VIEÄT NAM PHAÄT GIAÙO SÖÛ LUAÄN

Nguyeãn Lang

Nhaø Xuaát Baûn Vaên Hoïc - Haø Noäi 1979

---o0o---

Taäp I boä saùchVieät Nam Phaät giaùo söû luaän cuûa oâng Nguyeãn Lang xuaát baûn ôû Saøi Goøn naêm 1973, tính ñeán nay ñaõ gaàn chaün hai thaäp kyû^[1]. Sau ngaøy Baéc Nam thoáng nhaát, nhieàu baïn ñoïc mieàn Baéc haún ñaõ töøng coù dòp tieáp xuùc vôùi coâng trình coøn dôû dang naøy. Nhöng khoâng laâu sau ñoù vaøo naêm 1978, taäp II ñöôïc coâng boá tieáp ôû Paris, vaãn döôùi danh nghóa nhaø xuaát baûn cuõ. Ngay chính taäp I cuõng ñöôïc taùc giaû cho in laïi, noäi dung khoâng maáy thay ñoåi, duy hình thöùc aán loaùt trang nhaõ vaø hieän ñaïi hôn. Vaø chæ vaøo khoaûng giöõa cuoái naêm 1978 laø cuøng, caû hai taäp saùch vöøa taùi baûn vöøa in môùi aáy, ñaõ haàu nhö coù maët trong ñôøi soáng hoïc thuaät cuûa giôùi nghieân cöùu trong nöôùc, Baéc cuõng nhö Nam^.[2]

Coù theå noùi boä saùch ñaõ ñöôïc ñoùn nhaän vôùi moät thieän caûm khoâng phaûi boãng choác coù ngay, maø naåy nôû daàn daø cuøng vôùi quaù trình ñoïc saùch. Ñieàu ñoù coù lyù do cuûa noù. Noùi veà lòch söû Phaät giaùo thì tröôùc Nguyeãn Lang khaù laâu, nhöõng teân tuoåi nhö Traàn Vaên Giaùp, Thích Maät Theå, baèng uy tín caù nhaân, trong nghieân cöùu, bieân khaûo, hoaëc trong haønh Ñaïo, xöû theá, ñaõ cho ra ñôøi nhöõng coâng trình nhö Le Bouddhisme en Annam des origines au XIIeø sieøcle^[3] vaø Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc[4]^,khieán ngöôøi ta nhìn vaøo phaûi vì neå. Vaø tröôùc Traàn Vaên Giaùp, Thích Maät Theå raát laâu cuõng ñaõ coù nhöõng boä “Thieàn phaûâ€� noåi tieáng, leû teû xuaát hieän trong caùc theá kyû töø XIV, ñeán XIX, nhö Thieàn Uyeån Taäp Anh [5]^,Tam toå thöïc luïc ^[6], Thaùnh Ñaêng luïc[7] , Thieàn uyeån keá ñaêng luïc[8], Ñaïi Nam thieàn uyeån truyeàn ñaêng luïc [9]... maø nhöõng ai quan taâm nghieân cöùu ñeàu coù bieát ñeán duø ít hay nhieàu. Vaäy thì, trong tình hình ngheøo naøn, ít oûi vaø sai laïc - vì luoân luoân bò maát maùt huûy hoaïi - cuûa kho taøi lieäu vaên hoùa - toân giaùo - trieát hoïc trong lieàn maáy theá kyû nay, laïi caøng ngheøo naøn hôn vì söï huûy hoaïi ñaùng sôï cuûa ngoùt nöûa theá kyû vöøa qua, nhö nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ ñöôïc taän maét chöùng kieán, lieäu oâng Nguyeãn Lang coù tìm theâm ñöôïc ñieàu gì môùi hay khoâng ñeå ñoùng goùp vaøo con ñöôøng maø ngöôøi tröôùc ñaõ khai phaù? Moái baên khoaên e ngaïi thöïc laø chính ñaùng, nhöng cuõng quaû tình ñaõ laàn löôït ñaùnh tan ñi, khi ta töøng böôùc tieáp xuùc vôùi Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän.

Tröôùc heát, buø ñaép vaøo söï thieát thoán taøi lieäu, cuoán saùch cuûa Nguyeãn Lang ñaõ bieát döïa raát chaéc chaén treân töøng chaëng thaønh töïu cuûa nhöõng coâng trình ñaõ coù, keå töø nhöõng cuoán Lyù hoaëc luaän, Töø thaäp nhò chöông cuoái ñôøi Haùn, cho ñeán nhöõng cuoán saùch môùi xuaát baûn gaàn ñaây. Veà phöông dieän naøy, phaûi thöøa nhaän Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän coù caùi nhìn thaâu toùm khaù raønh maïch vaø chuaån xaùc, coù thaùi ñoä tri aâm, tri kyû cuûa ngöôøi bieát keá thöøa. Khoâng nhöõng theá hay coøn quan troïng hôn, taùc giaû laïi bieát choïn cho mình moät phöông thöùc trình baøy uyeån chuyeån: keát hôïp giöõa vieát söû vaø bình luaän lòch söû; giöõa xaây döïng caùc moác bieân nieân söû truyeàn giaùo (bao goàm theá thöù caùc toâng phaùi) vaø laàn tìm ra sôïi daây thoáng nhaát beân trong keát noái caùc moác bieân nieân söû aáy laïi, qua ñoù taïo thaønh daùng neùt rieâng, laø linh hoàn, baûn saéc cuûa Phaät giaùo Vieät Nam; giöõa nghieân cöùu tieåu söû caùc nhaø tu haønh vaø ñi saâu tìm hieåu tính caùch con ngöôøi, tö töôûng, thô ca cuûa hoï... Bôûi theá, boä saùch cuûa Nguyeãn Lang tuy khoâng ñöa ra moät taøi lieäu gì thaät ñoät xuaát, nhöng ñaõ ñaùp öùng ñöôïc moät trong nhöõng nhu caàu khaùch quan, ngaøy caøng trôû neân böùc xuùc cuûa khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên nöôùc ta, trong moät coá gaéng chung nhaèm maïnh meõ quay veà vôùi vaên hoùa daân toäc. Ñoù laø nhu caàu khaùm phaù caën keõ veà Phaät giaùo Vieät Nam - moät thöïc theå tinh thaàn ñaõ toàn taïi haøng nghìn naêm, khoâng phaûi vôùi tö caùch moät toân giaùo ngoaïi nhaäp, maø ñaõ ñöôïc baûn ñòa hoùa töø raát laâu, vaø vaãn ñöôïc thöôøng xuyeân baûn ñòa hoùa, ñeå trôû thaønh moät phaàn taâm linh daân toäc; khoâng phaûi chæ laø moät toân giaùo ñôn thuaàn maø cao hôn haún theá, coøn laø moät thaønh toá troïng yeáu cuûa vaên hoùa, tö töôûng; vaø khoâng phaûi laø moät thaønh toá rôøi raïc, phieán ñoaïn, maø luoân luoân hieän dieän nhö moät heä thoáng coù söùc vaän ñoäng vaø phaùt trieån töï thaân trong suoát tieán trình lòch söû. Neáu noùi raèng Nguyeãn Lang ñaõ tìm ra ñöôïc moät keát caáu hôïp lyù cho böùc tranh soáng thöïc cuûa lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam töø nguoàn goác ñeán theá kyû XIX thì cuõng khoâng coù gì quaù ñaùng, vì leõ, duø ñoù ñaây coù nhieàu ñieåm coøn phaûi boå sung, thay ñoåi, caùi keát caáu maø oâng taïo döïng neân trong saùch cuõng ñaõ trôû thaønh moät caùi gì khaùch quan vaø oån ñònh, noù goùp phaàn laøm soáng laïi khoâng khí cuõng nhö dieän maïo cuï theå cuûa sinh hoaït Phaät giaùo qua caùc thôøi ñaïi, ñeán möùc ngay nhöõng boä saùch cuøng ñeà taøi trieån khai sau oâng, muoán töï ñeà xuaát moät höôùng tìm toøi môùi, khoa hoïc hôn, xaùc ñaùng hôn, chung quy vaãn döïa vaøo keát caáu ñoù, ñoâi khi coøn bieán hoùa vay möôïn noù moät caùch loä lieãu.

Thöïc ra, noùi Nguyeãn Lang khoâng ñöa ra taøi lieäu gì môùi thì cuõng khoâng ñuùng haún, Nhö Bl. Pascal töøng laáy ví duï veà moät ngöôøi chôi caàu bieát gieo quaû caàu ñuùng choã ñeå nhaán maïnh vai troø tieân quyeát cuûa caùch löïa choïn vaø söû duïng taøi lieäu trong nghieân cöùu[10]^, ta cuõng coù theå noùi nhö vaäy veà boä Phaät giaùo Vieät Nam söû luaän cuûa oâng Nguyeãn Lang. Maëc duø xeùt töø nhöõng taøi lieäu coát yeáu laøm neàn cho boä saùch. Nguyeãn Lang khoâng coù nhieàu nhöõng tö lieäu ñoäc ñaùo hôn ngöôøi, nhöng oâng laïi tìm ñöôïc nhöõng boä taøi lieäu boå trôï hieám coù, nhaát laø taøi lieäu Phaät giaùo Trung Quoác lieân quan ñeán Phaät giaùo Vieät Nam; ñaëc bieät hôn nöõa laø oâng ñaõ bieát caùch laøm cho tö lieäu “soáng daäyâ€�. Moät maët, chuùng ñöôïc oâng khaûo saùt thaät taâm huyeát vaø tyû myû, nhö moät nhaø vaên baûn hoïc thöïc thuï, nhaèm ñöa ra nhöõng baèng cöù coù giaù trò “thieát chöùngâ€�, thuyeát phuïc ñöôïc ngöôøi xem. Maët khaùc, oâng bieát nhìn ra trong tö lieäu nhöõng tieáng noùi rieâng, nhöõng “aån ngoânâ€� baát ngôø coù khaû naêng thoâng baùo nhöõng ñieàu lyù thuù, maø ngöôøi khaùc nhìn vaøo chöa chaéc ñaõ thaáy gì. Vì theá, tuy ñaõ hôn moät laàn ñoïc caùc taøi lieäu naøy, ta vaãn bò ngoøi buùt oâng loâi cuoán khoâng theå naøo cöôõng laïi ñöôïc, vaø say meâ theo doõi caùc phaùt hieän cuûa oâng, töø nhöõng nhaän ñònh veà vò trí ñaëc bieät cuûa trung taâm vaên hoùa Luy Laâu so vôùi Laïc Döông vaø Baønh Thaønh, veà aûnh höôûng cuûa Thieàn hoïc Vieät Nam ñoái vôùi Thieàn hoïc Trung Quoác ngay töø buoåi sô khôûi, thoâng qua Thieàn sö Khöông Taêng Hoäi, ñeán caùc tìm toøi gôïi yù veà quaù trình hình thaønh boä saùch Thieàn uyeån taäp anh, veà goác tích cuûa Tueä Trung Thöôïng só [11], veà ñòa lyù ñaëc bieät cuûa Phaùp Loa trong Truùc Laâm tam toå, veà ñòa vò ñaëc bieät cuûa Phaùp Loa vaø Truùc Laâm tam toå, veà moái quan heä yù nhò giöõa Phaùp Loa vaø Huyeàn Quang, veà böôùc chuyeån roõ reät cuûa Phaät giaùo Vieät Nam trong giai ñoaïn nhaø Traàn (phoùng khoaùng ôû sô Traàn vaø ñöôïc toå chöùc hoaøn bò sau khi Traàn Nhaân Toâng naém quyeàn laõnh ñaïo Giaùo hoäi Truùc Laâm), veà aûnh höôûng cuûa Maät toâng ñaäm neùt trôû laïi döôùi thôøi Traàn Anh Toâng cuõng nhö traùch nhieäm cuûa nhaø Nho coá chaáp Ñoaøn Nhöõ Haøi trong vieäc phaù vôõ quan heä hoøa haûo Chieâm - Vieät maø Traàn Nhaân Toâng ñaõ xaây döïng. Thieàn phaùi Taøo Ñoäng vaø Thieàn phaùi Laâm Teá ôû Ñaøng ngoaøi vaø Ñaøng trong theá kyû XVII... Ta cuõng khoâng theå khoâng suy nghó vôùi thaùi ñoä traân troïng, tröôùc nhöõng phaân tích saâu saéc maø chöøng möïc cuûa oâng veà tö töôûng Phaät giaùo cuûa Traàn Tung, Traàn Thaùi Toâng, Traàn Nhaân Toâng, Höông Haûi Thieàn sö, Thaïch Lieâm Thieàn sö, Truùc Laâm toâng chæ nguyeân thanh cuûa Ngoâ Thì Nhaäm, hay Thaäp giôùi coâ hoàn quoác ngöõ vaêncuûa Leâ Thaùnh Toâng...

Nhôø loái phaân tích keát hôïp uyeån chuyeån giöõa haønh xöû cuûa nhaân vaät vaø caùch nhaân vaät quan nieäm, tìm toøi trieát thuyeát Phaät giaùo, taùc giaû thöôøng laøm hieän dieän tröôùc maët ngöôøi ñoïc khoâng phaûi moät vaøi baûn tieåu söû khoâ khan veà caùc vò toå “ñeøn noái ñeønâ€�, maø laø haøng loaït tính caùch sinh doäng. Ñaëc bieät, nhôø phöông phaùp luaän giaûi vaø chöùng minh khoâng aùp ñaët, cöù ñeå cho ñoái töôïng töï noùi leân, yù kieán Nguyeãn Lang khoâng maáy khi laøm ngöôøi ñoïc khoù chòu, duø coù theå choã naøy choã khaùc vaãn chöa taùn ñoàng. ÔÛ ñaây, oâng ñaõ traùnh ñöôïc hai khuynh höôùng traùi ngöôïc maø nhieàu coâng trình nghieân cöùu tröôùc nay hay vaáp: hoaëc rôi vaøo tình traïng noùi suoâng, baát chaáp tö lieäu, chæ coát phuïc saün moät vaøi quan ñieåm naøo ñaáy vaø coá chöùng minh cho söï saùng suoát ñöùng ñaén, nhìn xa troâng roäng cuûa nhöõng quan ñieåm aáy. Hoaëc ngöôøi laïi, trích daãn taøi lieäu la lieät, nhöng khoâng coù taøi lieäu naøo aên nhaäp vôùi ñoái töôïng caû, roát cuoäc ñoái töôïng chæ laø caùi côù cho söï phoâ baøy caùc tri thöùc uyeân baùc cuûa mình.

Boä saùch cuûa Nguyeãn Lang coøn coù moät öu ñieåm ñaùng quyù: coi troïng vai troø cuûa taøi lieäu trong luaän chöùng, coù thaùi ñoä tænh taùo tröôùc hieän töôïng thaät giaû khoù phaân cuûa nhieàu nguoàn tö lieäu, nhöng khoâng bao giôø ñi ñeán moät thaùi ñoä cöïc ñoan, hoaøi nghi chuû nghóa, trong khi luïc vaøo kho taøi lieäu ngheøo naøn, thaäm chí hoãn loaïn cuûa cha oâng.

Tinh thaàn toân troïng söï thaät ôû ñaây hoaøn toaøn khoâng bò laãn loän vôùi söï phuû nhaän saïch trôn di saûn quaù khöù. Vaïch ra taát caû nhöõng yù kieán khaùc nhau veà nieân ñaïi xuaát hieän cuûa cuoán Lyù hoaëc luaänñöôïc coi laø cuûa Maâu Baùc, töø Löông Khaûi Sieâu, Hoà Thích, H. Maspeùro, Pelliot, ñeán Mastsumoto Buzaburo (Nhaät Baûn)... Nguyeãn Lang vaãn tìm ñöôïc moät giaûi phaùp khaû thuû ñeå söû duïng cuoán saùch ñoù nhaèm soi roïi cho tình hình truyeàn baù ñaïo phaät ôû Giao Chaâu vaøo theá kyû thöù II sau Coâng nguyeân maø khoâng laøm ñoäc giaû phaân vaân, nghi ngôø. Hay khi duyeät laïi caùc yù kieán phaûn baùc quan nieäm truyeàn thoáng cho raèng Thaäp giôùi coâ hoàn quoác ngöõ vaênlaø cuûa Leâ thaùnh Toâng, oâng ñaõ tìm ñöôïc moät höôùng giaûi quyeát tích cöïc: ñi saâu vaøo noäi dung cuï theå cuûa baøi vaên ñeå ruùt ra neùt tính caùch nhaø Nho cuûa chính ngöôøi saùng taùc. Neùt tính caùch naøy, theo Nguyeãn Lang, chöùng toû ngöôøi ñoù raát gaàn guõi vôùi Leâ Thaùnh Toâng. Nhöõng phaân tích thaáu ñaùo nhö treân thaät coù lyù coù tình, vaø roõ raøng khoâng phaûi laø caùch neâu nghòch lyù cho vui cuûa moät ngöôøi thieáu traùch nhieäm. Thieát töôûng, trong caùc giaù trò cuûa moät coâng trình nghieân cöùu, cuõng phaûi quan taâm ñeán phaàn giaù trò ngoaøi ngoân baûn, töùc laø ñònh höôùng tö töôûng cuûa ngöôøi xaây döïng neân coâng trình. Ñònh höôùng cuûa ngöôøi vieát Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän khoâng coù gì khaùc bôn laø cuûng coá nieàm tin cuûa baïn ñoïc vaøo caùc truyeàn thoáng vaên hoùa toát ñeïp, laâu ñôøi cuûa daân toäc chuùng ta, Ñoù hieån nhieân laø moät ñònh höôùng chính xaùc.

Leõ töï nhieân, Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän cuõng coù moät soá nhöôïc ñieåm. Nhöôïc ñieåm deã thaáy nhaát laø vieäc phaân boå tyû leä chöông muïc giöõa hai taäp chöa ñoàng ñeàu. Neáu xeùt veà soá trang thì taäp II quaù moûng trong khi taäp I laïi quaù daøy, nhöng neáu xeùt veà noäi dung vaán ñeà thì döôøng nhö taäp I coù tham voïng bao quaùt lòch söû Phaät giaùo cho ñeán heát thôøi thònh trò cuûa noù (nhaø Traàn), hoùa ra laïi chöa khaùi quaùt ñöôïc, phaûi ñeå laïi moät chöông vaøo taäp II - Chöông XVII: “Sinh hoaït taêng ñoà vaø cö sóâ€�. Phaûi chaêng luùc vieát xong taäp I, taùc giaû chöa coù yù ñònh vieát chöông naøy, veà sau ñoïc laïi thaáy thieáu neân môùi phaûi boå sung? Nhöng cuõng do söï boå sung coù phaàn voäi vaõ neân chöông naøy laïi ñeå loä ra moät nhöôïc ñieåm, maø caùc chöông khaùc ñaõ khoâng vaáp phaûi. Ta bieát raèng, choã maïnh cuûa oâng Nguyeãn Lang laø ôû phöông phaùp phaân tích taøi lieäu, nhöng khoâng bieát vì sao ôû chöông XVII taùc giaû ñaõ trình baøy moät caùch khaù tæ myû veà nhöõng cung caùch toå chöùc vaø sinh hoaït cuûa Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam vaøo thôøi Lyù - Traàn maø laïi khoâng chuù yù giôùi thieäu tyû myû xuaát xöù taøi lieäu laøm choã döïa cho laäp luaän cuûa oâng, khieán ta coù caûm giaùc nhieàu choã oâng ñaõ möôïn caùc boä saùch Trung Quoác maø chuû yeáu laø Saéc tu Baùch Tröôïng thanh quy cuûa Ñöùc Huy ñôøi Nguyeân ñeå döïng leân böùc tranh sinh hoaït ñoù. Caùch laøm nhö vaäy cuõng laø chuyeän bình thöôøng, höõu lyù, tuy nhieân, caàn chuù daãn ñeå ngöôøi ñoïc khoûi ngoä nhaän, maët khaùc cuõng caàn caân nhaéc thaän troïng ñeå khoâng naåy sinh maâu thuaån giöõa “lyù thuyeátâ€� vaø thöïc teá lòch söû.

Cuõng noùi veà chuù daãn taøi lieäu, thaûng hoaëc trong saùch ta baét gaëp daáu veát cuûa nhöõng taøi lieäu nghieân cöùu ôû mieàn Baéc luùc baáy giôø maø Nguyeãn Lang ñaõ tham khaûo, nhöng vì lyù do gì ñaâuøy maø chua roõ xuaát xöù[12], cuõng coù taøi lieäu oâng coù chua xuaát xöù thì thaät ñaùng tieác tieác, söï giaùn caùch laïi laøm oâng laàm laãn [13]. Caùch boá trí chöông muïc ôû Taäp II nhìn chung cuõng chöa thaät chaët cheõ, neân coù caùi gì nhö vöøa thöøa laïi vöøa thieáu. Chaúng haïn, taïi sao khoâng coù moät chöông rieâng: “Ñaïo Phaät trong moät theá kyû ñaát nöôùc thoáng nhaát döôùi trieàu nhaø Nguyeãnâ€� maø chæ coù chöông “Caùc danh taêng trieàu Nguyeãnâ€�? Vì khoâng coù ñieàu kieän söu taàm taøi lieäu chaêng? Hoaëc giaû, taïi sao laïi coù haún moät chöông neâu leân moái quan heä giöõa Phaät vaø Nho (xeùt veà maët hoïc thuyeát), döôùi ñaàu ñeà “Lyù hoïc vaø Phaät giaùoâ€�, maø khoâng coù chöông naøo neâu leân moái quan heä chaéc chaén laø raát maät thieát giöõa moät vaøi toâng phaùi Phaät giaùo vaø Ñaïo Giaùo (xeùt veà nghi thöùc thöïc haønh giaùo lyù - chaúng haïn ngöôøi môû ñaàu Hoaøng Giang giaùo phaùi ôû Sôn Nam laø Ñoã Ñoâ, thuoäc theá heä thöù tö doøng thieàn Thaûo Ñöôøng, roõ raøng laø ngöôøi ñaõ keát hôïp chaët cheõ Maät toâng vôùi Ñaïo giaùo)? Vaø taïi sao trong chöông “Lyù hoïc vaø Phaät giaùoâ€� thì laïi chæ ñeà caäp ñeán Leâ Quyù Ñoân (ñaët oâng naøy vaøo theá heä sau theá heä Ngoâ Thì Só coù ñuùng khoâng?), Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích, Nguyeãn Coâng Tröù, Nguyeãn Du chöù khoâng theâm vaøo daêm ba teân tuoåi khaùc cuõng coù thô vaên baøn veà Phaät vaø Nho? Ngay nhö Nguyeãn Coâng Tröù vaø Nguyeãn Du, tuy ñeàu laø nhaø Nho thaät ñaáy, nhöng saùng taùc cuûa hoï ñaû ñoäng tröïc tieáp ñeán vaán ñeà gì coù lieân quan giöõa Lyù hoïc vaø Phaät hoïc vaø Phaät Hoïc thì caùch giaûi thích keå cuõng chöa phaûi ñaõ roõ raøng.

Töïu trung, nhaän xeùt coù theå ruùt ra khoâng maáy khoù khaên, laø taäp II khoâng ñöôïc chuaån bò kyõ nhö taäp I. Taäp I tuy cuõng coøn nhöõng tieát muïc vieát sô löôïc, nhö muïc “Thieàn ngöõ vaø hình aûnh thi caâ€� (Chöông VI), (neáu ta ñoái chieáu vôùi caùch D.T. Suzuki trình baøy vaán ñeà “Thieàn vaø thô Haiköâ€� trong cuoán Thieàn vaø vaên hoùa Nhaät Baûn [14], haún nhaän ra choã coøn sô löôïc cuûa Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän), nhöng xeùt veà toång theå, caû taäp I vaãn laø moät khoái gaén boù vöõng chaéc, trong khi taäp II coù phaàn loûng leõo hôn. Coù veû nhö moät soá chöông ôû taäp naøy chæ môùi laø nhöõng caùi khung ñöôïc döïng sô saøi, hoaëc coù nhöõng caùnh cöûa coøn ñeå ngoû, ñeå taùc giaû coøn coù dòp boå sung söûa chöõa khi taùi baûn.

Vôùi taát caû nhöõng öu ñieåm noåi baät vaø nhöõng maët coøn toàn taïi cuûa noù, toâi Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän vaãn laø moät trong soá raát ít coâng trình nghieân cöùu nghieâm chænh veà Phaät Hoïc Vieät Nam trong voøng 20 naêm qua. Ñoái vôùi ngöôøi nghieân cöùu chuyeân saâu hay vôùi baïn ñoïc roäng raõi muoán nhìn laïi lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, haún chaéc ñeàu coù theå tìm thaáy ôû ñaây nhöõng gôïi yù höõu ích, vaø moät ngöôøi daãn ñöôøng ñaùng tin caäy.