Taøi lieäu veà Höông Haûi phaàn lôùn ñöôïc laáy töø trong saùch Kieán Vaên Tieåu Luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân. Höông Haûi voán laø ngöôøi laøng AÙng Ñoä huyeän Chaân Phuùc (sau ñoåi laø Chaân Loäc roài Nghi Loäc) tænh Ngheä An. OÂng toå boán ñôøi cuûa thieàn sö laø Trung Loäc Haàu ñaõ theo Doaõn Quoác Coâng Nguyeãn Hoaøng vaøo traán thuû mieàn Nam töø giöõa theá kyû thöù möôøi saùu. Höông Haûi sinh naêm 1627 (*); oâng voán laø ngöôøi thoâng minh, naêm möôøi taùm tuoåi ñaõ ñaäu cöû nhaân vaø ñöôïc tuyeån vaøo laøm trong phuû chuùa Nguyeãn. Sau ñoù oâng ñöôïc boå ñi laøm tri phuû Trieäu Phong, Quaûng Trò. Naêm hai möoi laêm tuoåi oâng ñöôïc laøm quen vôùi moät vò thieàn sö Trung Hoa teân laø Vieân Caûnh luùc baáy giôø ñang haønh ñaïo taïi Quaûng Trò, vaø baét ñaàu ñeå thì giôø hoïc hoûi veà ñaïo Phaät vôùi thieàn sö naøy. Ba naêm sau, töùc laø naêm 1655, oâng töø quan xuaát gia vôùi Vieân Caûnh, ñöôïc thieàn sö naøy ñaït cho phaùp danh laø Huyeàn Cô Thieän Giaùc, phaùp töï laø Minh Chaâu Höông Haûi. Höông Haûi coøn ñöôïc hoïc Phaät vôùi moät vò du taêng Trung Hoa khaùc teân laø Ñaïi Thaâm Vieân Khoan.

Sau ñoù oâng laáy thuyeàn ra ñaûo Tieâm Buùt La (töùc laø cuø lao Ñaïi Laõnh) ôû bieån Nam Haûi, caét tranh chaët tre laøm moät caùi am ba gian ñeå tu thieàn. OÂng ôû ñaây ñöôïc taùm thaùng; sau ñoù vì coù nhöõng chöôùng ngaïi ñòa phöông neân oâng boû Tieâm Buùt La; trôû vaøo luïc ñòa, veà queâ cuõ laø laøng Bình An Thöôïng, phuû Thaêng Hoa, ñònh caát am tu ôû ñaây. Nhöng daân chuùng ôû ñaûo Tieâm Buùt La ñaõ phaùi ngöôøi ñi tìm oâng, thænh oâng trôû veà ñaûo. Höông haûi vaø caùc ñeä töû laïi trôû ra ñaûo, vaø truï trì ôû ñaây ñöôïc taùm naêm, ñaïo haïnh ñöôïc nghe bieát khaép nôi. Quan traán thuû Thuaàn quaän coâng thænh oâng veà ñaát lieàn ñeå tuïng kinh caàu an cho phu nhaân vaø ñeå cho caû gia ñình ñöôïc quy y. Leã quy y xong oâng laïi trôû ra ñaûo. Naêm 1665, quan toång thaùi giaùm Hoa Leã Haàu laïi cho thuyeàn ra thænh oâng veà ñaát lieàn ñeå laøm ñaøn traøng saùm hoái, caàu cho heát beänh lao maø oâng maéc phaûi trong ba naêm. Chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn nghe tieáng Höông Haûi lieàn cho ngöôøi ñi ñoùn. Luùc oâng ñeán phuû, chuùa ra ñoùn vaøo, hoûi thaêm, uùy laïo roài truyeàn laäp moät thieàn vieän treân nuùi Quy Kính ñeå oâng ôû, teân laø Thieàn Tónh Vieän. Quoác Thaùi phu nhaân vaø ba coâng töû laø Phuùc Myõ, Hieäp Ñöùc vaø Phuùc Toä ñeàu ñeán quy y hoïc ñaïo vôùi oâng. Caùc quan trong trieàu, nhaân daân caùc tænh vaø nhöõng ngöôøi trong quaân nguõ ñeán xin quy y raát ñoâng caû thaûy hôn 1.300 ngöôøi. Thieàn Tónh Vieän trôû neân moät trung taâm Phaät Giaùo noåi tieáng ôû Ñaøng Trong.

- Giaûi Kim Cöông Kinh Lyù Nghóa

Moät soá thô keä vaø thieàn ngöõ cuûa oâng ñöôïc ghi laïi trong chöông Thieàn Daät cuûa saùch Kieán Vaên Tieåu Luïc.

Naêm 1700. Thieàn sö Höông Haûi rôøi chuøa traán thuû Sôn Nam veà môû ñaïo traøng ôû chuøa Nguyeät Ñöôøng, toång An Taûo, huyeän Kim Ñoäng, phuû Khoaùi Chaâu, tænh Höng Yeân. Ngöôøi boán phöông ñi veà caàu ñaïo khoâng ngôùt. Vua Leâ Duï Toâng coù laàn ñoùn oâng veà kinh, vôøi vaøo noäi ñieän ñeå laäp ñaøn caàu töï vaø thuyeát phaùp. Vua raát toân kính oâng, thöôøng hoûi oâng veà phöông phaùp tu ñaïo.

Naêm 1714, chuùa Trònh Caên (*) coù vaøo chuøa Nguyeät Ñöôøng vaø cuùng döôøng. Chuùa coù ngöï ñeà baøi thô sau ñaây taïi chuøa Nguyeät Ñöôøng:

Ñeä töû xuaát gia ñaéc phaùp vôùi Höông Haûi raát ñoâng. Thöôïng tuùc ñeä töû laø thieàn sö Vieân Thoâng, phaùp töï laø Chaân Lyù Ñeà Maät. Nhöõng ngöôøi ñeä töû cuøng mang phaùp töï coù chöõ Chaân ñöùng ñaàu nhö Chaân Lyù Ñeà Maät coù caû thaûy laø ba möôi ngöôøi, coù ngöôøi ñöôïc phong chöùc Taêng Thoáng, Ñoù laø nhöõng phaùp töû cuûa oâng. Coøn nhöõng ñeä töû thuoäc haøng chaùu, phaùp ñieät, mang phaùp töï coù chöõ tính thì khoâng keå xieát.

Naêm AÁt muøi (1715), saùng ngaøy 13 thaùng 5, sau khi taém, thieàn sö Höông Haûi khoaùc y, ñoäi muõ, ñeo traøng haït, ngoài kieát giaø, maø tòch, thoï 88 tuoåi (*): Thieàn sö Phöông Tröôïng xaây baûo thaùp ba töøng ñeå thôø oâng.

Naêm 1724, chuùa Trònh Cöông truyeàn môû roäng phaïm vi chuøa Nguyeät Ñöôøng vì cô sôû haønh ñaïo naøy ñaõ trôû neân chaät heïp. Luùc baáy giôø thieàn sö Nhö Nguyeät, phaùp töû cuûa Höông Haûi, ñöùng ra chuû tröông söï xaây caát, Chuùa Trònh Cöông cho ño ñaát xung quanh chuøa, theâm vaøo hôn naêm möôi maãu. Coâng taùc xaây döïng keùo daøi trong nhieàu naêm môùi hoaøn taát.

Phaùp haûi truøng truøng nhaäp chuyeån thaâm)

Töôûng nhaïc ngöôøi Hoà möôøi taùm giaây.

Thuaän haønh nghòch haønh thieân maïc traéc

Thanh traàn huûy söï caøng theâm ñöùc daøy.

Gaàn xa ñaàm aám, höông thieàn nöùc xoâng.

Thô ngaâm vònh vaø thuø taïc cuûa thieàn sö Höông Haûi vôùi caùc nhaø chính trò khoâng phaûi laø phaàn xuaát saéc trong saùng taùc cuûa oâng. Coù leõ loøng cuûa thieàn sö khoâng maáy thieát tha ñeán nhöõng chuyeân ngaâm vònh thuø taùc aáy. OÂng ñi tu vì ñaõ chaùn caûnh quan quyeàn, cho neân ñi laïi vôùi quan quyeàn laø chuyeän baát ñaéc dó. Thôøi gian oâng ñi tu laø thôøi gian maø nhieàu chuyeän loän xoän baïo ñoäng xaáu xa xaåy ra trong phuû chuùa Nguyeãn. Phu nhaân cuûa vò traán thuû Quaûng Nam Nguyeãn Phuùc Kyø laø Toáng thò, sau khi choàng maát, ñaõ ñem nhan saéc meâ hoaëc hai ngöôøi em choàng laø chuùa Nguyeãn Phuùc Lan vaø chöoûng cô Nguyeãn Phuùc Trung. Toáng thò lôïi duïng theá löïc chuùa, boùc loät daân ñem veà laøm cuûa rieâng, tích tröõ tieàn cuûa nhö nuùi, laøm caùc baäc coâng khanh ñeàu töùc giaän. Chuùa laïi hay giaän döõ, hieáu saùt; töøng sai cheùm nhieàu ngöôøi boû thaây giöõa chôï, khoâng cho tra hoûi; keû cheát oan raát nhieàu. chöôûng cô Nguyeãn Phuùc Trung sau khi chuùa Nguyeãn Phuùc Lan cheát, laïi nghe lôøi Toáng thò aâm möu ñaûo chính, gieát chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn. Cô möu bò vôõ lôû, bieáuøt bao ngöôøi bò lieân luïy. Tình traïng ñoù ñaõ aên saâu vaøo trí oùc cuûa vieân tri phuû treû tuoåi; theâm vaøo ñoù söï nghi kî vaø ñoái xöû teä baïc cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Taán ñoái vôùi vò cao taêng maø trong trieàu, ngoaøi noäi, thieân haï töøng tôùi quy y haøng ngaøn ngöôøi, ñaõ khieán cho Höông Haûi maát haún tình caûm vôùi cheá ñoä Ñaøng Trong.

khoâng khaûi laø Höông Haûi maø laø thieàn sö Trung Hoa Thanh Nguyeân Haønh Tö (660-740). Ñoù laø moät trong möôøi baøi Thaäp Hueàn Luaän, goïi laø Chính vò Tieàn. Coøn baøi

laø cuûa thieàn sö Vónh Minh Dieân Thoï (904-975) cuõng ngöôøi Trung Hoa, laøm trong thôøi gian ôû nuùi Tuyeát Ñaäu. Laïi coøn hai baøi thô khaùc cuõng thaáy cheùp trong saùch Keá Ñaêng Luïc voán ñöôïc tröôùc taùc tröôùc Kieán Vaên Tieåu Luïc maáy chuïc naêm. Baøi thöù nhaát ñöôïc Nhö Sôn ñöa vaøo, cho laø baøi keä truyeàn phaùp cuûa Minh Löông trao cho Chaân Nguyeân:

Baøi thöù hai cuõng nöôùc Nhö Sôn ñöa vaøo Keá Ñaêng Luïc, cho laø baøi keä truyeàn phaùp cuûa Chuyeát Chuyeát trao cho Minh Löông:

Tuy Keá Ñaêng Luïc ra ñôøi tröôùc Kieán Vaên Tieåu Luïc, ta cuõng neân neâu nghi vaán ôû ñaây, bôûi vì giaù trò söû hoïc cuûa Keá Ñaêng Luïc, nhö ta ñaõ bieát, khoâng ñöôïc baûo ñaûm cho laém (*).

Thieàn sö Höông Haûi ít öa lyù luaän veà trieát hoïc. OÂng chuyeân heát taâm yù vaøo vieäc thieàn quaùn vaø vaøo nhöõng phöông phaùp ñieàu taâm yù vaøo vieäc thieàn quaùn vaø vaøo nhöõng phöông phaùp ñieàu taâm, quaùn taâm, giaûi thoaùt cho taâm. Caên baûn cuûa nhöõng phöông phaùp cuûa oâng laø nhöõng nhaän thöùc veà lieân heä giöõa Phaät vaø chuùng sinh, giöõa taâm vaø caûnh, meâ vaø ngoä, thieän vaø aùc.

Lieân heä giöõa Phaät vaø chuùng sinh

Lieân heä giöõa meâ vaø ngoä

Lieân heä giöõa taâm vaø caûnh

1. Khoâng chaïy troán söï vaät. Ñoái töôïng cuûa giaùc quan nhö aâm thanh, hình saéc, höông vò v.v... sôû dó aùp ñaûo ñöôïc taâm ta vì taâm ta chöa quaùn saùt vaø thaáu ñaït ñöôïc baûn chaát cuûa taâm cuõng nhö cuûa nhöõng ñoái töôïng aáy, Caàu söï an taâm baèng caùch chaïy troán söï vaät töùc laø thuù nhaän söï baát löïc cuûa mình. Baûn chaát cuûa taâm cuõng nhö cuûa söï vaät laø chaân taâm - nghóa laø thöïc taïi khoâng sinh dieät, maø vaên hoïc Baùt nhaõ goïi laø khoâng. Neáu taâm ñaõ trôû veà chaân taâm thì caûnh cuõng trôû veà chaân caûnh: khoâng caàn coù söï chaïy troán maø giaûi thoaùt trôû thaønh hieän thöïc. Höông Haûi vieát: "Phaøm ngöôøi ta phaàn nhieàu vì söï cho neân laøm ngaên chaën lyù, vì caûnh maø ngaên chaën taâm, muoán troán chaïy caûnh ñeå tìm söï an taâm, queân söï giöõ lyù, maø khoâng bieát raèng chính taâm cuûa hoï ngaên chaën caûnh, lyù cuûa hoï ngaên caûn söï. Neáu hoï bieát laøm cho taâm khoâng thì töï nhieân caûnh cuõng khoâng, laøm cho lyù laëng thì töï nhieân söï cuõng laëng, caûnh khoâng coøn khoáng cheá ñöôïc töï taâm nöõa". Ñeå neâu roõ nguyeân taéc khoâng troán chaïy söï vaät vaø khoâng boû phaøm theo thaùnh, khoâng boû meâ theo ngoä, thieàn sö Höông Haûi ñaõ vieát baøi thô sau ñaây:

"Giôùi luaät cuûa töï tính laø giöõ thaùi ñoä voâ taâm ñoái vôùi vaïn phaùp

Trí tueä cuûa töï tính laø giöõ thaùi ñoä voâ ngaïi ñoái vôùi vaïn phaùp,

{Taâm ta vöõng chaõi} khoâng theâm khoâng bôùt, nhö kim cöông,

{Taâm ta tuy coù} ñi tôùi ñi lui, cuõng vaãn an truù trong ñònh".

3. Thaønh Phaät ngay trong giôø phuùt naøy. "Voâ taâm" khoâng phaûi laø söï hôø höõng thieáu chuù yù. Voâ taâm laø caùi thaáy saùng suoát, khoâng maéc keït bôûi tö kieán vaø tö duïc, khoâng kyø thò phaân bieät; caùi thaáy khoâng coøn bò khuynh höôùng nhò nguyeân ñieàu khieån. Ñoái vôùi caùi thaáy aáy thì khoâng coøn coù söï phaân bieät chuû theå vaø ñoái töôïng, taâm vaø caûnh, meâ vaø ngoä, coù vaø khoâng. Môû maét maø nhìn thöïc taïi vôùi caùi taâm "voâ taâm" aáy thì giaây phuùt naøo cuõng laø giaây phuùt giaùc ngoä nôi naøo cuõng laø Phaät. â€˜Khi söï phaân bieät chuû theå ñoái töôïng ñaõ chaám döùt, vaø chính yù nieäm chaám döùt aáy cuõng chaám döùt nöõa, thì trí tueä coù maët; taâm nieäm naøo cuõng laø Phaät, khoâng coù taâm nieäm naøo khoâng phaûi laø Phaät, ôû ñaâu cuõng thaønh ñaïo, khoâng coù coõi naøo maø khoâng laø coõi Phaät" Muoán thöïc hieän ñöôïc trí tueä Baùt nhaõ kia, phöông phaùp höõu hieäu nhaát laø soáng cuoäc soáng haøng ngaøy vôùi söï thöùc tænh:

Moãi giaây phuùt trôû veà nghe ngoùng taâm ta

Sau naøy seõ thaáy maët Phaät treân maët mình

Haõy töï do trong söï thaáy, nghe, hay, bieát;

Trong khi tieáp xuùc vôùi saéc, thanh, höông, vò, xuùc,

Khoâng laáy, khoâng boû, khoâng öa, khoâng gheùt,

Neân giöõ thaùi ñoä voâ taâm trong moïi tröôøng hôïp

Thì môùi coù theå goïi laø Quaùn Töï Taïi.

Nhöõng thaùnh hieàn nguoàn nhaân bieån quaû

Duïng nhö chaân trí, göông thieàn raùng thaâu

Neâ ngöu vaøo bieån roäng saâu khoân tìm (72)

Tam hieàn thaäp thaùnh moät ñaøng cao sieâu

Chöùng voâ thöôïng só (75) danh tieâu môùi noàng....

(*)Kieán vaên tieåu luïc cho bieát naêm Giaùp ngoï (1714) nieân hieäu Vónh Thònh, Höông Haûi thieàn sö 87 tuoåi. Theo caùch tính tuoåi ta thì oâng phaûi sinh naêm Maäu thìn (1628) nieân hieäu Vónh Toä thöù möôøi ñôøi Leâ Thaàn Toâng (N.H.C)

(*)Höông Haûi thieàn sö ngöõ luïc (VHv. 2379) vaø Ñaïi Vieät söû kyù tuïc bieân (baûn dòch cuûa Ngoâ Theá Long vaø Nguyeãn Kim höng, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1991) ñeàu ghi teân laø Trònh Lieãu. Coøn Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc laø Trònh Ñieàm, vaø Kieán vaên tieåu luïc laø Trònh Na (N.H.C.)

(65) Theo Kieán Vaên Tæeu Luïc. Theo Thích Trí Hieáu, thì soá taùc phaåm cuûa Höông Haûi laø hai möôi cuoán (Ñuoác Tueä, soá 7, ra ngaøy 21.1.1936, Haø Noäi).

(*) Thöïc ra, Trònh Caên ñaõ cheát töø naêm 1709. Vì theá ngöôøi ñeán thaêm chuøa Nguyeät Ñöôøng phaûi laø Trònh Cöông, leân naém phuû Chuùa trong nhöõng naêm 1709-1729 (N.H.C)

(66) Baøi thô do Thieàn sö Thích Trí Hieáu, truù trì chuøa Xích Ñaèng Nguyeät Ñöôøng cho ñaêng trong Ñuoác Tueä soá 7, ra ngaøy 21.1.1936, Haø Noäi).

(*) Theo Kieán vaên tieåu luïc, Höông Haûi Thieàn sö cheát ngaøy 12 thaùng naêm naêm AÁt muøi (1715) (N.H.C).

(67)Chaù Coâ Khuùc laø moät ñieäu haùt vui gioïng Nam ôû Coå Nhaïc Phuû, khieán ngöôøi mieàn Nam ôû ñaát khaùch moãi khi nghi loøng nhôù nhaø. Thô Hoaøng Dónh Kieân coù caâu:

Trong nhaø coù khaùch Giang Nam vieáng

Ñöøng haùt Chaù Coâ theo gioù xuaân.

(Toïa thöôïng nhöôïc höõu Giang Nam Khaùch

Maïc höôùng xuaân phong xöôùng Chaù coâ)

(68) Thích Trí Hieáu coù cho in trong taäp san Ñuoác Tueä soá 7, ra ngaøy 21.1.1936, hai baøi thô cuûa Höông Haûi, moät baøi ngaâm vònh caûnh xuaân, moät baøi ñeà taëng quan traán thuû Sôn Taây. Sau ñaây laø hai baøi aáy, khoâng thaáy cheùp trong Kieán Vaên Tieåu Luïc:

1. Tam döông khai thaùi chuyeån hoàng quaân

Cöûu thaäp thieàu quang saéc saéc taân

Daï tính thanh phong chieâu ngoïc loä

Nhaät tình thuïy khí aùi töø vaân

Sôn cao laâm thuï hy kyø myõ

Bình ñòa vieân hoa phöùc uùc huaân

Xöù xöù ngheânh tröôøng ca vaïn thoï

Nhaân nhaân hoøa muïc vónh thieân xuaân.

2. Höôùng minh quy meänh söï quaân vöông

Yeát kieán toân coâng khaùnh thoï ñöôøng

Taøi duïng kinh luaân kim ñöùc haïnh

AÂn thi leã nghóa quyù vaên chöông

Ngoaïi tröø ñaïo taëc bình daân aùi

Noäi döôõng chinh lieâm só toát cöôøng.

Quyeàn traán Nam giao danh töù haûi.

Khuoâng phuø quoác chính laïc quaàn phöông.

(69) Trong Keá Ñaêng Luïc caâu ñaàu laø: "Saáu truùc tröôøng tuøng trích thuùy höông", caâu ba laø: "Baát tri thuøy truù Nguyeân Taây töï".

(*) Theo Leâ Maïnh Thaùt trong vaøi Veà taùc giaû baøi thô "Xuaân Nhaät töùc söï". Taïp chí vaên hoïc, soá 1-1984, thì "trong soá 40 baøi thô do Leâ Quyù Ñoân cheùp laïi trong Kieán Vaên Tieåu Luïc noùi laø cuûa thieàn sö Höông Haûi, coù ñeùn 32 baøi laø cuûa taùc giaû Trung Quoác ñôøi Toáng maø ta coù theå tìm laïi trong caùc saùch Trung Quoác hieän coøn" (N.H.C.)

(70)Nhö Lai Taïng laø neàn taûng maàu nhieäm cuûa moïi hieän höõu.

(71) Naêm thöù taâm höông ñeå cuùng ñöôøng Phaät: giôùi, ñònh, tueä, giaûi thoaùt, giaûi thoaùt tri kieán.

(72)Neâ ngöu: Traâu laøm baèng ñaát buøn. Traâu ñaát buøn ñi vaøo bieån khoâng ñeå laïi daáu veát.

(73) Nhaéc caâu "nieâm" dau ñaây cuûa Traàn Thaùi Toâng:

Moät ñaùm baïch vaân qua tröôùc ñoäng

Bao nhieâu chim choùc laån ñöôøng veà

(Nhaát phieán baïch vaân hoaønh coác khaåu

Kyù ña quy ñieåu taän meâ saøo)

(74)Loøng roài töùc laø loøng roãi, söï thaûnh thôi khoâng bò boù buoäc cuûa taâm hoàn.

(75) Danh hieäu cuûa Phaät