà Taùt:

"Con ñöôøng theá gian vaø xuaát theá gian khoâng coù hai neûo. Beân Nho giaùo, Ñöôøng Ngu thì noùi trung, Khoång Töû thì noùi nhaát, saùch Trung dung thì noùi thaønh. Danh töø baát ñoàng maø coäi nguoàn laø moät. Nhaát laø gì? Laø taâm maø thoâi vaäy. Ñöôïc caùi nhaát aáy maø taâm ñöôïc chính, roài laáy ñoù maø tu thaân thì thaân ñöôïc tu, laáy ñoù maø teà gia thì gia ñöôïc teà, laáy ñoù maø trò quoác thì quoác ñöôïc trò. Khoâng nhöõng theá maø baát cöù trong coâng vieäc naøo, töø vieäc duøng ngöôøi cho ñeán vieäc haønh chính, quaân söï, hình luaät, leã nhaïc... töø vieäc nhoû ñeán vieäc lôùn, khoâng coù vieäc gì maø khoâng hieåu bieát moät caùch minh baïch vaø khoâng ñöôïc xöû söï moät caùch thoûa ñaùng. Trôøi nhôø nhaát maø trong, ñaát nhôø nhaát maø yeân, vua nhôø nhaát maø thieân haï thaùi bình, ñoù laø con ñöôøng kia vaäy.

Ñöùc Theá Toân Ñaïi Huøng cuûa chuùng ta vì moät ñaïi söï maø con ngöôøi chöa coù theå giaûi quyeát ñöôïc cho neân môùi thieát laäp giaùo phaùp ñaëc bieät cuûa Ngaøi: ñoù laø phöông phaùp boû heát caên traàn, khoâng laäp vaên töï, chæ thaúng loøng ngöôøi, thaáy tính thaønh Phaät, laáy taâm in taâm. Cho neân ôû Taây Thieân vaø Ñoâng Ñoä coù chia ra laøm naêm toâng phaùi, caùc theá heä ñaõ keá tieáp nhau maø aán chöùng, khoâng ngoaøi muïc ñích giaûi quyeát ñaïi söï ñoù.

Bieát raèng tính quy nguyeân chæ laø moät, nhöng cöûa phöông tieän coù nhieàu caùch: Ñaïo cuûa Nho gia kieán laäp phaùp höõu vi, duy trì maø khoâng caàn bieän luaän; ñaïo cuûa Phaät gia gaûng baøy lyù voâ thöôøng, baøn luaän maø khoâng caàn thaønh laäp. Bôûi vaäy cho neân trong boán möôi chín naêm haønh ñaïo, Ñöùc Theá Toân chöa noùi moät chöõ naøo".

Trong baûn ñieàu traàn Thaïch Lieâm ñöa leân chuùa Nguyeãn oâng ñeà nghò boán ñieàu. Ñieàu thöù tö laø môû tröôøng ñeå ñaøo taïo nhaân taøi. OÂng ñeà nghò "döïng nhaø quoác hoïc, toân thôø Khoång Thaùnh, taøng tröõ saùch Nho vaø môøi caùc nhaø lyùhoïc danh nho ra laøm thaày ñeå giaûng minh ñaïo Thaùnh (95)

Laâm Taøo toång hôïp: nhöõng ñaëc tính cuûa thieàn phaùi Taøo Ñoäng nhö nguyeân taéc Nguõ Vò Quaân Thaàn, Chæ Quaùn Ñaû Toïa, v.v... khoâng thaáy nhaéc ñeán trong thieàn ngöõ vaø thi vaên cuûa Thaïch Lieâm laïi hay neâu ra thoaïi ñaàu vaø coâng aùn raát thònh haønh trong phaùi Laâm Teá. Ví duï trong "Hoä Phaùp Kim Thang Thö" vieát cho chuùa Nguyeãn Phuùc Chu, oâng ñeà nghò chuùa tham khaûo thoaïi ñaàu Ai laø chuû nhaân cuûa ta (nhö haø thò ngaõ chuû nhaân coâng) nhö sau:

"Laõo taêng khoâng coù phöông phaùp gì xaûo dieäu, chæ môøi quoác vöông tham khaûo thoaïi ñaàu Ai laøm chuû nhaân cuûa ta? Tham khaûo maø ñöøng moäng töôûng, ñöøng laáy yù thöùc maø traéc ñoä, ñöøng ñem nghóa lyù maø thuyeân giaûi. Cöù ñöa thoaïi ñaàu khoâng muøi vò khoâng coâng phu aáy leân ñaët trong taâm mình, ngaøy ba laàn, ñeâm ba laàn, mieäng laåm nhaåm, quyeát tìm cho ra yù chæ. Baát luaän khi chuû toïa trieàu chính hay luùc ñoát traàm laïy Phaät, cho ñeán nhöõng luùc uoáng traø, aên côm, khi möøng, khi giaän, khi cuøng quaân thaàn tieáp kieán, luùc haàu haï maãu thaân, khi gaëp maët vôï con, luùc ñi ñöùng ngoài naèm, khi gaëp caûnh öa gheùt, luùc ngoài nhaø moät mình... khoâng khoaúnh khaéc naøo ñöôïc buoâng lôi thoaïi ñaàu.... Chôù noùi raèng thoaïi ñaàu khoâng coù yù vò. Chính trong thoaïi ñaàu khoâng coù yù vò aáy maø coù theå tìm ra yù vò tuyeät haûo. Chôù cho thoaïi ñaàu aáy laø khoâng coù coâng phu: chính nôi choã khoâng coù coâng phu kia maø coù coâng phu tuyeät haûo. Tham khaûo ñi, tham khaûo laïi, laâu ngaøy chaày thaùng, moät buoåi kia boãng rôi aàm xuoáng ñaát moät tieáng, sôø laïi thaáy loã muõi do cha meï sinh ra, môùi bieát töø xöa ñeán nay noù vaãn treân maët mình".

Ngoaøi Ly Luïc Ñöôøng Taäp vaø Haûi Ngoaïi Kyû Söï, Thaïch Lieâm coøn saùng taùc Kim Cöông Tröïc Sôù.

Tö töôûng thieøn hoïc cuûa Thaïch Lieâm khoâng coù gì ñaëc bieät vaø saâu saéc laém. So vôùi caùc thieàn sö nhö Höông Haûi, Chaân Nguyeân, ta thaáy kinh nghieäm tu chöùng cuûa Thaïch Lieâm khoâng ñöôïc vöõng chaõi baèng. Thaïch Lieâm, treân heát laø moät ngheä só .

OÂng laø moät nhaø thô vaø cuõng laø moät nhaø hoïa lôùn. Chuùa Nguyeãn moät laàn muoán môøi oâng xem vuõ nhaïc daân toäc nhöng coøn ngaàn ngaïi, khoâng bieát laø coù hôïp phaùp khoâng, beøn hoûi oâng, oâng noùi: "AÂm nhaïc cuõng laø moït trong nhöõng cuùng döôøng". Roài oâng vui veõ tham döï. Ta khoâng ngaïc nhieân gì tröôùc thaùi ñoä phaù chaáp ñoù cuûa moät oâng thaày tu ngheä só. Suoát trong thôøi gian löu laïi Ñaïi Vieät oâng laøm raát nhieàu thô. Haûi Ngoaïi Kyû Söï ghi laïi treân moät traêm baøi. Ñeå chaám döùt veà oâng, coù leõ ta neân ñoïc moät baøi thô cuûa oâng. Sau daây laø moät baøi oâng vieát hoài coøn ôû chuøa Di Ñaø Hoäi An, vì möa baõo, chöa trôû veà Quaûng Ñoâng ñöôïc, nhìn maây nhìn bieån nhôù chuøa:

OÂng raát moä ñaïo Phaät. Môùi leân ngoâi moät naêm oâng ñaõ cho söûa chuøa Myõ Am ôû nuùi Myõ Am (nay laø nuùi Thuùy Vaân). Naêm 1965, sau khi thieàn sö Nguyeân Thieàu tòch, oâng môøi thieàn sö Thaïch Lieâm töø Quaûng Ñoâng qua ñeå daïy ñaïo cho quan vaø daân vaø cuõng ñeå oâng quy y thuï giaùo. Tín taâm cuûa oâng nôi Phaät phaùp raát saâu. OÂng raát khaâm phuïc ñaïo ñöùc vaø kieán thöùc cuûa Thaïch Lieâm vaø vì vaäy Thaïch Lieâm ñaõ aûnh höôûng tôùi oâng raát nhieàu veà quan nieäm tu haønh. Moät böõa noï thaáy Thaïch Lieâm trì chuù maø trôøi ñang möa nhieàu ngaøy boång taïnh, oâng lieàn naøi næ hoïc cho ñöôïc nhöõng baøi chuù. Thaïch Lieâm noùi raèng quan troïng khoâng phaûi laø ôû baøi chuù ñoù maø laø ôû ngöôøi trì chuù; ngöôøi trì chuù coù thanh tònh vaø ñöùc ñoä thì trì chuù môùi linh nghieäm. Roài thay vì truyeàn cho oâng baøi chuù, Thaïch Lieâm Thaïch Lieâm ñöa cho oâng moät baûn ñieàu traàn möôøi taùm ñieåm veà vieäc trò nöôùc theo tinh thaàn Phaät Giaùo, yù noùi raèng laøm ñuùng ñöôïc nhieàu ñieàu kia thì phong ñieàu vuõ thuaän, cuõng linh nghieäm baèng söï trì chuù. Moät laàn khaùc oâng thænh Thaïch Lieâm vaø chö taêng chuøa Thieàn Laâm khai ñaøn tuïng thaàn chuù Ñaïi Bi, vaø muoán töï mình trai giôi thanh tònh ñeå ñöôïc tham döï. "Trai giôùi" ôû ñaây coù nghóa laø khoâng aên thòt vaø khoâng gaàn guõi nöõ nhaân.. Hoûi yù Thaïch Lieâm neân laøm nhö theá naøo thì thieàn sö noùi raèng söï trai giôùi cuûa moät oâng vua khoâng theå gioáng nhö ngöôøi thöôøng daân. Thieàn sö noùi: "Trai giôùi khoâng phaûi chæ ñeå cho saïch mieäng saïch mình vaø saïch tö töôûng maø thoâi ñaâi. Trai giôùi laø laøm cho quoác gia töø treân tôùi döôùi ñöôïc thanh lyù chænh teà, khoâng moät ngöôøi naøo khoâng ngoài ñuùng choã, khoâng moät vieäc naøo chaúng giaûi quyeát thoûa ñaùng: Laøm cho ñöôïc nhö theá môùi laø söï trai giôùi vieân maõn cuûa moät oâng vua". Roài Thaïch Lieâm ñeà nghò oâng trai giôùi baèng caùch: traû töï do cho nhöõng ngöôøi bò giam caàm oan öùc, phoùng thích bôùt nhöõng tuø nhaân trong nguïc thaát, chaån caáp cho keû ngheøo ñoùi, thaùo gôõ cho nhöõng ngöôøi bò ñeø neùn eùp uoång, baõi boû bôùt nhöõng luaät leä quaù nghieâm khaéc, deã daõi cho ngöôøi buoân thuùng baùn böng vaø cho thôï thuyeàn. Coù leõ ñaây laø coâng trình giaùo hoùa to lôùn nhaát cuûa vò truù trì chuøa Tröôøng Thoï, bôûi vì chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñaõ nghe lôøi oâng. Coù moät laàn Thaïch Lieâm nghe noùi ñeán moät loái hình phaït ñöôïc söû duïng taïi Ñaøng Trong goïi laø töôïng hình: baét tuø troïng phaïm giao cho voi quaät. Voi nhoài phaïm nhaân leân cao maáy tröôïng, roài laáy ngaø xoác ñôõ, ngaø voi thuûng gan ruoät, phaïm nhaân cheát lieàn. OÂng beøn khuyeân chuùa Nguyeãn boû hình phaït aáy. Chuùa Nguyeãn nghe lôøi.

Naêm 1710, oâng cho ñuùc chuoâng chuøa Linh Muï. Chuoâng naëng 3.285 caân. Treân chuoâng coù khaéc nhöõng doøng sau ñaây:

"Quoác chuùa Ñaïi Vieät Nguyeãn Phuùc Chu, noái doøng Taøo Ñoäng Chaùnh Toâng ñôøi thöù ba möôi, phaùp danh Höng Long, ñuùc hoàng chung naøy naëng 3.285 caân, an trí ôû chuøa Thieân Muï Thieàn Töïu ñeå vónh vieãn cung phuïng Tam Baûo. Caàu nguyeän gioù hoøa möa thuaän quoác thaùi daân an, chuùng sinh trong paùp giôùi ñeàu hoaøn thaønh ñaïi vieân chuûng trí. Naêm Vónh Thònh thöù saùu, ngaøy Phaät ñaûn thaùng tö Canh Daàn"

Naêm 1714, oâng truøng tu chuøa Thieân Muï. Chöôûng cô Toáng Ñöùc Ñaïi ñöôïc uûy thaùc vieäc trung tu lôùn lao naøy. Coâng vieäc xong xuoâi, chuùa môû ñaïi hoäi, ôû laïi chuøa moät thaùng aên chay, phaùt chaån tieàn vaø gaïo cho ngöôøi ngheøo. Phieân Vöông Chieâm Thaønh laø Keá Baø Töû cuøng hoaøng gia vaø trieàu thaàn cuõng coù qua döï hoäi. Moät boä Ñaïi Taïng Kinh ñöôïc thænh veà töø Trung Hoa vaø caát giöõ ôû Taøng Kinh Laâu. Moät bia ñaù ñöôïc döïng leân. Bia ñeà naêm AÁt muøi (1715), coù noùi veà söï tích Thaïch Lieâm vaø coù khaéc baøi minh sau ñaây cuûa Nguyeãn Phuùc Chu:

OÂng maát naêm 1725, thoï naêm möôi moát tuoåi, ngoài ngoâi chuùa ñöôïc 34 naêm.

OÂng laø anh thöù ba cuûa chuù Nguyeãn Phuùc Chu, chöa bieát teân vaø phaùp danh laø gì. Theo Thaïch Lieâm thì oâng laø moät ngöôøi "Cao haønh ñoäc höôùng", khoâng uoán mình theo löu tuïc, vì tính neát khaûng khaùi hay noùi thaúng cho neân oâng ñaõ nhieàu phen phong ba. Nhôø chuùa Nguyeãn hieåu bieát tha thöù neân môùi khoûi toäi baát kính. Tuy vaäy oâng vaãn khoâng boû tieát thaùo cuûa mình. Nhaø cöûa ngheøo naøn, chæ coù maáy gian leàu coû döïa meù bôø soâng. Caû ngaøy chæ troàng caây tæa caønh, queùt laù naáu traø, khoâng coù veû vöông haàu quyù phaùi gì caû. Tuy vaäy oâng ñoái vôùi ngöôøi raát chaân thaät, giao tieáp raát khieâm hoøa maø trong buïng bieát roõ ngöôøi trong keû ñuïc. OÂng thuï boà taùt giôùi tòa giôùi ñaøn Thieàn Laâm chieàu moàng taùm thaùng Tö naêm 1695. Töø ñoù thöôøng lui tôùi hoûi ñaïo Thaïch Lieâm. Thaïch Lieâm raát meán oâng, coù cho oâng moät ñoaûn vaên vaø moät baøi keä laø noùi ngöôøi tu ñaïo phaûi duõng maõnh tinh taán tìm veà phía tröôùc, ñöøng nghó tôùi chuyeän ñi lui veà nhöõng con ñöôøng quen thuoäc, cuõng nhö Haøn Tín ñaùnh Trieäu, xaây löng veø bôø soâng maø giaøn traän, chæ moät thaéng moät cheát chöù khoâng coù neûo thoái lui. Baøi keä nhö sau:

(86) Theo taøi lieäu cuûa Ñaéc Nhaát, chuøa Thöôøng Tín Haø Noäi, vieát trong Ñuoác Tueä soá 20 ra ngaøy 20.3.1938

(87) Caây saøo vaø daây coû laø duïng cuï ngö phuû duøng ñeå mang caù veà moät nôi, töùc laø söï soáng thöôøng nhaät. Hai caâu cuûa Thuûy Nguyeät coù yù noùi laø töø trong söï soáng haøng ngaøy maø söï giaùc ngoä hieån hieän

(88) Tuïc truyeàn Ñaït Ma cöôõi treân moät boâng lau traéng, vöôït bieån maø veà AÁn Ñoä

(89) Thieàn sö Giaùc Laõng Ñaïo Thònh hieäu Tröôïng Nhaân, ngöôøi Kieán Ninh, hoï Tröông, xuaát gia hoài möôøi chín tuoåi vôùi thieàn sö Thuïy Nham ôû nuùi Moäng Buùt. Sau ñeán tham hoïc vôùi thieàn sö Nguyeân Lai ôû chuøa Naêng Nhaân, nuùi Baéc Sôn. Sau nöõa laïi tham khaûo vôùi Ñoâng Uyeån Caûnh vaø ñaéc phaùp vôùi vò naøy.

(90)Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí cheùp: "Chuøa Thieàn Laâm ôû xaõ An Cöïu, töông truyeàn do Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm kieán taïo, caûch trí raát u tòch. Nguïy Taây Sôn thaùi sö Buøi Ñaéc Tuyeân chieám ôû. Sau Ñaéc Tuyeân thaát baïi. Ngöôøi trong laøng nhaân theo neàn cuõ söûa chöõa laïi. Baûn trieàu khoaûng ñôøi Gia Long, Thöøa Thieân cao hoaøng haäu boû tieàn ra kieán truùc laïi. Nay daàn daàn hö naùt, chæ coøn ngoâi chính ñieän. Phía taû chuøa coù moät quaû chuoâng ñoàng lôùn cao hôn boán thöôùc voøng löng saùu thöôùc, daøy baûy taác, coù khaéc chöõ "Leâ Vænh Thònh thaäp nhò nieân chuù".

(91) Saùch naøy do Thaïch Lieâm vieát trong thôøi gian löu truù taïi Ñaïi Vieät. Saùch chia laøm saùu cuoán, ghi cheùp cuoäc haønh trình cuûa taùc giaû vaø nhöõng baøi vaên thô taùc giaû ñaõ laøm trong thôøi gian aáy. Saùch laïi coù boán baøi töïa; moät trong boán baøi ñöôïc kyù teân Ñaïi Vieät Quoùc Vöông Nguyeãn Phuùc Chu, ñeä töû thoï Boà Taùt Giôùi, phaùp danh Höng Long, vieát ôû phöông tröôïng Tònh danh trong Giaùc Vöông Noäi Vieän. Baøi töïa naøy vieát vaøo thaùng Saùu naêm Giaùp Tyù (1696), tröôùc ngaøy hoài höông cuûa Thaïch Lieâm. (coù leõ taùc giaû tính nhaàm. Naêm 1696 phaûi laø naêm Bính tyù-N.H.C.). Saùch ñöôïc khaéc baûn vaøo khoaûng naêm 1699. Baûn cuûa chuùng toâi söû duïng laø baûn ñöôïc taøng tröõ trong Ñoâng Döông Vaên Khoá taïi Ñoâng Kinh, Nhaät Baûn. Moät baûn dòch quoác ngöõ cuûa Vieän Ñaïi Hoïc Hueá ñöôïc thöïc hieän naêm 1963, chæ tieác caùc dòch giaû khoâng am töôøng maáy veà danh töø Phaät hoïc neân coù nhieàu choã laøm oan cho tö töôûng Thaïch Lieâm.

(92) ÔÛ caùc tænh ta thaáy nhöõng ngoâi chuøa mang bieån ngaïch saéc töù kyù teân Thieân Tuùng Ñaïo Nhaân (ñaïo hieäu cuûa Chuùa Nguyeãn Phuùc Chu) hoaëc Töø Teá Ñaïo Nhaân (ñaïo hieäu cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt).

(93) Con gaùi quan thieáu phoù Toáng Phuùc Vónh. Baø maát naêm 1696 tröôùc khi veà nöôùc maáy thaùng, thoï boán möôi boán tuoåi, ñöôïc truy toân laø Quoác Thaùi Phu Nhaân.

(94) "Ñoäng tónh nhò töôùng lieãu nhieân baát sinh"" chöõ trong kinh Laêng Nghieâm ñöôïc Boà Taùt Quaùn Theá AÂm duøng ñeå dieãn taû quaù trình quan saùt aâm thanh ñeå chöùng ngoä cuûa oâng.

(95) Baûn ñieàu traàn naøy sau ñoù ñöôïc oâng soaïn thaûo laïi thaønh moät baûn khaùc goàm coù 18 ñieàu. Soá laø chuùa Nguyeãn Phuùc Chu moät hoâm muoán hoïc pheùp trì chuù caàu möa vaø taïnh; thay vì daïy nhöõng baøi chuù naøy, Thaïch Lieâm "Ñem nhöõng vieäc chính trò baøn luaän maáy ngaøy hoâm tröôùc, cheùp laïi töøng ñieàu laøm thaønh moät baûn "Laäp Quoác Chính Öôùc" goàm coù 18 ñieåm, ñeàu laø nhöõng vieäc thöông lính, yeâu daân, lôïi nöôùc, kyû cöông, phaùp ñoä, cheùp töøng ñieåm roõ raøng." Chuùa ñoïc xong raát möøng, ñem 18 ñieàu naøy khaéc baûn yeát leân cöûa phuû ñeå hieåu duï vaên voõ quan daân.

(96) Hoài Thaïch Lieâm veà nöôùc, oâng coù ñeå laïi hai ngöôøi ñeä töû: Khaùnh Ngu vaø Thieân Vuõ. Höng Trieät chaéc laø phaùp danh cuûa moät trong hai ngöôøi naøy. Khaùnh Ngu laøm haäu ñöôøng chuøa Tröôøng Thoï, coøn Thieân Vuõ laøm tri khaùch