Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [Trang chuû]
ABHIDHAMMATTHASANGAHA
THAÉNG PHAÙP TAÄP YEÁU LUAÄN
Tyø kheo THÍCH
MINH CHAÂU
(dòch vaø giaûi)
|
CAÙC CETASIKA HAY TAÂM SÔÛ PHAÀN MOÄT: CAÙC LOAÏI TAÂM SÔÛ Moät taâm thöùc khoâng phaûi laø moät ñôn vò giaûn dò. Taâm thöùc laø moät söï toång hôïp phöùc taïp cuûa nhöõng taâm sôû hay Cetasika. Nhöõng phaàn töû aáy taïo thaønh taâm thöùc vaø soáng trong vaø vôùi taâm thöùc aáy. Ví duï trong 89 taâm ñaõ baøn trong chöông tröôùc, nhöõng taâm giaûn dò nhaát laø Cakkhuvinnaøna (nhaõn thöùc), Sotavinnaøna (nhó thöùc)..., nhöõng taâm naøy laø nhöõng caûm giaùc thuaàn tuùy, khoâng bò tieâm nhieãm, aûnh höôûng bôûi söï suy nghó treân ñoái töôïng. Nhöng neáu chuùng ta tìm xeùt kyõ, chuùng ta seõ thaáy nhöõng taâm aáy goàm coù ñeán 7 taâm sôû: 1) Phassa (Xuùc chaïm cuûa chuû theå
ñoái vôùi ñoái töôïng),
Baûy taâm sôû cuøng khôûi moät laàn, khoâng phaûi tröôùc sau. Chuùng cuøng moät ñoái töôïng vôùi thöùc vaø phaùt ra töø moät caên vôùi thöùc. Khi thöùc dieät thì caùc taâm sôû naøy cuõng dieät theo. Coù 52 taâm sôû taát caû, ñöôïc phaân loaïi nhö sau: 13 Annasamaøna (Ñoàng baát ñoàng taâm sôû) chia thaønh 2 loaïi: 7 Bieán haønh taâm sôû (Sabbacittasaødhaørana) vaø 6 Bieät caûnh taâm sôû (Paøkinnaka), 14 Baát thieän taâm sôû vaø 25 Tònh quang taâm sôû (Sobhana). 52 taâm sôû naøy phoái hôïp vaø thay choã cho nhau ñeå hôïp thaønh caùc taâm sai khaùc, phaân bieät. 52 TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. - Ñoaïn naøy noùi ñeán caùc taâm sôû vaø haønh töôùng cuûa chuùng. Coù 52 taâm sôû taát caû vaø chuùng ñoàng sanh, ñoàng dieät moät laàn vôùi taâm vaø ñoàng moät ñoái töôïng, moät caên vôùi taâm. Khoâng moät taâm naøo coù theå toàn taïi maø khoâng coù taâm sôû. Caû taâm vaø taâm sôû cuûa taâm aáy sanh vaø dieät ñoàng thôøi. Nhö vaäy moät taâm sôû phaûi coù ñaày ñuû boán ñaëc taùnh treân môùi ñöôïc goïi laø taâm sôû. Coù moät loaïi saéc goïi laø Vinnaøttiruøpa (phaùt bieåu saéc) cuõng sanh dieät ñoàng thôøi vôùi taâm, nhöng khoâng theå goïi laø taâm sôû vì thieáu 2 ñieàu kieän sau. Theo Abhidhamma, coù 52 taâm sôû taát caû. Tröø thoï taâm sôû (Vedanaø) vaø töôûng taâm sôû (Sannaø), 50 taâm sôû coøn laïi thuoäc veà Sankhaøra (haønh uaån). 7 BIEÁN HAØNH TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. 1) Phassa: Töø ngöõ caên Phas: Xuùc chaïm. Phassa laø söï xuùc chaïm cuûa chuû theå ñoái vôùi ñoái töôïng vaät chaát hay tinh thaàn. Xuùc ñöôïc noùi ñeán ñaàu tieân, vì ñeán tröôùc caùc taâm khaùc. Theo lyù 12 nhaân duyeân, xuùc coù tröôùc roài môùi ñeán thoï. Söï thaät, caùc taâm sôû ñeàu khôûi leân moät laàn, khoâng tröôùc khoâng sau, nhöng noùi xuùc tröôùc cho tieän vieäc trình baøy. 2) Vedanaø laø thoï, töø ngöõ caên Vid nghóa laø kinh nghieäm, thoï laõnh. Thoï coù theå laø laïc thoï (sukha) khoå thoï (dukkha) vaø khoâng laïc khoâng khoå (adukkhamsukha). Chính Vedanaø caûm thoï ñoái töôïng, khi ñoái töôïng xuùc chaïm vôùi caùc giaùc quan. 3) Sannaø, töø ngöõ caên Sam + naø nghóa laø bieát. Ñaây laø nhaän thöùc ñoái töôïng nhö moät töôùng coù maøu xanh v.v... Chính Sannaø giuùp ta nhaän bieát moät ñoái töôïng maø moät laàn tröôùc ta ñaõ nhaän bieát ñöôïc qua giaùc quan. Cuõng gioáng nhö moät ngöôøi thôï moäc ñaõ bieát ñeán caùc loaïi goã nhôø nhöõng daáu ñaõ ghi tröôùc treân caùc taám goã. 4) Cetanaø töø ngöõ caên cit nghóa laø suy nghó, phoái hôïp vaø chaát chöùa caùc taâm sôû caâu höõu vôùi mình treân ñoái töôïng. Cetanaø chi phoái vaø ñònh ñoaït moïi hoaït ñoäng. Ñoái vôùi caùc Duïc giôùi taâm, Cetanaø ñoùng vai chuû ñoäng. Ñoái vôùi Sieâu theá taâm, Pannaø tri tueä ñoùng vai chuû ñoäng. Duïc giôùi taâm ñöa ñeán söï chaát chöùa caùc nghieäp coøn Sieâu theá taâm höôùng ñeán söï dieät tröø caùc nghieäp. Nhö vaäy Cetanaø ôû Sieâu theá giôùi khoâng taùc thaønh nghieäp (Kamma). Daàu Cetanaø coù tìm thaáy trong caùc Dò thuïc taâm (Vipaøka), cuõng khoâng coù giaù trò luaân lyù vì thieáu söùc maïnh chaát chöùa. 5) Ekaggataø (nhöùt taâm): Eka + agga + taø, töùc laø chuù taâm treân moät ñoái töôïng, nhö moät ngoïn löûa taïi moät choã khoâng coù gioù, nhö moät coät truï khoâng bò gioù lay ñoäng. Nhöùt taâm naøy laø moät phaàn töû cuûa Thieàn. Khi Nhöùt taâm ñöôïc phaùt trieån vaø trau gioài, seõ trôû thaønh Samaødhi (Ñònh). 6) Jìvitindriya: maïng caên: Jìvita laø maïng, Indriya laø caên. Sôû dó goïi laø maïng vì nuoâi döôõng caùc taâm sôû caâu höõu, vaø goïi laø caên vì ñieàu haønh caùc taâm sôû caâu höõu. Neáu Cetanaø ñònh ñoaït caùc nghieäp, chính maïng caên naøy nuoâi döôõng söï soáng cho Cetanaø vaø caùc taâm sôû khaùc. Coù hai loaïi Jìvitindriya. Moät laø Naøma-Jìvitindriya (danh maïng caên), hai laø Ruøpa-jìvitindirya. (saéc maïng caên). Danh maïng caên nuoâi döôõng caùc taâm, taâm sôû, saéc maïng caên nuoâi döôõng saéc phaùp. Nhö hoa sen ñöôïc nuoâi döôõng bôûi nöôùc, nhö ñöùa con nít ñöôïc ngöôøi vuù nuoâi döôõng, caùc taâm phaùp vaø saéc phaùp ñöôïc Jìvitindriya nuoâi döôõng. Caû Danh maïng caên vaø Saéc maïng caên ñöôïc sanh khôûi khi baøo thai môùi thaønh, vaø seõ bò tieâu dieät khi maïng chung. Vaäy söï cheát coù theå xem laø söï dieät tröø cuûa Jìvitindriya. 7) Manasikaøra (taùc yù) nghóa laø ñöa taâm ñeán ñoái töôïng, cuõng nhö baùnh laùi ñöa con thuyeàn ñeán ñích. Moät taâm khoâng coù taùc yù cuõng nhö con thuyeàn khoâng baùnh laùi. Manasikaøra khaùc vôùi Vitakka (Taàm). Taùc yù höôùng caùc taâm sôû treân ñoái töôïng, taàm quaêng caùc taâm sôû treân ñoái töôïng. 7 taâm sôû vöøa keå treân khi naøo cuõng hieän khôûi vôùi taát caû caùc taâm neâu ñöôïc goïi laø Sabbacittasaødhaøranaø (Bieán haønh taâm sôû). 6 BIEÄT CAÛNH TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. 6 Taâm sôû keå treân coù theå hieän khôûi trong taát caû caùc loaïi taâm, nhöng khoâng phaûi trong taát caû taâm. 1) Vitakka, ngöõ caên Vi + takk (suy nghó). Chöõ naøy coù nhieàu nghóa sai khaùc giöõa Kinh taïng vaø Abhidhamma taïng. Trong Kinh Taïng, Vitakka coù nghóa laø quan ñieåm tö töôûng. Trong Abhidhamma taïng, Vitakka coù nghóa ñaëc bieät laø daùn aùp caùc taâm sôû treân ñoái töôïng. Nhö moät bieät caûnh taâm sôû, Vitakka chæ coù nghóa laø taâm sôû thoâng thöôøng, nhöng trong thieàn ñònh, Vitakka trôû thaønh moät taâm sôû quan troïng trong ñeä nhöùt thieàn vaø ñöôïc goïi laø Appanaøvitakka. Khi Vitakka hieän khôûi trong Lokuttara maggacitta (Sieâu theá ñaïo taâm), thì ñöôïc goïi laø Sammaø Sankappa (chaùnh tö duy), vì noù dieät tröø taø tö duy vaø daùn aùp taâm treân Nieát baøn. 2) Vicaøra: Töù; Vi + car (ñi choã naøy choã kia). Vicaøra laø söï tieáp tuïc daùn aùp taâm treân ñoái töôïng. Nhö con ong ñeán ñaäu treân caùi boâng laø Vitakka, bay troøn hay ñi voøng quanh caùi hoa laø Vicaøra. Nhö con chim ñaäp caùnh saép söûa bay laø Vitakka, khi bay lieäng treân hö khoâng laø Vicaøra. Nhö ñaùnh troáng hay ñaùnh chuoâng laø Vitakka, tieáng doäi, tieáng ngaân cuûa chuoâng troáng laø Vicaøra. Vicaøra cuõng laø moät phaàn töû cuûa thieàn, Vicaøra tröø dieät Vicikicchaø (nghi). 3) Adhimokkha (thaéng giaûi) Adhi + muïc, giaûi thoaùt. Adhimokkha thaû taâm ra treân ñoái töôïng. Ñaëc taùnh cuûa Adhimokkha laø quyeát ñònh, löïa choïn, cuõng nhö moät quan toøa tuyeân aùn ñoái vôùi moät vuï kieän. 4) Viriya töø ngöõ caên Vaj, ñi vaø ir. Vì thay cho Aj. Vira laø moät ngöôøi tinh taán, cöông quyeát laøm vieäc khoâng döøng nghæ. Nhö ngoâi nhaø cuõ ñöôïc caùc coät truï môùi choáng ñôõ, cuõng vaäy caùc taâm sôû caâu höõu ñöôïc Viriya choáng ñôõ. Viriya ñöôïc thaønh moät trong 5 phaùp nguõ caên (indriya) vì dieät tröø bieáng nhaùc. Viriya cuõng laø moät trong nguõ löïc (bala) Vì khoâng theå bò bieáng nhaùc lay ñoäng. Viriya naøy thaønh 4 Chaùnh caàn (Sammappadhaøna), thaønh moät trong 7 Giaùc chi (Sattabojjahanga) vaø cuoái cuøng ñöôïc thaønh moät trong Baùt Chaùnh ñaïo (Atthangikamagga) laø Sammaøvaøyaømo (chaùnh tinh taán). 5) Pìti: hyû, töø, ngöõ caên Pì: hoan hyû, thích thuù. Khoâng phaûi laø moät caûm thoï nhö Sukha (laïc) nhöng ñeán tröôùc Sukha. Pìti ñöôïc tìm thaáy ôû thieän vaø baát thieän taâm. Ñaëc taùnh laø khieán taâm thích thuù ñoái töôïng. Coù 5 loaïi Pìti: 2. Khanika pìti, saùt na hyû, chæ khôûi ra trong moät giaây phuùt nhö chôùp; 3. Okhantika pìti, haûi trieàu hyû, daâng leân nhö nöôùc haûi trieàu; 4. Ubbega pìti, thöôïng thaêng hyû, khieán coù theå bay leân hö khoâng nhö moät cuïc boâng ñöôïc gioù cuoán ñi; 5. Pharana pìti, sung maõn hyû, thaám thuaàn toaøn thaân nhö nöôùc luït traøn qua hoà. 2. Kattukamyataø chanda chæ laø söï ao öôùc muoán laøm, khoâng thieän khoâng aùc; 3. Dhammachanda, phaùp duïc, töùc laø ham muoán chôn chaùnh. Chính Dhammachanda naøy ñaõ khieán Thaùi töû Taát Ñaït Ta xuaát gia. I. PAØLI VAÊN. - 1) Moha, töø ngöõ caên Muh, bò söûng soát, bò meâ môø. Moha laø moät trong ba caên baûn phieàn naõo vaø hieän haïnh trong taát caû baát thieän taâm. Chính Moha trôû ngaïi söï hieåu bieát lyù nghieäp baùo vaø lyù Töù Ñeá. 2) Ahirika: Voâ taøm laø khoâng bieát hoå theïn khi laøm caùc ñieàu aùc. Moät ngöôøi coù loøng taøm seõ thoái lui khoâng laøm ñieàu aùc nhö loâng con gaø troáng thoái lui tröôùc löûa ñoû. Moät ngöôøi khoâng coù Hiri coù theå laøm taát caû caùc phaùp maø khoâng do döï. 3) Anottappa: Voâ quyù. Na + ava + tapp: bò ñau khoå, böùt röùt. Ottappa: Laø söï sôï haõi laøm ñieàu aùc, sôï keát quaû caùc ñieàu aùc. Anottappa ñöôïc ví nhö moät con böôùm, caùnh bò chaùy xeùm neân raát sôï löûa. Moät ngöôøi khoâng coù taøm quyù coù theå laøm taát caû ñieàu aùc. Taøm vaø quyù thöôøng ñi ñoâi vôùi nhau. Taøm laø söï hoå theïn ñoái vôùi löông taâm cuûa mình, coøn quyù laø söï sôï haõi ngöôøi ngoaøi cheâ cöôøi vaø keát quaû cuûa vieäc aùc mình laøm. Taøm döïa treân loøng hoå theïn, Quyù döïa treân loøng sôï haõi. Khi coù loøng Taøm, ngöôøi ta suy ghó ñeán danh giaù ñòa vò ñôøi soáng cuûa mình, cuûa thaày giaùo mình, cuûa baïn beø mình. Khi coù loøng Quyù, ngöôøi ta thaáy sôï haõi vì töï hoái, vì chæ trích cuûa ngöôøi, vì hình phaït, vì haäu quaû ñeán ñôøi sau v.v... Taøm vaø Quyù ñöôïc xem laø hai yeáu toá caên baûn cho moät xaõ hoäi vaên minh. 4) Uddhacca: Traïo cöû töø ngöõ caên U (treân) + Dhu, dao ñoäng noåi leân, ñöôïc ví nhö traïng thaùi cuûa moät ñoáng tro bò hoøn ñaù neùm phaûi. Chính laø traïng thaùi dao ñoäng cuûa taâm trí. Traïo cöû thuoäc veà moät trong nguõ caùi (nìvarana) vaø ñöôïc Sukha (laïc) thay theá trong ñeä nhöùt thieàn. Trong moät vaøi tröôøng hôïp ñaëc bieät, Uddhacca ñöôïc duøng vôùi nghóa kieâu maïn, 4 taâm sôû Si, voâ taøm, voâ quyù vaø traïo cöû bao giôø cuõng hieän haønh vôùi 12 baát thieän taâm neân goïi laø Baát thieän bieán haønh taâm sôû. 5) Lobha (tham) töø ngöõ caên Ludh nghóa laø oâm aáp, bíu laáy. Khi naøo coù vaät gì toát ñeïp thôøi tham taâm khôûi leân. 6) Ditthi: Taø kieán, töø ngöõ caên Dis nghóa laø thaáy, nhaän thöùc. Moha (si) vaø Ditthi (taø kieán) khaùc nhau. Si che phuû ñoái töôïng, coøn Ditthi laø quan ñieåm, yù kieán cuûa mình, ñaây laø söï thaät, ñaây laø thieän v.v... Ditthi töông phaûn vôùi Naøna (trí). Trí thaáy söï vaät ñuùng vôùi theå taùnh cuûa noù, coøn Ditthi thôøi baùc boû theå taùnh vaø coù nhöõng yù kieán sai laïc, laàm laãn. 7) Maøna (maïn) töø ngöõ caên man nghóa laø suy nghó, kieâu ngaïo, töï ñaéc töï taïi. 8) Dosa (saân) töø ngöõ caên dus nghóa laø phaät yù, khoâng baèng loøng. 9) Issaø: (Taät) töø ngöõ caên i + su, nghóa laø ganh gheùt. Thaáy ngöôøi khaùc giaøu sang vaø thaønh coâng sanh loøng ñoá kî. 10) Macchariyam nghóa laø xen laãn, daàu kín söï giaøu sang cuûa mình. 11) Kukkucca: Hoái tieác kukatassa bhaøvo, traïng thaùi khi ñaõ laøm moät söï gì sai laàm. Hoái quaù vieäc aùc ñaõ laøm vaø tieác nuoái vieäc thieän khoâng laøm. 12) Thìna: Hoân traàm, töø ngöõ caên the nghóa laø co laïi, ruùt laïi, traïng thaùi cuûa taâm co ruùt laïi nhö loâng con gaø tröôùc ngoïn löûa. 13) Middha töø ngöõ caên Middha nghóa laø khoâng hoaït ñoäng, khoâng coù khaû naêng. Middha laø traïng thaùi muoäi löôïc heøn yeáu cuûa caùc taâm sôû. Thìna vaø Middha thöôøng ñi ñoâi vôùi nhau vaø laø moät trong nguõ caùi vaø ñöôïc taâm sôû Vitakka (taàm) tröø dieät. Thìna ñöôïc xem laø söï ñau yeáu cuûa taâm thöùc (citta) vaø Middha ñöôïc xem laø söï ñau yeáu cuûa thaân theá (Kaøya-gelannaø), nhöng chöõ Kaøya ñaây khoâng coù nghóa laø thaân theå maø laø söï toång hôïp cuûa caùc taâm sôû (Vedanaø, sannaø vaø sankhaøraø: Thoï, töôûng vaø Haønh). 14) Vicikicchaø. Vici nghóa laø tìm hieåu. Kicchati laø chaùn naûn, meät moûi, chaùn naûn vì tìm hieåu khoâng coù keát quaû. Laïi coù nghóa Vi laø khoâng coù, Cikicchaø: thuoác ñoái trò, thieáu thuoác ñoái trò cuûa hieåu bieát. 25 TÒNH QUANG TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. - 19 taâm sôû naøy hieän haønh trong taát caû tònh quang taâm neân goïi laø bieán haønh tònh quang taâm sôû. Lobha, Dosa, Moha coù moät aûnh höôûng muø quaùng vaø dao ñoäng treân con ngöôøi vaø vì vaäy con ngöôøi maát töï chuû, maát suy ñoaùn, trôû thaønh thoâ cöùng. Traùi laïi, trong moät taâm tònh quang, con ngöôøi luoân luoân ñöôïc giaùc tænh. Passaddhi, Luhataø, Mudutaø, Kammannataø, Paøgunnataø vaø Ujjukataø cuûa taâm vaø taâm sôû chöùng toû raèng ngöôøi laøm thieän bao giôø cuõng nheï nhaøng, an tònh vaø thanh thoaùt. 1) Saddhaø: (Tín) töø ngöõ caên Sam, toát, kheùo + dah: ñaët xuoáng, ñeå xuoáng nghóa laø ñaët loøng tin töôûng hoaøn toaøn ñoái vôùi Tam Baûo. Ñaëc taùnh cuûa tin laø khieán caùc taâm sôû caâu höõu trong saïch vaø höôùng daãn kích thích chuùng ñeán moät ñòa vò cao hôn. Khi coù loøng tin thì caùc phieàn naõo nghi ngôø tieâu saïch, nhö hoøn ngoïc laøm nöôùc trong. Khi coù loøng tin thì coù söï kích thích muoán tieán tôùi caùc quaû ñích cao hôn, nhö ngöôøi loäi qua moät khuùc soâng khoù loäi khieán ngöôøi khaùc tin vaøo loäi theo. Tín ôû ñaây khoâng phaûi laø cuoàng tín. 2) Sati: (nieäm) töø ngöõ caên sar töùc laø nhôù ñeán. Ñaây khoâng phaûi laø trí nhôù maø chæ laø söï giaùc tænh, nhaän thöùc roõ raøng nhöõng haønh vi ñoäng nieäm cuûa mình. Sati neáu kheùo luyeän taäp coù theå ñöa ñeán tuùc maïng minh. Ñaëc taùnh cuûa Sati laø gìn giöõ khoâng cho thieän phaùp bò boû queân vaø ñeå caùc thieän phaùp luoân luoân coù maët. Neân nhôù laø Sati naøy khoâng hieän haønh vôùi taát caû loaïi taâm. 3 vaø 4) Hiri vaø Ottappa (xem ahiri vaø anottappa ôû ñoaïn tröôùc). 5) Alobha voâ tham, ñoái choáng vôùi Lobha (tham). Alobha coù haøm nghóa daøna (boá thí), moät thaùi ñoä vò tha tích cöïc. Nhö moät gioït nöôùc rôi treân laù sen vaø chaïy tuoät luoân, ñaëc taùnh cuûa Alobha laø khoâng löu dính ñoái töôïng. 6) Adosa, traùi vôùi Dosa. Ñaây khoâng nhöõng khoâng saân maø thoâi, maø chính laø moät ñöùc taùnh tích cöïc. Adosa ñoàng nghóa vôùi Mettaø, nghóa laø loøng töø. Ñaëc taùnh cuûa Adosa laø söï vaéng maët cuûa hôøn giaän baát bình. 7) Tatramajjhattataø: Tatra ôû ñaây, nghóa laø ñoái vôùi caùc ñoái töôïng. Majjhattataø: nghóa laø trung taùnh, töông ñaúng. Ñaëc taùnh cuûa taâm sôû naøy laø xem ñoái töôïng moät caùch voâ tö nhö ngöôøi ñaùnh xe xem moät caùch ñoàng ñaúng moät caëp ngöïa kheùo ñieàu khieån. Nhieàu khi, Tatramajjhattata laø ñoàng nghóa vôùi Upekkhaø (xaû) nhö trong boán voâ löôïng taâm. Taâm sôû naøy coù theå thaønh moät trong 7 Giaùc chi. Tatramajjhattataø naøy khaùc vôùi Upekkhaø trong caùc taâm ahetuka (voâ nhaân taâm) nhöng coù theå ñoàng khôûi vôùi Upekkhaø trong caùc kusala citta (Thieän taâm). 8 vaø 9) Kaøyapassaddhi vaø Cittapassaddhi töø ngöõ caên Pa + Sambh nghóa laø söï an tònh. Ñaëc tính cuûa taâm sôû naøy laø dieät tröø hay laøm dòu xuoáng söï noùng hoåi cuûa vaät duïc phieàn naõo (Kilesadaratha - vuøpasam), cuõng nhö boùng maùt cuûa caây ñoái vôùi ngöôøi bò aùnh maët trôøi chieáu noùng. Passaddhi traùi nghóa vôùi Uddhacca (traïo cöû). Chöõ Kaøya ôû ñaây chæ cho taâm sôû, coøn citta chæ cho taâm, 10 vaø 11) Kaøyalahutaø vaø Cittalahutaø, töø chöõ Laghu nghóa laø nheï, mau. Ñaëc taùnh laø söï dieät tröø söï naëng treä cuûa taâm vaø taâm sôû gioáng nhö ñaët moät gaùnh naëng xuoáng. Lahutaø ñoái trò Thìna vaø middha (thuïy mieân). 12 vaø 13) Kaøyamudutaø vaø Cittamudutaø. Ñaëc taùnh cuûa taâm sôû naøy laø dieät tröø söï thoâ cöùng vaø vaø choáng ñoái taâm sôû naøy ñöôïc ví duï nhö moät mieáng da thoâ cöùng nhöng trôû thaønh nhu nhuyeán vì coù thoa daàu vaø ngaâm nöôùc. Taâm sôû naøy ñoái trò vôùi taø kieán vaø maïn. 14 vaø 15) Kaøya-kammannataø vaø Citta-kammannataø. Kamma + Aya + taø nghóa laø thích öùng coù theå öùng duïng vaøo baát cöù vieäc gì. Taâm sôû naøy gioáng nhö cuïc saét bò nung ñoû coù theå laøm thaønh baát cöù vieäc gì. 16 vaø 17) Kaøyapaøgunnataø vaø Cittapaøgunnataø nghóa laø tinh luyeän thoâng thaïo. Ñaëc taùnh chính laø söï dieät tröø beänh cuûa taâm vaø taâm sôû. 18 vaø 19) Kaøyujjukataø vaø Cittujjukataø - nghóa laø söï chaùnh tröïc cuûa taâm sôû vaø taâm ñoái trò vôùi quanh co taø vaïy. BA TIEÁT CHEÁ, HAI VOÂ LÖÔ ÏNG VAØ HUEÄ CAÊN TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. -7) Karunaø Muditaø pana appamannaøyo naømaø ti sabbathaø pi pannindriyena saddhim pancavìsatime cetasikaø sobhanaøti veditabbaø. - Cuøng vôùi 6 taâm sôû naøy vaø 19 Bieán haønh tònh quang taâm sôû treân, coù taát caû laø 25 Tònh quang taâm sôû. Virati töø ngöõ caên Vi (khoâng) + raïm (laïc höôûng), nghóa laø khoâng laïc höôûng. Roát raùo maø noùi, ba taâm sôû naøy cuøng khôûi vôùi nhau trong caùc Sieâu theá taâm maø thoâi. ÔÛ tröôøng hôïp khaùc, chuùng khôûi rieâng vì coù ñeán ba Cetanaø (Tö). Ba taâm sôû naøy khi hieän khôûi ôû Sieâu theá taâm thì thaønh nhöõng phaàn töû cuûa Maggacitta (ñaïo taâm) vaø hoïp thaønh giôùi (Sìla). Chaùnh ngöõ töùc laø khoâng noùi laùo, khoâng noùi hai löôõi, khoâng noùi lôøi ñoäc aùc vaø khoâng noùi yû ngöõ. Chaùnh nghieäp laø khoâng saùt sinh, troäm caép vaø taø daâm. Chaùnh maïng laø khoâng baùn thuoác ñoäc, röôïu, voõ khí, noâ leä vaø loaøi vaät ñeå saùt sanh. Appamannaø: Voâ löôïng taâm sôû. Vì ñoái töôïng cuûa hai taâm sôû naøy laø voâ löôïng chuùng sanh neân duøng danh töø Appamanno (voâ löôïng). 4 voâ löôïng taâm laø Mettaø, karunaø, muditaø, upekkhaø (Töø bi hyû xaû). Vì adosa (voâ saân) chæ cho Mettaø, vaø Tatramajjhattataø chæ cho Upekkhaø (xaû) neân chæ noùi Karunaø vaø muditaø thoâi. Mettaø töø ngöõ caên mida, laøm cho dòu, thöông yeâu. Chính laø söï mong öôùc khaån guyeän cho haïnh phuùc taát caû chuùng sanh. Mettaø khoâng phaûi laø tình thöông vaät chaát, cuõng khoâng phaûi laø caûm tình. Mettaø bao truøm toaøn theå chuùng sanh khoâng tröø moät ai. Cuøng toät cuûa Mettaø laø söï theå nhaäp baûn ngaõ vôùi taát caû chuùng sanh. (Sabbatthataø). Karunaø (bi), töø ngöõ caên Kar (laøm) + unaø, caùi laøm cho taâm cuûa ngöôøi thieän rung ñoäng tröôùc söï ñau khoå cuûa chuùng sanh goïi laø karunaø (bi), caùi laøm tieâu tan söï ñau khoå cuûa ngöôøi khaùc vaø karunaø. Ñaëc taùnh cuûa karunaø laø söï caàu mong dieät tröø söï ñau khoå cuûa moïi ngöôøi. Muditaø (Hyû) töø ngöõ caên Mud (hoan hyû). Khoâng phaûi chæ caûm tình suoâng maø caû söï hoan hyû ñi ñoâi vôùi caûm tình aáy. Ñaëc taùnh cuûa Muditaø laø söï hoan hyû ñoái vôùi söï giaøu sang thaønh ñaït cuûa ngöôøi khaùc. Muditaø bao truøm taát caû chuùng sanh giaøu coù haïnh phuùc. Upekkhaø (xaû): Upa (voâ tö, chaùnh xaùc) + ikkh (thaáy), töùc laø thaáy söï vaät moät caùch voâ tö, khoâng thöông khoâng gheùt. Chính laø traïng thaùi thaêng baèng cuûa taâm trí. Ñaëc taùnh cuûa Upekkhaø laø moät thaùi ñoä khoâng thieân vò, voâ tö. Pannindriya: Pa (ñöùng ñaén) + naø (bieát), bieát moät caùch ñöùng ñaén. Ñaëc taùnh cuûa Hueä caên laø hieåu nhö thaät. Vì Pannaø cheá ngöï voâ minh vaø chieám ñòa vò öu thaéng trong söï hieåu bieát neân goïi laø hueä caên. Theo Abhidhamma, Naøna (trí), Pannaø (Hueä) vaø Amoha (voâ si) ñoàng nghóa vôùi nhau. Trong caùc taâm töông öng vôùi trí (naønasampayutta), Trí töùc chæ cho Pannaø. Laø moät trong boán phöông tieän ñeå chöùng iddhipaøda (thaàn tuùc thoâng), Pannaø ñöôïc ñaët teân laø vìmamsaø nghóa laø suy tìm. Khi ñöôïc Samaødhi laøm cho trong saïch, Pannaø ñöôïc goïi laø Abhinnaø (Thöôïng trí). Pannaø cuõng trôû thaønh moät trong Thaát giaùc chi (Sattabojjhanga), vôùi danh hieäu Dhammavicaya (Traïch phaùp) vaø thaønh Sammaøditthi (chaùnh kieán) trong Magganga. Söï toät cuøng cuûa Pannaø laø söï giaùc ngoä cuûa ñöùc Phaät. Pannaø theo nghóa tuyeät ñoái laø nhö thaät hieåu bieát söï vaät theo ñuùng lyù voâ thöôøng (anicca), khoå (dukkha) vaø voâ ngaõ (anatta). TOÙM TAÉT CAÙC TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. Terasannasamaønaø ca cuddasaøkusalaø tathaø, Sobhanaø pancavìsati dvipannaøsa pavuccare. - Ñaây laø baøi keä toùm taét soá löôïng vaø caùc loaïi taâm sôû. Coù taát caû laø 52 taâm sôû, 13 Annasamaønaø (Ñoàng baát ñoàng taâm sôû). 14 Baát thieän taâm sôû vaø 25 Tònh quang taâm sôû. PHAÀN HAI - NHÖÕNG TAÂM SÔÛ NAØO ÑAÕ HIEÄN HAØNH TRONG NHÖÕNG TAÂM NAØO I. PAØLI VAÊN. Cittuppaødesu paccekam sampayogo pavuccati. Satta sabbattha yujjanti yathaøyogam pakinnakaø, Cuddasaøkusalesveva sobhanesveva sobhanaø. - Ñoaïn naøy noùi ñeán söï hieän haønh cuûa moãi moãi taâm sôû trong nhöõng taâm ñöôïc khôûi leân. 7 Bieán haønh taâm sôû laø xuùc, thoï, töôûng, tö, nhaát taâm, maïng caên vaø taùc yù coù maët trong taát caû taâm. 6 Bieät caûnh taám ôû Taàm, töù, thaéng giaûi, tinh taán, hyû, duïc coù maët trong nhöõng taâm chuùng töông öng. 14 Baát thieän taâm sôû coù maët trong 12 Baát thieän taâm, vaø 25 Tònh quang taâm sôû coù maët trong taát caû 59 hay 91 Tònh quang taâm. 7 BIEÁN HAØNH TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. I. PAØLI VAÊN - Vitakka (taàm) coù maët trong taát caû Duïc giôùi taâm tröø
10 thöùc trong ahetukacitta (voâ nhaân taâm). Nhaõn thöùc, nhó thöùc,
tyû thöùc, thieät thöùc, thaân thöùc laø nhöõng taâm dò thuïc,
nhöõng caûm giaùc thoâ sô khoâng coù suy tö neân khoâng coù Vitakka.
Keå caû thieän dò thuïc vaø baát thieän dò thuïc neân coù 10
thöùc taát caû. Nhö vaäy, tröø 10 thöùc ra, Vitakka coù maët trong
nhöõng Duïc giôùi taâm nhö sau:
Vitakka cuõng coù maët trong 11 Ñeä nhöùt thieàn taâm:
Vì Vitakka khoâng coù ôû ñeä nhò thieàn vaø thieàn cao hôn neân chæ coù 11 ñeä nhöùt thieàn taâm maø thoâi. Nhö vaäy Vitakka coù maët trong 55 taâm taát caû. TÖÙ, THAÚNG GIAÛI, TINH TAÁN, HYÛ VAØ DUÏC I. PAØLI VAÊN. c) Adhimokkho dvipancavinnaønacicikicchaøvajjitacittesu. d) Viriyam pancadvaøraøvajjana-dvipancavinnaønasampaticchana-santìranavajjitacittesu. e) Pìti domanassupekkhaøsahagata-kaøyavinnaøna-catutthajjhaønavajjitacittesu. f) Chando ahetukam-momuøhavajjitacittesu labbhati. - Vicaøra coù maët trong 55 taâm keå treân vaø coäng vôùi 11 Ñeä
nhò thieàn taâm, thaønh caû thaûy laø 66 taâm, vì Vicaøra chæ coù
ñeán ñeä nhò thieàn neân khoâng
coù trong caùc thieàn taâm cao hôn. Adhimokkha khoâng theå coù maët
trong taâm nghi ngôø (Vicikicchaø), laïi khoâng coù trong 10 thöùc,
vì 10 taâm naøy chæ laø caûm giaùc suoâng. Nhö vaäy tröø 11 taâm
treân. Adhimokkha coù maët trong 89 - 11: 78 taâm. Viriya khoâng theå
coù maët trong Pancadvaøraøvajjaøna (nguõ moân höôùng taâm), 10 thöùc
taâm, tieáp thoï taâm, suy ñaïc taâm,
vì chuùng quaù yeáu ôùt ñeå coù
theå coù Viriya. Nhö vaäy Viriya chæ coù maët trong 89 - 16: 73 taâm.
Pìti (hyû) khoâng theå coù maët trong nhöõng taâm sau ñaây:
Nhö vaäy Pìti chæ coù maët trong 121 - 70: 51 taâm. Pìti laø 1 phaàn töû cuûa thieàn neân duøng phaân loaïi 121 taâm. Chanda (duïc) khoâng theå coù maët trong 18 ahetuka (voâ nhaân taâm) vaø 2 si taâm (momuøha). Nhö vaäy Chanda chæ coù maët trong 89 - 20: 69 taâm. TOAÙT YEÁU I. PAØLI VAÊN. Chasatthi pancapannaøsa ekaødasa ca solasa, Sattati vìsati ceva pakinnakavivajjitaø. Pancapannaøsa chasatthitthasattati tisattati, Ekapannaøsa cekuønasattati sapakinnakaø. - 12) Nhöõng taâm aáy theo thöù töï nhö sau: Nhöõng taâm sau naøy coù nhöõng bieät caûnh taâm sôû. 55 taâm (coù Vitakka), 66 taâm (coù Vicaøra), 78 taâm (coù Adhimokkha), 73 taâm (coù Viriyam) 51 taâm (coù Pìti) vaø 69 taâm (coù Chanda). - Ñaây laø hai baøi keä neâu roõ soá löôïng nhöõng taâm khoâng coù bieät caûnh taâm sôû vaø soá löôïng nhöõng taâm coù bieät caûnh taâm sôû. 66 taâm khoâng coù Vitakka, 55 taâm khoâng coù Vicaøra, 11 taâm khoâng coù Adhimokkha, 16 taâm khoâng coù Viriyam, 70 taâm khoâng coù Pìti vaø 20 taâm khoâng coù Chanda. 55 taâm coù Vitakka, 66 taâm coù Vicaøra, 78 taâm coù Adhimokkha, 73 taâm coù Viriyam, 51 taâm coù Pìti vaø 69 taâm coù Chanda. 14 BIEÁN HAØNH BAÁT THIEÄN TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. - Do si (moha), con ngöôøi sanh tham vaø saân, laøm taát caû nhöõng ñieàu aùc. Vì vaäy, Si laø nguoàn goác cuûa taát caû vieäc baát thieän coù maët trong taát caû 12 baát thieän taâm. Con ngöôøi khoâng coù taøm, khoâng coù quyù neân laøm taát caû nhöõng ñieàu aùc, vì vaäy voâ taøm, voâ quyù ñöôïc tìm thaáy trong 12 baát thieän taâm. Con ngöôøi khoâng laøm ñieàu aùc trong khi thaân taâm an tònh vaø ñieàu hoøa. Chæ khi naøo taâm trí loaïn ñoäng, con ngöôøi laøm ñieàu baát thieän. Vì vaäy Uddhacca (traïo cöû) coù maët trong 12 baát thieän taâm. THAM, TAØ KIEÁN VAØ MAÏN TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. - Tham taâm töông öng vôùi Ditthi (taø kieán) hay ñoâi luùc vôùi Maøno (maïn). Khi taâm aáy chòu aûnh höôûng cuûa moät söï hieåu laém, taâm aáy töông öng vôùi taø kieán. Ñoâi khi khoâng chòu aûnh höôûng cuûa taø kieán, nhöng do söï töï kieâu maïn cuûa mình vaø nhö vaäy laø töông öùng vôùi maïn. SAÂN, TAÄT, XAN, HOÁI, HOÂN TRAÀM, THUÏY MIEÂN TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. I. PAØLI VAÊN. Dosamuølesu cattaøro sasankhaøre dvayam tathaø. Vicikicchaø vicikicchaøcitte ceti cuddasa, Dvaødasaøkusalesveva sampayujjanti pancadhaø. - Caâu keä baøi naøy toùm taét söï coù maët cuûa 14 baát thieän taâm sôû trong 12 baát thieän taâm. BIEÁN HAØNH THIEÄN TAÂM SÔÛ VAØ TIEÁT CHEÁ TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. - 19 Bieán haønh Tònh quang taâm sôû ñöôïc tìm thaáy trong 59 Tònh quang taâm (24 Duïc giôùi taâm + 15 Saéc giôùi taâm + 12 Voâ saéc giôùi taâm + 8 Sieâu theá taâm). 3 tieát cheá taâm sôû chæ coù trong 8 Duïc giôùi thieän taâm vaø trong 8 Sieâu theá taâm, nhö vaäy coù trong 16 taâm taát caû. Trong Sieâu theá taâm, ba taâm sôû naøy hieän khôûi moät laàn vaø luoân luoân coù maët, coøn trong Duïc giôùi thieän taâm, chuùng khôûi rieâng bieät vaø tuøy luùc. VOÂ LÖÔ ÏNG TAÂM SÔÛ I. PAØLI VAÊN. I. PAØLI VAÊN. - Hueä caên (Pannindriya) ñöôïc khôûi
leân trong 47 caên nhö sau:
TOAÙT YEÁU I. PAØLI VAÊN. Tayo solasacittesu atthavìsatiyam dvayam Pannaø pakaøsitaø sattacattaølìsavidhesu pi, Sampayuttaø catuddhevam Sobhaneseva Sobhanaø. - Baøi keä naøy toùm taét söï sanh khôûi caùc tònh quang taâm sôû trong caùc tònh quang taâm. Caùc Tònh quang taâm sôû chæ hieän khôûi trong caùc Tònh quang taâm (Sobhana) nhö sau: 2) 3 taâm sôû chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp, chaùnh maïng trong 16 Thieän taâm (8 Duïc giôùi thieän taâm + 8 Sieâu theá thieän taâm). 3) Hai taâm sôû Bi vaø Hyû (Karunaø + muditaø) coù maët trong 28 taâm (Mahaggata, (tröø ñeä nguõ thieàn) 12 + Kaømaøvacarakusala 8 + Sahetukakaømaøvacarakriyaø 8). 4) Hueä taâm sôû coù maët trong 47 taâm (Naønasampayuttakaømaøvacara 12 + Mahaggata 27 + Lokuttara 8). I. PAØLI VAÊN. Naønaø kadaøci maøno ca thìna-middham tathaø saha. Yathaøvuttaønusaørena sesaø niyatayogino, Sangaham ca pavakkhaømi tesan daøni yathaøraham. - Caùc Taâm sôû coøn laïi töùc laø 52 - 11 = 41 taâm sôû, nhöõng taâm sôû naøy khôûi leân trong nhöõng taâm ñònh saün, nhö ñaõ noùi trong chöông tröôùc. SÖÏ PHOÁI HÔ ÏP CHUNG CUÛA CAÙC LOAÏI TAÂM I. PAØLI VAÊN. Atthatimsaøpi labbhanti kaømaøvacarasobhane. Sattavìsatyapunnamhi dvaødasaøhetuke ti ca, Yathaøsambhavayogena pancadhaø tattha sangaho. I. PAØLI VAÊN. - 36 Taâm sôû phoái hôïp vôùi 8 sieâu theá ñeä
nhöùt thieàn taâm nhö sau:
Bi vaø Hyû laáy chuùng sanh laøm ñoái töôïng, neân khoâng khôûi trong caùc sieâu theá taâm vì nhöõng taâm naøy laáy Nieát baøn laøm ñoái töôïng. 35 taâm sôû phoái hôïp vôùi 8 Sieâu theá nhò thieàn taâm, chæ tröø coù Taàm taâm sôû khoâng coù trong ñeä nhò thieàn. 34 taâm sôû phoái hôïp vôùi 8 Sieâu theá ñeä tam thieàn, tröø töù taâm sôû khoâng coù maët trong ñeä tam thieàn. 33 taâm sôû phoái hôïp vôùi 8 Sieâu theá ñeä töù thieân, tröø taàm, töù, hyû taâm sôû khoâng coù maët trong ñeä töù thieàn. 33 taâm sôû phoái hôïp vôùi 8 Sieâu theá nguõ thieàn, vôùi xaû taâm sôû thay theá laïc taâm sôû. TOAÙT YEÁU I. PAØLI VAÊN. Tettimsa-dvayamiccevam pancadhaønuttare thitaø. I. PAØLI VAÊN. Tathaø dutiyajjhaønikacittesu vitakkavajjaø.
Trong 3 ñeä nhaát thieàn taâm, coù 35 taâm sôû phoái hôïp: 13 ñoàng baát ñoàng taâm sôû, coäng vôùi 22 tònh quang taâm sôû, tröø ba tieát cheá taâm sôû. Bi vaø Hyû phoái hôïp rieâng nhau. Cuõng vaäy, trong ñeä nhò thieàn taâm, tröø taàm. Trong ñeä tam thieàn taâm, tröø taàm vaø töù. Trong ñeä tam thieàn taâm, tröø taàm, töù vaø hyû. Trong 15 ñeä nguõ thieàn taâm, khoâng coù hai voâ löôïng taâm sôû. - Trong Ñaïi haønh taâm, 35 taâm sôû sau ñaây
phoái hôïp trong ba ñeä nhaát thieàn taâm (Kusala + Vipaøka
+ Kriyaø Thieän + Dò thuïc + Duy Taùc).
Bi vaø Hyû ñeán rieâng nhau. 3 Tieát cheá taâm sôû khoâng coù trong caùc thieàn taâm, vì quaù chuù taâm treân caùc ñoái töôïng tu haønh. Trong ba ñeä nhò thieàn taâm, tröø taàm, chæ coù 34 taâm sôû. Trong ñeä tam thieàn taâm, tröø taàm vaø töù, chæ coù 33 taâm sôû. Trong ñeä töù thieàn taâm, tröø taàm, töù vaø hyû, chæ coù 32 taâm sôû. Trong 15 ñeä nguõ thieàn taâm khoâng coù hyû vaø laïc, vì nhöõng taâm naøy caâu höõu vôùi xaû neân chæ coù 32 - 2 = 30 taâm sôû. Nhö vaäy, caùc taâm sôû, phoái hôïp vôùi 27 Ñaïi haønh taâm, theo 5 thieàn, döôùi 5 phaân loaïi. TOAÙT YEÁU I. PAØLI VAÊN. Battimsa ceva timseti pancadhaø va mahaggate. - Caâu keä naøy toång keát söï phoái hôïp caùc taâm sôû trong caùc Ñaïi haønh taâm. 2) 34 taâm sôû ñöôïc tìm thaáy trong 3 ñeä nhò thieàn taâm. 3) 33 taâm sôû ñöôïc tìm thaáy trong 3 ñeä tam thieàn taâm. 4) 32 taâm sôû ñöôïc tìm thaáy trong 3 ñeä töù thieàn taâm. 5) 30 taâm sôû ñöôïc tìm thaáy trong 15 ñeä nguõ thieàn taâm. I. PAØLI VAÊN. Tathaø dutiyadvaye naønavajjitaø Tatiyadvaye naønasampayuttaø pìtivajjitaø. Cattutthadvaye naønapìtivajjitaø te eva sangayhanti. Kriyaøcittesu pi virativajjitaø tatheva catusu pi dukesu catudhaø va sangayhantì. Tathaø vipaøkesu ca appamannaøvirativajjitaø te eva sangayhantì ti sabbathaø pi catuvìsatikaømaøvacarasobhanacittesu dukavasena dvaødasadhaø va sangaho hotìti. - Trong 24 Duïc giôùi Tònh quang thieän taâm, moät soá töông töï caùc taâm sôû phoái hôïp trong caùc taâm khoâng caàn nhaéc baûo vaø caàn ñöôïc nhaéc baûo. Söï phoái hôïp chia thaønh 12 caëp: 4 caëp trong Dò thuïc taâm vaø 4 caëp trong Duy taùc taâm. 38 taâm sôû phoái hôïp trong caëp ñaàu
(Somanassasahagatanaønasampayutta asankhaørika, sasankhaørika: Caâu
höõu vôùi Hyû, töông öng vôùi trí, khoâng caàn nhaéc baûo, caàn
ñöôïc nhaéc baûo).
Bi, hyû, chaùnh ngöõ, chaùnh nghieäp vaø chaùnh maïng khôûi leân rieâng bieät, khoâng phaûi hai taâm sôû moät laàn. Nhö vaäy, thaät chæ coù 34 taâm sôû khôûi leân trong moät taâm. Trong caëp thöù hai caâu höõu hyû, khoâng töông öng vôùi trí, khoâng caàn nhaéc baûo, caàn ñöôïc nhaéc baûo (Somanassasahagata, naønavippayutta, asankhaørika, sasankhaørika), khoâng coù trí, neân chæ coù: 38 - 1 = 37 taâm sôû. Trong caëp thöù ba, caâu höõu vôùi xaû, töông öng vôùi trí, khoâng caàn nhaéc baûo, caàn ñöôïc nhaéc baûo (Upekkhaø-sahagata, naønasampayutta asankhaørika, sasankhaørikaø) (Trí: naøna) coù maët nhöng (Hyû: Pìti) khoâng coù. Nhö vaäy chæ coù 37 taâm sôû. Trong caëp thöù tö caâu höõu vôùi xaû, khoâng töông öng vôùi trí, khoâng caàn nhaéc baûo, caàn ñöôïc nhaéc baûo (Upekkhaøsahagata, naønavippayutta, asankhaørika, sasankhaørikaø) naøna vaø Pìti ñeàu khoâng coù maët. Nhö vaäy chæ coù 38 - 2 = 36 taâm sôû. TRONG 8 DUY TAÙC TAÂM: 3 Virati (Tieát cheá taâm sôû) khoâng coù trong taâm cuûa vò A la haùn. Nhö vaäy, caùc taâm sôû ôû 8 Duy taùc taâm cuõng ñoàng vôùi 8 thieän taâm, tröø 3 tieát cheá taâm sôû. Caùc vò A la haùn ñaõ dieät tröø (Tanhaø (aùi) vaø chöùng Nieát baøn, neân 3 Tieát cheá khoâng coù aûnh höôûng. Caëp thöù hai: 37 - 3 = 34 Caëp thöù ba: 37 - 3 = 34 Caëp thöù tö: 36 - 3 = 33 2 Voâ löôïng taâm sôû vaø 3 Tieát cheá taâm sôû khoâng coù maët trong caùc Dò thuïc taâm. Nhö vaäy cuõng ñoàng moät soá taâm sôû nhö trong Thieän taâm, tröø 5 taâm sôû. Caëp thöù hai: 37 - 5 = 32 Caëp thöù ba: 37 - 5 = 32 Caëp thöù tö: 36 - 5 = 31 I. PAØLI VAÊN. Pancatimsa catuttimsa-dvayam tettimsakam kriye. Tettimsa paøke battimsa-dvayekatimsakam bhave, Sahetuka-kaømaøvacara-punnapaøkakriyaømane. Na vijjantettha viratì kriyaøsu ca mahaggate, Anuttare appamannaø kaømapaøke dvayam tathaø. Anuttare jhaønadhammaø appamannaø ca majjhime, Viratì naønapìti ca parittesu visesakaø. Trong (4 caëp cuûa) Duy taùc taâm, coù 35, 34, 34, vaø 33 taâm sôû. Trong (4 caëp cuûa) Dò thuïc taâm coù 33, 32, 32, vaø 31 taâm sôû. 3 Tieát cheá taâm sôû khoâng khôûi leân trong caùc Duy taùc taâm vaø Ñaïi haønh taâm. 2 voâ löôïng taâm sôû khoâng khôûi leân trong caùc Sieâu theá taâm. Trong caùc Duïc giôùi Dò thuïc, khoâng coù 2 voâ löôïng taâm sôû vaø 3 Tieát cheá taâm sôû. Caùc sieâu theá taâm sai khaùc nhau trong caùc taâm sôû veà thieàn. Caùc Ñaïi haønh taâm sai khaùc nhau trong caùc taâm sôû veà thieàn hay trong caùc voâ löôïng taâm sôû. Caùc Duïc giôùi thieän taâm sôû coù theå phoái hôïp vôùi moät trong 3 tieát cheá taâm trong moät thôøi, coù theå töông öng vôùi Trí (naøna) hay khoâng, coù theå caâu höõu vôùi hyû (Somanassa) hay khoâng. I. PAØLI VAÊN. Tatheva dutiye asankhaørike lobhamaønena. Tatiye tatheva pìtivajjitaø lobhaditthìhi saha atthaørasa. Catutthe tatheva lobhamaønena. Cuõng vaäy, trong ñeä nhò taâm khoâng caàn nhaéc baûo, coù tham vaø maïn taâm sôû. Cuõng vaäy trong ñeä tam taâm khoâng caàn nhaéc baûo coù 18 taâm sôû, tröø hyû, coù tham vaø taø kieán. Trong ñeä töù taâm khoâng caàn nhaéc baûo, cuõng (moät soá taâm sôû), coù tham vaø maïn. - Trong taâm khoâng caàn nhaéc baûo thöù nhaát, vì töông öùng vôùi taø kieán vaø thuoäc tham taâm neân coù taâm sôû tham vaø taø kieán. Trong taâm thöù hai khoâng caàn nhaéc baûo, vì khoâng töông öng vôùi taø kieán neân taø kieán ñöôïc maïn taâm sôû thay theá. Trong taâm thöù ba khoâng caàn nhaéc baûo chæ coù 19 taâm sôû, coù taø kieán nhöng khoâng coù hyû. Trong taâm thöù tö khoâng caàn nhaéc baûo, cuõng chæ coù 18 taâm sôû maø thoâi. VÔÙI TAÂM THÖÙ 5 VAØ 5 TAÂM CAÀN ÑÖÔ ÏC NHAÉC BAÛO I. PAØLI VAÊN. - 20 taâm sôû phoái hôïp vôùi taâm thöù naêm
khoâng caàn nhaéc baûo nhö sau:
Trong 5 taâm caàn ñöôïc nhaéc baûo, soá taâm sôû gioáng nhau vôùi caùc taâm khoâng caàn nhaéc baûo, chæ khaùc vì caàn ñöôïc nhaéc baûo neân phaûi theâm hai taâm sôû hoân traàm vaø thuïy mieân vaøo. Nhö vaäy soá taâm sôû nhö sau: 2) 19 + 2 = 21 (vôùi tham vaø maïn) 3) 18 + 2 = 20 (vôùi tham vaø taø kieán) 4) 18 + 2 = 20 (vôùi tham vaø maïn) 5) 20 + 2 = 22 (vôùi saân, taät, xan tham vaø hoái) VÔÙI HAI SI TAÂM VAØ TOÅNG KEÁT I. PAØLI VAÊN. - Trong taâm töông öng vôùi traïo cöû, khoâng theå coù Chanda (Duïc) vì taâm naøy muoäi löôïc vaø khoâng hoaït ñoäng. Taâm naøy khoâng coù hyû vì caâu höõu vôùi xaû. Trong taâm töông öng vôùi nghi, khoâng coù thaéng giaûi nhöng coù nghi neân coù 15 taâm sôû. 7 phaân loaïi ñöôïc chia nhö sau: 18 taâm sôû (khoâng caàn nhaéc baûo, Tham, thöù naêm, thöù baûy) 20 taâm sôû (khoâng caàn nhaéc baûo, Saân, thöù nhaát) 21 taâm sôû (caàn ñöôïc nhaéc baûo, Tham, thöù hai vaø thöù tö) 20 taâm sôû (caàn ñöôïc nhaéc baûo, Tham, thöù saùu vaø thöù taùm) 22 taâm sôû (caàn ñöôïc nhaéc baûo, Saân, thöù hai) 15 taâm sôû (Si taâm, thöù nhaát vaø thöù hai) I. PAØLI VAÊN. Dvaøvìsa pannaraseti sattadhaøkusale thitaø. Saødhaøranaø ca cattaøro samaønaø ca dasaøpare, Cuddasete pavuccanti sabbaøkusalayogino. - Caâu keä ñaàu toùm taét soá löôïng caùc taâm sôû phoái hôïp vôùi 12 baát thieän taâm theo 7 loaïi: Caâu keä thöù hai noùi ñeán 14 taâm sôû coù maët trong taát caû 12 baát thieän taâm. 14 taâm sôû aáy laø 4 Baát thieän bieán haønh taâm sôû, coäng vôùi 10 Ñoàng baát ñoàng taâm sôû tröø Duïc, hyû vaø thaéng giaûi. VÔÙI VOÂ NHAÂN TAÂM I. PAØLI VAÊN. Tathaø votthapane chandapìtivajjitaø. Sukkhasantìrane chandaviriyavajjitaø - Manodhaøtuttikaøhetukapatisandhiyugale chandapìtiviriyavajjitaø. Dvipancavinnaøne pakinnakavajjitaø te yeva sangayhantìti. Sabbathaø pi atthaørasasu ahetukesu gananavasena catudhaø va sangaho hotì tì. Trong 10 thöùc taâm, tröø bieät caûnh taâm sôû, caùc taâm sôû khaùc ñöôïc phoái hôïp. Toùm laïi, trong 18 voâ nhaân taâm, söï phoái hôïp chia thaønh 4 loaïi, theo soá löôïng cuûa caùc taâm sôû. - Theo soá löôïng caùc taâm sôû phoái hôïp, 18 voâ nhaân taâm ñöôïc chia nhö sau: 1) Hasituppaøda: Tieáu sanh taâm chæ coù 12 taâm sôû töùc laø 12 Ñoàng baát ñoàng taâm sôû, (tröø duïc). 2) Trong xaùc ñònh taâm (Votthapana), chæ coù 11 Ñoàng baát ñoàng taâm sôû, tröø Duïc vaø Hyû. Votthapana (Xaùc ñònh taâm) töùc laø yù moân höôùng taâm (manodvaøraøvajjanacitta). 3) Somanassasahagata-santìrana (Suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi Hyû) khoâng coù Duïc vaø Tinh taán, neân chæ coù 11 Ñoàng baát ñoàng taâm sôû tröø Duïc vaø Tinh taán. 4) Pancadvaøraøvajjana (nguõ moân höôùng taâm), Sampaticchana (Tieáp thoï taâm), Santìrana (Suy ñaïc taâm). Nguõ moân höôùng taâm vaø hai tieáp thoï taâm ñöôïc goïi laø manodhaøtuttika hay Ba yù giôùi taâm. Thieän vaø baát thieän Suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi xaû sanh ra Ahetuka Patisandhi (voâ nhaân keát sanh thöùc). Hai taâm naøy ñöôïc goïi laø Ahetuka-patisandhi yugala hay moät caëp voâ nhaân kieát sanh thöùc. Duïc, Hyû vaø Tinh taán khoâng coù trong 5 taâm sau naøy: Nguõ moân höôùng taâm, voâ nhaân baát thieän dò thuïc tieáp thoï taâm, voâ nhaân thieän dò thuïc tieáp thoï taâm, voâ nhaân baát thieän dò thuïc suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi xaû vaø voâ nhaân thieän dò thuïc suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi xaû. Nhö vaäy caùc taâm naøy chæ coù 10 Ñoàng baát ñoàng taâm sôû tröø Duïc, Hyû vaø Tinh taán. 5) Dvipancavinnaøna (10 thöùc taâm) khoâng coù caùc bieät caûnh taâm sôû. Nhö vaäy caùc taâm naøy chæ coù baûy Sabbacitasaødhaøranaø (Nhöùt theá bieán haønh taâm sôû), vì caùc taâm naøy chæ thuaàn caûm giaùc. TOAÙT YEÁU I. PAØLI VAÊN. Atthaørasaøhetukesu cituppaødesu sangaho. Ahetukesu sabbattha satta sesaø yathaøraham. Itivitthaørato vutto tettimsavidhasangaho. Itthan cittaøviyuttaønam sampayogam ca sangaham, Natvaø bhedam yathaøyogam cittena samamuddise. Trong caùc voâ nhaân taâm, 7 Bieán haønh taâm sôû coù maët trong taát caû, coøn caùc Bieät caûnh taâm sôû, thì coù maët trong nhöõng taâm thích hôïp. Nhö vaäy noùi cho roäng ra, laø söï phoái hôïp cuûa caùc taâm sôû trong 33 phaân loaïi. Sau khi ñaõ bieát söï phoái hôïp vaø phaân loaïi cuûa caùc taâm sôû, caàn phaûi giaûi thích söï phoái hôïp cuûa taâm sôû vôùi caùc taâm. - Baûn ñoà sau naøy giaûi thích
soá löôïng cuûa caùc taâm sôû khi phoái hôïp vôùi 18 voâ nhaân
taâm.
33 phaân loaïi cuûa söï phoái hôïp caùc taâm sôû trong caùc taâm
ñöôïc chia nhö sau:
Ghi chuù: Coù theå tham chieáu theâm vôùi: 1) Vi Dieäu Phaùp Toaùt Yeáu, baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Phaïm Kim Khaùnh (vôùi ñaày ñuû caùc kyù töï Paøli). Ñaàu trang | Muïc luïc | 01 | 02 | 03 | 04 | 05 | 06 | 07 | 08 | 09 | Phuï luïc |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Source BuddhaSasana[ Trôû Veà ]