|
CHÖÔNG THÖÙ BA
PAKINNAKA:
LINH TINH
I. PAØLI VAÊN.
- 1) Sampayuttaø yathaøyogam tepanaøaøsa
sabhaøvato
Cittacetasikaø dhammaø tesam daøni
yathaøraham,
Vedanaøhetuto kiccadvaøraørammanavatthuto,
Cittuppaødavaseneva sangaho naøma nìyate.
II. THÍCH VAÊN.
- Sampayuttaø: Töông öng. Yathaøyogam:
Theo söï phoái hôïp. Tepannaøsa: 53. Sabhaøvato: Ñuùng vôùi söï thaät.
Yathaøraham: Theo söï thích hôïp. Vedanaø: Thoï. Hetuto: Theo nhaân.
Kicca: Coâng taùc. Dvaøra: Moân. AØrammana: Ñoái töôïng. Vatthuto:
Theo caên xöù. Cittuppaødavasena: Theo taâm. Sangaho: Söï phoái hôïp,
phaân loaïi. Nìyate: Ñöôïc ñeà caäp ñeán, baøn ñeán.
III. VIEÄT VAÊN.
- 1) Caùc taâm vaø taâm sôû phoái hôïp
nhau söï thaät coù 53 phaùp. Nay söï phoái hôïp caùc taâm vaø taâm
sôû, xem taâm nhö moät ñôn vò ñöôïc ñeà caäp ñeán, theo
söï thích hôïp veà phöông dieän thoï, nhaân, coâng taùc, moân,
ñoái töôïng vaø caên xöù.
IV. THÍCH NGHÓA.
- 89 taâm ñöôïc xem nhö laø moät ñôn
vò + vôùi 52 taâm sôû thaønh 53 phaùp.
PHAÂN LOAÏI THEO
THOÏ
I. PAØLI VAÊN.
- 2) Tatthaø vedanaøsangahe taøva
tividhaø vedanaø: Sukham, dukkham, adukkhamasukham ceti. Sukham, dukkham,
somanassam, domanassam, upekkhaøti ca bhedena pana pancadhaø hoti.
II. THÍCH VAÊN.
- Vedanaøsangahe: Trong phaân loaïi
veà thoï. Adukkhamasukham: Voâ laïc voâ khoå thoï. Bhedena: Theo söï
phaân loaïi. Pancadhaø: Coù 5 loaïi.
III. VIEÄT VAÊN.
- 2) ÔÛ ñaây khoâng theo phaân loaïi
veà thoï coù 3: laïc, khoå, voâ laïc voâ khoå. Vaø cuõng chia thaønh
5: Laïc, khoå, hyû, öu , xaû.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Thoï laø moät taâm sôû coù maët trong
taát caû taâm. Thoï coù ba: laïc, khoå, vaø xaû. Nhaõn thöùc, nhó
thöùc, tyû thöùc, thieät thöùc caâu höõu vôùi xaû, nhöng thaân
thöùc vì tinh nhueä hôn neân caâu höõu vôùi Laïc hay vôùi Khoå.
Caùc toác haønh taâm (Javana) coù theå
caâu höõu vôùi hyû (Somanassa) neáu ñoái töôïng khaû aùi, vaø
caâu höõu vôùi öu (Domanassa) neáu ñoái töôïng khoâng khaû aùi,
nhöng neáu ñoái töôïng quaù khaû aùi, thôøi hyû (Somanassa) coù
theå khôûi leân vôùi Santìranacitta (Suy ñaïc taâm).
LAÏC, KHOÅ,
HYÛ, ÖU VAØ XAÛ
I. PAØLI VAÊN.
- 3) Tattha sukhasahagatam kusalavipaøkam
kaøyavinnaønam ekameva. Tathaø dukkhasahagatam akusalavipaøkam kaøyavinnaønam.
Somanassasahagatacittaøni pana lobhamuølaøni cattaøri. Dvaødasakaømaøvacarasobhanaøni.
Sukhasantìrana-hasanaøni ca dve ti atthaørasa kaømaøvacaracittaøni ceva
pathamadutiya-tatiya-catuttha-jjhaønasankhaøtaøni catucattaølìsa mahaggatta-lokuttaracittaøni
ceti dvaøsatthividhaøni bhavanti. Domanassasahagatacittaøni pana dve patighacittaøneva.
Sesaøni sabbaøni pi pancapannaøsa upekkhaøsahagatacittaønevaø ti.
II. THÍCH VAÊN.
- Sukhasantìrana-hasanaøni: Suy ñaïc
taâm caâu höõu vôùi laïc vaø tieåu sanh taâm. Sankhaøtaøni: Ñöôïc
goïi laø. Dvaøsatthi Vidhaøni: Coù 62 loaïi. Pancapannaøsa: 55.
III. VIEÄT VAÊN.
- 3) ÔÛ ñaây, coù moät thieän dò
thuïc thaân thöùc caâu höõu vôùi laïc. Cuõng vaäy coù moät baát
thieän dò thuïc thaân thöùc caâu höõu vôùi khoå. Veà taâm caâu
höõu vôùi hyû, coù boán tham taâm, 12 Duïc giôùi Tònh quang taâm,
hai Suy ñaïc taâm vaø Tieáu sanh taâm caâu höõu vôùi hyû. Nhö vaäy
coù 18 Duïc giôùi taâm. Laïi coù 44 Ñaïi haønh vaø Sieâu theá taâm
ñöôïc goïi laø ñeä nhaát, ñeä nhò, ñeä tam vaø ñeä töù
thieàn. Toång coäng coù 62 taâm. Coù hai saân taâm caâu höõu vôùi
öu. Coøn laïi coù taát caû 55 taâm caâu höõu vôùi xaû.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Chæ coù moät taâm caâu höõu vôùi
Laïc, töùc laø thieän dò thuïc thaân thöùc. Chæ coù moät taâm
caâu höõu vôùi khoå töùc laø baát thieän dò thuïc thaân thöùc.
Coù 62 taâm caâu höõu vôùi Hyû nhö sau:
| Töông öng vôùi
tham: |
4 |
18 Duïc giôùi taâm |
| Duïc giôùi Tònh
quang (Thieän + Di thuïc + Duy taùc): |
12 |
| Suy ñaïc taâm
caâu höõu vôùi Hyû (Voâ nhaân, Thieän, Dò thuïc): |
1 |
| Tieåu sanh taâm: |
1 |
Ñaïi haønh vaø
Sieâu theá taâm |
| Caùc ñeä nhaát,
ñeä nhò, ñeä tam, ñeä töù thieàn taâm: |
44 |
| Toång coäng: |
62 taâm |
|
Chæ coù hai taâm caâu höõu vôùi öu
töùc laø hai Saân taâm.
Coøn laïi coù 55 taâm caâu höõu vôùi
xaû nhö sau:
| Tham taâm: |
4 |
| Si taâm: |
2 |
| Voâ nhaân baát
thieän dò thuïc tröø thaân thöùc: |
6 |
| Voâ nhaân thieän
dò thuïc tröø thaân thöùc vaø Suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi Hyû: |
6 |
| Voâ nhaân Duy taùc
tröø Tieåu sanh taâm: |
2 |
| Duïc giôùi Tònh
quang taâm (Thieän + Dò thuïc + Duy taùc): |
12 |
| Caùc nguõ thieàn
taâm: |
23 |
| Coäng chung: |
55 |
TOÙM TAÉT
I. PAØLI VAÊN.
- 4) Sukham dukkham upekkhaøti tividhaø
tattha vedanaø.
Somanassam domanassamiti bhedena pancadhaø.
Sukhamekattha dukkham ca domanassam
dvaye thitam,
Dvaøsatthisu somanassam pancapannaøsaketaraø.
II. THÍCH VAÊN.
- Tividhaø: Coù 3 loaïi. Bhedena: Phaân
loaïi. Pancadhaø: Coù 5 phaàn. Sukham: Laïc Ekattha: Chæ moät. Dvaye:
Hai. Dvaøsatthisu: Trong 62 taâm. Pancapannaøsa: Coù 55 taâm. Itaraø: Thoï
khaùc töùc laø Upekkhaø (xaû)
III. VIEÄT VAÊN.
- 4) Thoï coù ba: Laïc, khoå, xaû.
Hoaëc coù 5, coäng vôùi hyû vaø öu. Laïc coù moät, khoå coù moät.
Öu coù hai. Hyû coù trong 62 taâm vaø Xaû coù trong 55 taâm.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Ñaây laø baøi keä toùm taét caùc loaïi
thoï (coù 3, hay 5) vaø soá löôïng caùc taâm caâu höõu vôùi laïc,
khoå, öu, hyû vaø xaû.
PHAÂN LOAÏI THEO
NHAÂN - 6 NHAÂN
I. PAØLI VAÊN.
- 5) Hetusangahe hetavo naøma lobho,
doso, moho, alobho, adoso, amoho, caøti chaddhaø bhavanti.
II. THÍCH VAÊN.
- Hetusangahe: Phaân loaïi veà nhaân,
Hetavo: Caùc nhaân. Chaddhaø: Coù 6 loaïi.
III. VIEÄT VAÊN.
- 5) Phaân loaïi veà nhaân coù 6 loaïi,
töùc laø tham, saân, si, voâ tham, voâ saân vaø voâ si.
VOÂ NHAÂN VAØ HÖÕU
NHAÂN TAÂM
I. PAØLI VAÊN.
- 6) Tattha pancadvaøraøvajjana-dvipancavinnaønasampaticchanasantìrana-votthapana
- hasanavasena atthaørasa ahetukacittaøni naøma. Sesaøni sabbaøni pi ekasattati
cittaøni sahetukaøneva.
II. THÍCH VAÊN.
- Sesaøni: Caùc taâm coøn laïi. Ekasattati:
71. Sahetukaøni: Coù nhaân.
III. VIEÄT VAÊN.
- 6) ÔÛ ñaây, nguõ moân höôùng taâm,
10 thöùc taâm, tieáp thoï taâm, suy ñaïc taâm, xaùc ñònh taâm,
tieáu sanh taâm, 18 taâm naøy goïi laø voâ nhaân taâm. Taát caû nhöõng
taâm coøn laïi laø 71 höõu nhaân taâm.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Sôû dó goïi laø hetu (nhaân) vì chuùng
laø nguoàn goác cho taát caû thieän vaø baát thieän taâm. Xaùc ñònh
taâm töùc laø yù moân höôùng taâm.
MOÄT NHAÂN, HAI
NHAÂN VAØ BA NHAÂN TAÂM
I. PAØLI VAÊN.
- 7) Tatthaøpi dve momuøhacittaøni
ekahetukaøni. Sesaøni dasa akusalacittaøni ceva naønavippayuttaøni dvaødasa
kaømaøvacarasobhanaøni ceti dvaøvìsati duhetukacittaøni. Dvaødasanaønasampayuttakaømaøvacarasobhanaøni
ceva pancatimsa mahaggata-lokuttaracittaøni ceti sattacattaølìsa tihetukacittaønìti.
II. THÍCH VAÊN.
- Pancatimsa: 35. Mahaggatalokuttaracittaøni:
Ñaïi haønh sieâu theá taâm. Sattacattaølìsa: 47. Tihetukacittaøni:
Tam nhaân taâm. Duhetukavittaøni: Nhò nhaân taâm.
III. VIEÄT VAÊN.
- 7) ÔÛ ñaây, hai si taâm laø nhöùt
nhaân taâm. 10 baát thieän taâm coøn laïi coäng vôùi 12 Duïc giôùi
tònh quang taâm khoâng töông öng vôùi trí, nhö vaäy coù 22 nhò
nhaân taâm. 12 Duïc giôùi tònh quang taâm töông öng vôùi trí,
35 Ñaïi haønh, sieâu theá taâm, nhö vaäy coù 47 tam nhaân taâm.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Hai si taâm chæ coù si taâm sôû neân
goïi laø nhöùt nhaân taâm; 10 baát thieän taâm coøn laïi vaø 12 Duïc
giôùi tònh quang taâm khoâng töông öng vôùi trí chæ coù hai nhaân.
8 tham taâm chæ coù tham vaø si, 2 saân taâm chæ coù saân vaø si. 12
tònh quang taâm khoâng töông öng vôùi trí chæ coù voâ tham vaø
voâ saân. Neân coù taát caû laø 22 nhò nhaân taâm. 12 Duïc giôùi
tònh quang taâm töông öng vôùi trí, 27 Ñaïi haønh vaø 8 Sieâu
theá taâm coù ba nhaân, töùc laø voâ tham, voâ saân vaø voâ si.
TOAÙT YEÁU
I. PAØLI VAÊN.
- 8) Lobho doso ca moho ca hetuø akusalaø
tayo.
Alobhaødosaømohaø ca kusalaøbyaøkataø
tathaø.
Ahetukatthaørasekahetukaø dve duvìsati,
Duhetukaø mataø sattacattaølisa tihetukaø.
II. THÍCH VAÊN.
- Tayo: Ba. Kusala: Thieän. Abyaøkataø:
Voâ kyù. Duvìsati: 22. Ekahetukaø: Moät nhaân taâm. Mataø: Ñöôïc xem
laø. Sattacattaølisa: 47.
III. VIEÄT VAÊN.
- 8) Tham, saân vaø si goïi laø ba taát
thieän nhaân. Voâ tham, voâ saân, voâ si laø thieän vaø voâ kyù nhaân.
18 taâm khoâng coù nhaân naøo heát. Coù hai taâm vaø nhöùt nhaân taâm.
Coù 22 taâm laø nhò nhaân taâm. Vaø coù 47 taâm ñöôïc xem laø tam
nhaân taâm.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Tham saân vaø si töùc laø ba baát thieän
nhaân. Voâ tham, voâ saân, voâ si laø ba thieän nhaân trong caùc thieän
taâm nhöng laø voâ kyù nhaân trong caùc Dò thuïc vaø Duy taùc taâm.
PHAÂN LOAÏI THEO
COÂNG TAÙC
I. PAØLI VAÊN.
- 9) Kiccasangahe kiccaøni naøma patisandhibhavangaøvajjana-dassana-savana-ghaøyana-saøyana-phusana
- sampaticchanasantìrana-votthapana-javana-tadaølambana-cutivasena cuddasavidhaøni
bhavanti. Patisandhi-bhavangaøvajjana-pancavinnaønatthaønaødivasena pana
tesam dasadhaø thaønabhedo veditabbo.
II. THÍCH VAÊN.
- Kiccasangahe: Toång hôïp veà taùc
duïng. Patisandhi: Kieát sanh thöùc. Bhavanga: Höõu phaàn. AØvajjana:
Höôùng taâm. Dassana: Söï thaáy. Savana: Söï nghe. Ghaøyana: Söï
ngöûi. Saøyama: Söï neám. Phusana: Caûm xuùc. Sampaticchana: Tieáp
thoï. Santìrana: Suy ñaïc. Votthapana: Xaùc ñònh. Javana: Toác
haønh. Tadaølambana: Ñoàng sôû duyeân. Cuti: Töû. Cuddasavidhaøni:
Coù 14 loaïi. Dasadhaø: Coù 10 loaïi. Thaønabhedo: Theo söï chia cheû
veà. Vò trí. Veditabbo: Caàn phaûi hieåu.
III. VIEÄT VAÊN.
- 9) Toång hôïp caùc taùc duïng coù
taát caû laø 14 taùc duïng, töùc laø kieát sanh thöùc, höõu phaàn,
höôùng taâm, thaáy, nghe, ngöûi, neám, xuùc, tieáp thoï, suy ñaïc,
xaùc ñònh, toác haønh, ñoàng sôû duyeân, cheát. Neáu chia cheû
veà vò trí thôøi chæ coù 10 loaïi: Kieát sanh thöùc, höõu phaàn,
höôùng taâm, 5 thöùc v.v...
IV. THÍCH NGHÓA.
- Moãi moät taâm coù moät taùc duïng
ñaëc bieät vaø nhieàu taâm coù nhieàu taùc duïng sai khaùc. Coù 14
loaïi taùc duïng taát caû.
Patisandhi, Kieát sanh thöùc, nghóa
laø moùc noái ñôøi naøy sang ñôøi khaùc. Khi con ngöôøi môùi sanh,
taâm naøy hieän khôûi ra tröôùc nhaát, chæ soáng coù moät Saùt-na
roài ñöôïc Bhavanga thay theá. Patisandhi xem laø bò chi phoái
bôûi taâm cuti khi laâm chung vaø laø nguoàn goác cuûa ñôøi soáng
hieän taïi.
Bhavanga, Höõu phaàn, laø tieàm thöùc
luoân luoân aûnh höôûng ñeán caù tính cuûa chuùng ta, laø moät
phaàn caù tính chuùng ta neân ñöôïc goïi laø Bhava + anga (bhavanga).
Khi taâm thöùc khoâng bò kích thích bôûi ngoaïi caûnh, töùc laø
coù Bhavanga. Sau moãi dieãn tieán cuûa taâm thöùc laïi coù bhavanga.
AØvajjana: Höôùng taâm, töùc laø höôùng
taâm veà phía ñoái töôïng. Khi moät ñoái töôïng vaøo trong doøng
taâm thöùc cuûa Bhavanga, doøng taâm thöùc lieàn bò giao ñoäng
Bhavanga calana, tieáp ñeán bò döøng laïi (Bhavanga-upaccheda).
Khi Bhavanga döøng laïi, neáu ñoái töôïng laø ngoaïi caûnh, nguõ
moân höôùng taâm khôûi leân (pancadvaøraøvajjana). Neáu ñoái töôïng
laø moät taâm phaùp, yù moân höôùng taâm khôûi leân (manodvaøraøvajjana).
Votthapana: Xaùc ñònh, töùc laø xaùc
ñònh ñoái töôïng vaø môû ñaàu cho moïi haønh vi thieän aùc.
Khoâng coù moät taâm ñaëc bieät laøm taùc duïng naøy. Chính yù moân
höôùng taâm nhaän nhieäm vuï naøy.
Javana: toác haønh taâm. Töø ngöõ caên
ju nghóa laø chaïy mau. Sôû dó goïi nhö vaäy vì taâm naøy chaïy
ñeán 7 Saùt-na hay 5 Saùt-na ñoái vôùi moät ñoái töôïng. Chính
trong giai ñoaïn naøy, caùc haønh vi thieän aùc ñöôïc taïo taùc.
Tadaølambana: Ñoàng sôû duyeân nghóa
laø cuõng ñoàng moät sôû duyeân vôùi Javana. Taùc duïng cuûa Tadaølambana
laø ghi nhaän kinh nghieäm cuûa ñoái töôïng. Cuti: töû taâm laø
taâm cuoái cuøng cuûa ñôøi soáng.
I. PAØLI VAÊN.
- 10) Tatha dve upekkhaøsahagatasantìranaøni
ceva attha mahaøvipaøkaøni ca nava ruøpaøruøpavipaøkaøni ceti ekuønavìsati
cittaøni patisandhi-bhavanga-cutikiccaøni naøma. AØvajjanakiccaøni pana
dve. Tathaø dassana-savana-ghaøyana-saøyana-phusana-sampaticchanakiccaøni
ca.
Tìni santìrana-kiccaøni. Manodvaøraøvajjanameva
pancadvaøce votthapanakiccam saødheti. AØvajjanadvayavajjitaøni kusalaøkusala-phala-kriyaø-cittaøni
pancapannaøsa javanakiccaøni. Mahaøvipaøkaøni ceva santìranattayam ceti
ekaødasa tadaølambanakiccaøni.
II. THÍCH VAÊN.
- Saødheti: Taùc ñoäng, haønh ñoäng.
III. VIEÄT VAÊN.
- 10) ÔÛ ñaây 19 taâm (hai suy ñaïc
taâm caâu höõu vôùi xaû, taùm ñaïi dò thuïc taâm vaø 9 saéc voâ
saéc dò thuïc taâm) laøm caùc taùc duïng patisandhi, bhavanga vaø
cuti. Hai taâm laøm taùc duïng aøvajjana. Hai taâm laøm caùc taùc duïng
dassana-savana-ghaøyana-saøyana-phusana vaø sampaticchana. Ba taâm laøm
taùc duïng santìrana. Trong söï dieãn tieán cuûa taâm thöùc qua
naêm moân, taùc duïng votthapana do yù moân höôùng taâm laøm. Taùc duïng
Javana do 55 taâm laøm laø thieän, baát thieän, quaû taâm, duy taùc
taâm tröø hai aøvajjana taâm. 11 taâm (8 ñaïi dò thuïc vaø 3 suy
ñaïc) laøm taùc duïng Tadaølambana.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Ba taùc duïng Bhavanga, patisandhi vaø
cuti do 10 taâm sau ñaây thi haønh:
| Suy ñaïc taâm
caâu höõu vôùi xaû: |
2 |
| Ñaïi Dò thuïc
taâm: |
8 |
| Saéc giôùi +
voâ saéc giôùi dò thuïc taâm: |
9 |
| Toång coäng: |
19 |
Hai taâm laø taùc duïng AØvajjana töùc
laø nguõ moân höôùng taâm vaø yù moân höôùng taâm. Dassana (söï thaáy)
do thieän dò thuïc nhaõn thöùc vaø baát thieän dò thuïc nhaõn
thöùc taùc ñoäng. Cuõng vaäy Savana, ghaøyana, saøyana, phusana vaø
Sampaticchana ñeàu do hai taâm thieän dò thuïc vaø baát thieän
dò thuïc. Santìrana (suy ñaïc) do ba suy ñaïc taâm taùc ñoäng:
Baát thieän dò thuïc suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi xaû, thieän
dò thuïc suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi xaû vaø thieän dò thuïc
suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi hyû. Votthapana (xaùc ñònh) vaø manodvaøraøvajjana
(yù moân höôùng taâm) töông tôï gioáng nhau vì caû hai ñeàu laøm
soáng laïi nhöõng kinh nghieäm quaù khöù vaø do yù moân höôùng taâm
caâu höõu vôùi xaû taùc ñoäng. Javana (toác haønh) do 55 taâm taùc
ñoäng:
| Thieän (Duïc
giôùi 8 + Ñaïi haønh 9 + Sieâu theá 4) : |
21 |
| Baát thieän (Tham
8 + Saân 2 + Si 2) : |
12 |
| Quaû (Döï löu,
nhöùt lai, baát lai, A-la-haùn) : |
4 |
Duy taùc (tröø
nguõ moân höôùng taâm vaø yù moân höôùng taâm)
(Duïc giôùi 8 + Ñaïi Haønh 9 + Tieáu
sanh taâm 1) : |
18 |
| Toång coäng: |
55 |
Tadaølambana (Ñoàng sôû duyeân) do 11
taâm taùc duïng: Ñaïi dò thuïc 8 vaø Suy ñaïc taâm 3. ÔÛ ñaây
chæ coù Duïc giôùi taâm taùc ñoäng chôù Ñaïi Dò thuïc khoâng
coù taùc duïng vì nhöõng taâm naøy giaûi thoaùt khoûi aûnh höôûng
cuûa tham duïc.
CAÙC COÂNG TAÙC
DO ÑOÀNG MOÄT LOAÏI TAÂM TAÙC DUÏNG
I. PAØLI VAÊN.
- 11) Tesu pana upekkhaøsahagatasantìranacittaøni
patisandhi-bhavanga-cuti-tadaørammana-santìranavasena pancakiccaøni naøma.
Mahaøvipaøkaøni attha patisandhi-bhavanga-cuti-tadaørammanavasena catukiccaøni.
Mahaggatavipaøkaøni nava patisandhi-bhavanga-cutivasena tikiccaøni. Somanassasahagatam
santìranam santìrana-tadaørammanavasena dukiccam. Tathaø votthapanam
ca votthapanaøvajjanavasena. Sesaøni pana sabbaøni pi javanamanodhaøtuttika-dvipancavinnaønaøni
yathaøsambhavamekakiccaøni ti.
II. VIEÄT VAÊN.
- 11)
1. Hai suy ñaïc taâm, caâu höõu vôùi
xaû laøm 5 taùc duïng laø kieát sanh thöùc, höõu phaàn, töû taâm,
ñoàng sôû duyeân vaø suy ñaïc.
2. Taùm loaïi Ñaïi Dò thuïc laøm
4 taùc duïng laø kieát sanh thöùc, höõu phaàn, töû taâm vaø ñoàng
sôû duyeân.
3. Chín Ñaïi Haønh Dò thuïc taâm
coù 3 taùc duïng laø kieát sanh thöùc, höõu phaàn vaø töû taâm.
4. Moät Suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi
hyû coù hai taùc duïng laø suy ñaïc vaø ñoàng sôû duyeân.
5. Moät Y Ù moân höôùng taâm coù hai
taùc duïng laø xaùc ñònh vaø höôùng taâm.
6. 55 Toác haønh taâm coøn laïi chæ
coù moät taùc duïng toác haønh.
7. Moät Nguõ moân höôùng taâm laøm moät
taùc duïng AØvajjana (höôùng taâm)
8. Hai tieáp thoï taâm coù taùc duïng
tieáp thoï.
9. Möôøi Thöùc taâm laøm caùc taùc duïng
thaáy, nghe, ngöûi, neám vaø xuùc chaïm.
TOAÙT YEÁU
I. PAØLI VAÊN.
- 12) Patisandhaødayo naøma kiccabhedena
cuddasa, Dasadhaø thaønabhedena cittuppaødaø pakaøsitaø.
Atthasatthi tathaø dve ca navatha dve
yathaøkkamam,
Eka-dvi-ti-catu-pancakiccatthaønaøni
niddise.
II. THÍCH VAÊN.
- Kiccabhedena: Theo taùc duïng. Cuddasa:
14. Dasadhaø: 10. Thaønabhedena: Theo vò trí. Cittuppaødaø: Söï sinh
khôûi caùc taâm. Pakaøsitaø: Ñöôïc trình baøy. Atthasatthi: 68. Navattha:
9 vaø 8. Niddise: Giaûi thích, trình baøy.
III. VIEÄT VAÊN.
- 12) Caùc taâm nhö kieát sanh thöùc
v.v... laø 14 theo taùc duïng vaø 10 theo vò trí cuûa chuùng.
68 taâm chæ coù moät taùc duïng vaø
moät vò trí
2 taâm coù hai taùc duïng vaø hai vò
trí
9 taâm coù ba taùc duïng vaø ba vò
trí
8 taâm coù boán taùc duïng vaø boán
vò trí
2 taâm coù naêm taùc duïng vaø naêm vò
trí.
IV. THÍCH VAÊN.
1. Toác haønh taâm 55 + nguõ moân höôùng
taâm 1 + tieáp thoï taâm 2 + thöùc taâm 10 = 68
2. Y Ù moân höôùng taâm 1 + Suy ñaïc
taâm caâu höõu vôùi hyû 1 = 2
3. Ñaïi Haønh dò thuïc taâm (Saéc
giôùi 5 + Voâ saéc giôùi 4) = 9
4. Ñaïi dò thuïc: 8
5. Suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi xaû:
2.
PHAÂN LOAÏI THEO
CAÊN MOÂN
I. PAØLI VAÊN.
- 13) Dvaørasangahe dvaøraøni naøma,
cakkhudvaøram, sotadvaøram, ghaønadvaøram, jivhaødvaøram, kaøyadvaøram,
manodvaøram, ceti chabbidhaøni bhavanti.
14) Tattha cakkhumeva cakkhudvaøram.
Tathaø sotaødayo sotadvaøraødìni. Manodvaøram pana bhavangaøti pavuccati.
II. THÍCH VAÊN.
- Dvaørasangahe: Toång hôïp veà moân.
III. VIEÄT VAÊN.
- 13) Nhaõn moân, nhó moân, tyû moân,
thieät moân, thaân moân vaø yù moân, nhö vaäy coù saùu moân taát caû.
14) ÔÛ ñaây maét goïi laø nhaõn moân, loã tai goïi laø nhó moân
v.v... coøn yù moân töùc laø Höõu phaàn.
IV. TRHÍCH NGHÓA.
- Dvaøra (cöûa) du laø hai vaø ar nghóa
laø ñi ra, ñi vaøo. Cöûa naøy duøng vöøa caû loái ra loái vaøo neân
goïi laø dvaøra. Khi moät ñoái töôïng ñeán vôùi taâm, bhavanga
ñöôïc rung ñoäng vaø döøng laïi. Roài aøvajjana (Höôùng taâm)
khôûi leân. Neáu laø ñoái töôïng ôû ngoaøi ngang qua 5 caên thì
nguõ moân höôùng taâm khôûi leân. Neáu laø ñoái töôïng noäi taâm,
thì yù moân höôùng taâm khôûi leân, Bhavangupaccheda (Höõu phaàn
döøng nghæ) khôûi leân tröôùc yù moân höôùng taâm vaø goïi laø
yù moân (manodvaøra).
CAÙC TAÂM KHÔÛI
QUA NAÊM CAÊN MOÂN
I. PAØLI VAÊN.
- 15) Tattha pancadvaøraøvajjana-cakkhuvinnaøna-sampaticchana-santìrana-votthapana
- kaømaøvacarajavana-tadaørammanavasena chacattaølìsa-cittaøni cakkhudvaøre
yathaøraham uppajjanti. Tathaø pancadvaøraøvajjana-sotavinnaønaødivasena
sotadvaøraødisu pi chacattaølìseva bhavantì ti sabbathaø pi pancadvaøre
catupannaøsa cittaøni kaømaøvacaraønevaøti veditabbaøni.
II. THÍCH VAÊN.
- Uppajjanti: Khôûi leân. Chacattaølìsa:
46. Sabbathaø: Taát caû. Veditabbaøni: Caàn phaûi hieåu.
III. VIEÄT VAÊN.
- 15) ÔÛ ñaây 46 taâm coù theå khôûi
ngang qua nhaõn moân, töùc laø nguõ moân höôùng taâm, nhaõn thöùc,
tieáp thoï taâm, suy ñaïc taâm, xaùc ñònh taâm, duïc giôùi toác
haønh taâm, ñoàng sôû duyeân taâm. Cuõng vaäy 46 taâm coù theå khôûi
qua nhó moân v.v... Nhö vaäy, taát caû coù 54 Duïc giôùi taâm khôûi
leân, ngang qua naêm moân.
IV. THÍCH NGHÓA.
- 46 taâm khôûi leân ngang qua nhaõn moân
nhö sau:
| Nguõ moân höôùng
taâm (voâ nhaân, duy taùc): |
1 |
| Nhaõn thöùc (Dò
thuïc, thieän vaø baát thieän): |
2 |
| Tieáp thoï taâm
(Dò thuïc, thieän vaø baát thieän): |
2 |
| Suy ñaïc taâm
(Dò thuïc, thieän vaø baát thieän): |
3 |
| Y Ù moân höôùng
taâm: |
1 |
| Toác haønh taâm
(Baát thieän 12 + Thieän 16 + Tieáu sanh taâm 1): |
29 |
| Ñoàng sôû duyeân
taâm (Ñaïi Dò thuïc. Khoâng keå 3 Suy ñaïc taâm vì ñaõ keå tröôùc
roài): |
8 |
| Toång coäng: |
46 |
Coäng vôùi 2 nhó thöùc, 2 tyû thöùc,
2 thieät thöùc, 2 thaân thöùc, neân coù taát caû laø 54 taâm khôûi
leân ngang qua 5 moân.
CAÙC TAÂM KHÔÛI
QUA Y Ù MOÂN
CAÙC TAÂM KHOÂNG
KHÔÛI QUA CAÊN MOÂN
I. PAØLI VAÊN.
- 16) Manodvaøre pana manodvaøraøvajjana-pancapannaøsa-javana-tadaørammanavasena
sattasatthi cittaøni bhavanti. Ekuønavìsati patisandhi-bhavanga-cutivasena
dvaøravimuttaøni.
II. THÍCH VAÊN.
- Sattasatthi: 67 Ekuønavìsati: 19 Dvaøravimuttaøni:
Khoâng khôûi qua cöûa naøo.
III. VIEÄT VAÊN.
- 16) 67 taâm khôûi leân ngang qua yù
moân töùc laø yù moân höôùng taâm, 55 toác haønh taâm vaø ñoàng sôû
duyeân. 19 taâm laøm caùc coâng taùc kieát sanh thöùc, höõu phaàn vaø
töû taâm khoâng khôûi qua cöûa naøo caû.
IV. THÍCH NGHÓA.
- 67 taâm sau naøy khôûi leân qua yù moân:
Y Ù moân höôùng taâm: 1
Toác haønh taâm (Baát thieän 12 + Tieáu
sanh taâm 1 + Duïc giôùi Tònh quang Thieän vaø Duy taùc 16 + Saéc
giôùi thieän vaø Duy taùc 10 + Voâ saéc giôùi thieän vaø Duy taùc
8 + Sieâu theá 8) = 55.
Caùc taâm laøm coâng taùc Ñoàng sôû
duyeân (Ñaïi Dò thuïc 8 + Suy ñaïc taâm 3) = 11
- 19 taâm khoâng khôûi qua moân naøo caû:
2 Suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi xaû + 8 Ñaïi Dò thuïc taâm + 9
Ñaïi haønh Dò thuïc taâm.
Chuùng laø Dò thuïc cuûa caùc haønh
ñoäng quaù khöù. Vibhaøvinìtìkaø giaûi thích raèng chuùng ñöôïc
goïi laø Dvaøravimuti vì:
(1) khoâng khôûi ngang qua caên naøo
nhö maét v.v...
(2) Bhavanga chính laø yù moân,
(3) chuùng toàn taïi khoâng caàn moät
ñoái töôïng môùi naøo.
Tröôøng hôïp ñaàu thuoäc veà Cuti vaø
patisandhi. Tröôøng hôïp thöù hai veà Bhavangupaccheda vaø tröôøng
hôïp thöù ba veà bhavanga vaø cuti.
NHÖÙT MOÂN, NGUÕ
MOÂN, LUÏC MOÂN VAØ VOÂ MOÂN TAÂM
I. PAØLI VAÊN.
- 17) Tesu pana dvipancavinnaønaøni
ceva mahaggatalokuttara - javanaøni ceti chattimsa yathaøraham ekadvaørikacittaøni
naøma. Manodhaøtuttikam pana pancadvaørikam. Sukhasantìrana-votthapana-kaømaøvacarajavanaøni
chadvaørikacittaøni. Upekkhaøsahagatasantìrana-mahaøvipaøkaøni chadvaørikaøni
ceva dvaøravimuttaøni ca. Mahaggatavipaøkaøni dvaøraøvimuttaønevaø tì.
II. THÍCH VAÊN.
- Ekadvaørika: Moät moân. Manodhaøtuttikam:
3 yù giôùi taâm.
III. VIEÄT VAÊN.
- 17) 36 taâm khôûi leân chæ ngang
qua moät cöûa töùc laø 10 thöùc taâm, caùc toác haønh goàm coù ñaïi
haønh vaø sieâu theá taâm. 3 yù giôùi taâm khôûi leân ngang qua 5 cöûa.
Suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi hyû, xaùc ñònh taâm, duïc giôùi
toác haønh taâm khôûi leân ngang qua 6 cöûa. Suy ñaïc taâm caâu höõu
vôùi xaû, Ñaïi Dò thuïc taâm khôûi leân ngang qua 6 moân vaø khoâng
qua cöûa naøo caû. Ñaïi haønh dò thuïc taâm khoâng khôûi qua cöûa
naøo caû.
IV. THÍCH NGHÓA.
- 36 taâm töùc laø 10 thöùc taâm, 10
saéc giôùi thieäu vaø duy taùc taâm, 8 voâ saéc giôùi thieäu vaø
duy taùc taâm, 8 sieâu theá ñaïo vaø quaû taâm.
- Trong möôøi thöùc taâm, 2 taâm khôûi
ngang qua nhaõn moân, 2 taâm qua nhó moân, 2 taâm qua tyû moân, 2 taâm
qua thieät moân vaø 2 taâm qua thaân moân.
- 18 ñaïi haønh toác haønh taâm vaø
8 Sieâu theá taâm chæ khôûi qua yù moân.
- 3 yù giôùi taâm töùc laø moät nguõ
moân höôùng taâm vaø 2 tieáp thoï taâm.
- 31 taâm khôûi leân ngang qua 6 cöûa.
Suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi hyû 1 + yù moân höôùng taâm (hay xaùc
ñònh taâm) 1 vaø Duïc giôùi toác haønh taâm 29.
- 10 taâm khôûi ngang qua 6 cöûa hay
khoâng ngang qua cöûa naøo, töùc laø hai suy ñaïc taâm caâu höõu vôùi
xaû vaø 8 Ñaïi dò thuïc taâm. Khi chuùng laøm coâng taùc Ñoàng
sôû duyeân, chuùng khôûi leân ngang qua 6 cöûa. Khi chuùng laøm coâng
taùc Kieát sanh thöùc, Höõu phaàn vaø Töû taâm, chuùng khôûi leân
nhöng khoâng qua cöûa naøo.
- 9 ñaïi dò thuïc taâm laø dò thuïc
cuûa caùc thieàn taâm. Chuùng khoâng khôûi leân trong moät dieãn tieán
cuûa taâm thöùc ôû Duïc giôùi. Vì vaäy chuùng khoâng khôûi qua
cöûa naøo caû. Chuùng chæ hoaït ñoäng theo Bhavanga, Patisandhi
vaø Cuti (Höõu phaàn, kieát sanh thöùc vaø töû taâm).
TOAÙT YEÁU
I. PAØLI VAÊN.
- 18) Ekadvaørikacittaøni pancachadvaørikaøni
ca.
Chadvaørikavimuttaøni vimuttaøni ca
sabbathaø.
Chattimsati tachaø tìni ekatimsa yathaøkkaman,
Dasadhaø navadhaø ceti pancadhaø paridìpaye.
II. THÍCH VAÊN.
- Paridìpaye: Laøm cho roõ, giaûi thích.
III. VIEÄT VAÊN.
- 18) 36 taâm khôûi qua moät cöûa.
Ba taâm khôûi qua 5 cöûa. 31 taâm khôûi qua 6 cöûa. 10 taâm khôûi
qua 6 cöûa vaø khoâng khôûi qua cöûa naøo. 9 taâm hoaøn toaøn khoâng
khôûi qua cöûa naøo heát. Nhö vaäy coù 5 loaïi taâm ñöôïc giaûi
thích.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Ñaây laø baøi keä toùm taét caùc loaïi
taâm ñöùng veà phöông dieän caùc cöûa.
- 36 taâm töùc laø 10 thöùc taâm + 26
Ñaïi Haønh vaø Sieâu theá toác haønh taâm.
- 3 taâm töùc laø moät nguõ moân höôùng
taâm + 2 Suy ñaïc taâm.
- 31 taâm töùc laø 1 suy ñaïc caâu höõu
vôùi hyû + 1 xaùc ñònh taâm + 29 Duïc giôùi toác haønh.
- 10 taâm töùc laø 2 Suy ñaïc caâu höõu
vôùi xaû + 8 Ñaïi Dò thuïc.
- 9 taâm töùc laø Dò thuïc Saéc giôùi
5 + Voâ saéc 4.
PHAÂN LOAÏI THEO
ÑOÁI TÖÔ ÏNG
I. PAØLI VAÊN.
- 19) AØrammanasangahe aørammanaøni
naøma, ruøpaørammanam, saddaørammanam gandhaørammanam, rasaørammanam, photthabbaørammanam
dhammaørammanam ceti chabbihaøni bhavanti.
II. THÍCH VAÊN.
- AØrammana: Ñoái töôïng. Photthabba:
Xuùc.
III. VIEÄT VAÊN.
- 19) Veà ñoái töôïng, coù 6 ñoái
töôïng cuûa taâm, töùc laø Saéc, thanh, höông, vò, xuùc vaø phaùp.
IV. THÍCH NGHÓA.
- AØrammanam, töø ngöõ caên aø + ram,
nghóa laø luyeán aùi, dính, thích thuù. AØlambana, töø ngöõ caên
aø + lamb ñeo vaøo. Vaät maø chuû theå ñeo vaøo, dính vaøo, nghóa
laø ñoái töôïng.
- Photthabbaørammana: Xuùc, ñaây chæ
cho ñòa ñaïi, hoûa ñaïi vaø phong ñaïi. Taùnh cöùng, taùnh noùng
vaø taùnh ñoäng coù theå caûm nhaän nôi thaân, tröø thuûy ñaïi
coù taùnh nhieáp neân thaân khoâng caûm thoï ñöôïc. Khi ba ñaïi
naøy xuùc chaïm vôùi thaân, thôøi laïc thoï, khoå thoï hay khoâng
laïc khoâng khoå thoï khôûi leân tuøy theo ñoái töôïng.
6 ÑOÁI TÖÔ ÏNG
I. PAØLI VAÊN.
- 20) Tattha ruøpameva ruøpaørammanam.
Tathaø saddaødayo saddaørammanaødìni. Dhammaørammanam pana pasaøda-sukhu-maruøpa-citta-cetasika-nibbaøna-pannattivasena
chaddhaø sangayhanti.
II. THÍCH VAÊN.
- Tattha: ÔÛ nôi ñaây. Tathaø: Cuõng
vaäy. Sadda: Tieáng. Pasaøda: Tònh saéc caên. Sukhumaruøpam: Teá
saéc. Pannatti: Khaùi nieäm. Sangayhanti: Hoïp laïi vôùi nhau.
III. VIEÄT VAÊN.
- 20) ÔÛ ñaây coù 6 ñoái töôïng
cuûa taâm, töùc laø: saéc, thanh, höông, vò, xuùc vaø phaùp. Phaùp,
ñoái töôïng cuûa yù caên cuõng coù saùu töùc laø tònh saéc caên,
teá saéc, taâm, taâm sôû, nieát baøn vaø khaùi nieäm.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Pasaøda: Tònh saéc caên, töùc laø
beà maët caûm thoï cuûa caùc caên. Ñoái vôùi maét, tai, muõi,
löôõi, tònh saéc caên ôû vaøo moät vò trí ñaëc bieät coøn
tònh saéc cuûa thaân caên ôû cuøng khaép caû thaân.
Teá saéc: Trong 28 saéc phaùp, 16 saéc
goïi laø teá, 12 goïi laø thoâ. Saéc, thanh, höông, vò, xuùc (goàm
caû ñòa, hoûa vaø phong ñaïi) vaø 5 tònh saéc caên thuoäc veà
thoâ saéc. 16 saéc coøn laïi goïi laø teá saéc.
Taâm: chæ cho 89 taâm. Taâm sôû: chæ
cho 52 taâm sôû. Nieát baøn laø ñoái töôïng sieâu theá ñoái vôùi
8 sieâu theá taâm. Pannatti: Khaùi nieäm. Coù hai: danh khaùi nieäm
(naømapannatti) vaø nghóa khaùi nieäm (atthapannatti). Teân cuûa caùc
ñoà vaät töùc laø danh khaùi nieäm. Nghóa khaùi nieäm laø ñoái
töôïng hay yù nghóa gôïi ra bôûi danh ñoái töôïng.
SÖÏ HIEÄN KHÔÛI
CAÙC ÑOÁI TÖÔ ÏNG
I. PAØLI VAÊN.
- 21) Tattha cakkhudvaørikacittaønam
sabbesampi ruøpameva aørammanam. Tanca paccupannameva. Tathaø sotadvaørikacittaødìnam
pi saddaødìni. Taøni ca paccuppannaøni yeva. Mano-dvaõrikacittaõnam pana
chabbidhampu paccuppannamatótam anaøgatam kaølavimuttam ca yathaõraham
aørammanam hoti. Dvaøravimuttaønanca patisandhibhavanga-cutisankhaøtaønam
chabbidhampi yathaøsambhavam yebhuyyena bhavantare cha-dvaøragahitam paccuppannamatìtam
pannattibhuõtam vaõ kamma-kammanimitta-gatinimittasammatam aørammanam hoti.
II. THÍCH VAÊN.
- Paccuppannam: Hieän taïi. Atìtam:
Quaù khöù. Anaøgatam: Töông lai. Kaølavimuttam: Thoaùt khoûi thôøi
gian taùnh. Yathaøraham: Theo söï thích hôïp. Kamma: Nghieäp. Kammanimittam:
Nghieäp töôùng. Gatinimittam: Thuù töôùng.
III. VIEÄT VAÊN.
- 21) ÔÛ ñaây, chæ coù saéc laø
ñoái töôïng ñoäc nhaát cho taát caû taâm khôûi leân ngang qua
nhaõn moân. Ñoái töôïng aáy phaûi laø hieän taïi. Cuõng vaäy thanh
v.v... laø ñoái töôïng ñoäc nhaát cho taát caû taâm khôûi leân
ngang qua nhó moân v.v... Ñoái töôïng naøy cuõng phaûi laø hieän
taïi. Nhöng ñoái vôùi taâm khôûi ngang qua yù moân, saùu ñoái töôïng
keå treân tuøy theo thích hôïp coù theå thuoäc hieän taïi, quaù
khöù hay vò lai hay thoaùt ly ra ngoaøi thôøi gian. Caùc taâm laøm
caùc coâng taùc Patisandhi, Bhavanga vaø cuti goïi laø Dvaøra-vimutta
(thoaùt ly khoûi caên moân). Nhöõng ñoái töôïng cuûa nhöõng taâm
naøy coù theå laø nhöõng gì ñaõ kinh nghieäm trong ñôøi tröôùc,
caû quaù khöù vaø hieän taïi. Trong khi laâm chung, ñoái töôïng
cuûa nhöõng taâm aáy coù theå laø moät khaùi nieäm hoaëc 1) moät
haønh ñoäng thöôøng hay laøm trong ñôøi tröôùc, hay 2) moät vaät
thöôøng lieân heä vôùi haønh ñoäng aáy, hay 3) moät hình aûnh
cuûa coõi ñang chôø ñôïi (ngöôøi cheát ñeå thaùc sanh).
IV. THÍCH NGHÓA.
- Ñoái töôïng cuûa 5 caên phaûi laø
hieän taïi. Ñoái töôïng cuûa taâm khôûi ngang qua yù moân tuøy
theo tröôøng hôïp coù theå hieän taïi, quaù khöù, vò lai hay thoaùt
ngoaøi thôøi gian. Tuøy theo tröôøng hôïp nghóa laø ñoái vôùi Duïc
giôùi toác haønh taâm (Kaømajavana), Thöôïng trí (Abhinna) vaø Sieâu
theá toác haønh taâm.
Saùu ñoái töôïng cuûa Duïc giôùi
toác haønh taâm tröø tieáu sanh taâm laø thuoäc hieän taïi, quaù
khöù, vò lai vaø thoaùt ly thôøi gian.
Ñoái töôïng cuûa tieáu sanh taâm
laø quaù khöù, hieän taïi vaø vò lai.
Ñoái töôïng cuûa toác haønh taâm,
khieán cho Thöôïng trí nhö thieân nhaõn khôûi leân thuoäc veà quaù
khöù, hieän taïi, vò lai vaø thoaùt ly khoûi thôøi gian.
Ñoái töôïng cuûa Ñaïi haønh toác
haønh taâm coù theå thoaùt ly thôøi gian hay quaù khöù. Vì Nieát baøn
thöôøng taïi, neân khoâng thuoäc quaù khöù, hieän taïi vaø vò
lai. Pannatti (khaùi nieäm) cuõng thoaùt ly thôøi gian.
Trong khi laâm chung, khi saép söûa töø
giaõ cuoäc ñôøi, moät ngöôøi coù theå thaáy mình ñang laøm moät
haønh ñoäng maø khi coøn soáng ngöôøi naøy thöôøng laøm. Nhö keû
gieát ngöôøi seõ thaáy mình ñaùng gieát ngöôøi. Moät Phaät
töû tín thaønh coù theå thaáy ñang laïy Phaät. Nhö vaäy goïi
laø Kamma. Ngöôøi aáy coù theå thaáy moät vaät coù lieân heä ñeán
haønh ñoäng cuûa mình thöôøng laøm. Nhö keû gieát ngöôøi coù
theå thaáy con dao; ngöôøi Phaät töû thuaàn thaønh coù theå thaáy
hình aûnh ñöùc Phaät. Nhö vaäy goïi laø Kammanimitta (nghieäp
töôùng). Ngöôøi aáy coù theå thaáy hình aûnh ñòa nguïc, ngaõ
quyû neáu laø ngöôøi ñoäc aùc; hay thaáy hình aûnh caùc coõi trôøi,
neáu laø ngöôøi chí thieän. Nhö vaäy goïi laø gatinimitta (thuù
töôùng).
ÑOÁI TÖÔ ÏNG
CUÛA VOÂ NHAÂN VAØ BAÁT THIEÄN TAÂM
I. PAØLI VAÊN.
- 22a) Tesu cakkhuvinnaønaødìni yathaøkkamam
ruøpaødi ekekaørammanaøneva.
Manodhaøtuttikam pana ruøpaødipancaõrammanam.
Sesaøni kaømaøvacaravipaøkaøni hasanacittan ceti sabbathaø pi kaømaøvacaraørammanaøneva.
Akusalaøni ceva naønavippayuttakaømaøvacara-javanaøni ceti lokuttara-vajjitasabbaørammanaøni.
II. THÍCH VAÊN.
- Yathaøkkamam: Tuøy theo tröôøng hôïp.
Ekeka: Moãi moät.
III. VIEÄT VAÊN.
- 22a) Trong nhöõng taâm aáy, saéc
laø ñoái töôïng ñoäc nhaát cuûa nhaõn thöùc. Cuõng vaäy, tieáng,
höông, vò, xuùc laø ñoái töôïng ñoäc nhaát cuûa nhó thöùc,
tyû thöùc, thieät thöùc vaø thaân thöùc. Coøn nguõ moân höôùng taâm
vaø tieáp thoï taâm coù caû 5 ñoái töôïng töùc laø saéc, tieáng,
höông, vò vaø xuùc. Nhöõng Duïc giôùi dò thuïc taâm coøn laïi
vaø tieáu sanh taâm chæ coù nhöõng ñoái töôïng ôû Duïc giôùi.
Coøn Duïc giôùi toác haønh baát thieän taâm vaø caùc taâm khoâng töông
öng vôùi trí coù taát caû loaïi ñoái töôïng, tröø nhöõng ñoái
töôïng thuoäc sieâu theá giôùi.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Nhöõng Duïc giôùi dò thuïc taâm
coøn laïi laø Suy ñaïc taâm 3 + Ñaïi Dò thuïc taâm 8. 11 taâm naøy
laøm nhöõng coâng taùc Suy ñaïc, hay ñoàng sôû duyeân, hay Kieát
sanh thöùc, höõu phaàn vaø töû taâm. Nhöõng coâng taùc Suy ñaïc
vaø Ñoàng sôû duyeân khoâng coù coâng taùc ôû caùc caûnh giôùi cao
hôn. Moät ngöôøi coù theå töï cao khi laøm vieäc thieän hoaëc
chöùng caûnh giôùi thieàn, vì vaäy khôûi moät baát thieän taâm
vôùi moät ñoái töôïng thieän. Nhöng caùc baát thieän taâm khoâng
theå khôûi ôû Sieâu theá giôùi, vì taïi ñaây khoâng theå coøn
laø tham, saân, si. Taùm toác haønh khoâng töông öng vôùi trí coù
theå khôûi ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng thuoäc Duïc giôùi,
Saéc giôùi vaø Voâ saéc giôùi, nhöng khoâng khôûi ñoái vôùi ñoái
töôïng Sieâu theá. Döï löu, Nhöùt lai vaø Baát lai ñaõ thaáu trieät
nhöõng caûnh giôùi sieâu theá, nhöng khi taâm cuûa caùc vò aáy
laø Duïc giôùi khoâng töông öng vôùi trí, caùc vò aáy khoâng
nhaän thöùc caùc caûnh giôùi sieâu theá. Chæ khi naøo taâm töông
öng vôùi trí, caùc vò aáy môùi nhaän thöùc ñöôïc nhöõng caûnh
giôùi sieâu theá. Cuõng vaäy ñoái vôùi Duïc giôùi Duy taùc taâm
khoâng töông öng vôùi trí. Vò A la haùn khoâng nhaän thöùc ñöôïc
caùc caûnh giôùi sieâu theá, daàu caùc vò aáy bieát nhöõng caûnh
giôùi sieâu theá moät caùch roõ raøng.
ÑOÁI TÖÔ ÏNG
CUÛA DUÏC GIÔÙI, SAÉC GIÔÙI, VOÂ SAÉC GIÔÙI,
VAØ SIEÂU THEÁ
TÒNH QUANG TAÂM
I. PAØLI VAÊN.
- 22b) Nanasampayuttakaõmaõvacarakusalaõni
ceva pancamajjhaønasankhaõtam abhinnaøkusalan ceti arahattamaggaphalavajjitasabbaørammanaøni.
Naønasampayuttakaømaøvacarakriyaøni
ceva kriyaøbhinnaøvotthapanan cetiz sabbathaø pi sabbaørammanaøni.
AØruppesu dutiyacatutthaøni mahaggataørammanaøni.
Sesaøni mahaggatacittaøni sabbaøni pi pannattaørammanaøni. Lokuttaracittaøni
nibbaønaørammanaønìti.
II. THÍCH VAÊN.
- Pancamajjhaønasankkaøtam: Goïi laø
ñeä nguõ thieàn. Abhinnaøkusalam: Thieän thaéng trí.
III. VIEÄT VAÊN.
- 22b) Duïc giôùi Tònh quang thieän
taâm töông öng vôùi trí vaø thieän thaéng trí cuûa ñeä nguõ
thieàn khôûi leân vôùi caû ñoái töôïng tröø A la haùn ñaïo vaø
quaû. Duïc giôùi tònh quang duy taùc taâm vaø duy taùc thaéng trí
cuûa vò A la haùn vôùi xaùc ñònh taâm coù theå khôûi leân vôùi
taát caû ñoái töôïng.
Voâ saéc giôùi ñeä nhò vaø ñeä
töù thieàn laáy voâ bieân laøm ñoái töôïng. Ñoái töôïng cuûa
caùc Ñaïi haønh taâm khaùc ñeàu laø nhöõng khaùi nieäm. Nieát baøn
laø ñoái töôïng cuûa caùc sieâu theá taâm.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Ñoái töôïng cuûa Duïc giôùi
Tònh quang thieän taâm töông öng vôùi trí cuûa baäc Baát lai
coù theå thuoäc Duïc giôùi, saéc giôùi, voâ saéc giôùi hay moät
caûnh giôùi cuûa Sieâu theá giôùi töï mình ñaõ chöùng ñöôïc,
chôù khoâng vöôït treân caûnh giôùi. Ñoái töôïng cuûa Duïc giôùi
Duy taùc tònh quang taâm töông öng vôùi trí cuûa vò A la haùn
coù theå ôû trong caûnh giôùi naøo cuõng ñöôïc. Trong moät thaéng
trí thuoäc ñeä nguõ thieàn, moät vò A la haùn coù theå bieát
ñöôïc moïi söï vaät ôû baát cöù caûnh giôùi naøo, hoaëc quaù
khöù, hieän taïi, vò lai hay ôû raát xa. Coøn yù moân höôùng taâm
hay xaùc ñònh taâm coù theå khôûi leân vôùi nhöõng ñoái töôïng
thuoäc moïi caûnh giôùi, vì taâm naøy laøm coâng taùc suy tö, vaø
tö töôûng naøo cuõng phaûi ñeà caäp ñeán.
Anantaøkaøsa (khoâng voâ bieân) vaø AØkincanna
(voâ sôû höõu) laáy voâ höõu laøm ñoái töôïng, coøn Ñaïi haønh
taâm khaùc chæ laáy Khaùi nieäm laøm ñoái töôïng. Chuùng chæ
laø khaùi nieäm cuûa tö töôûng.
TOAÙT YEÁU
I. PAØLI VAÊN.
- 23) Panca vìsa parittamhi, cha
cittaøni mahaggate.
Ekavisati vohaøre attha nibbaøna-gocare.
Vìsaønuttaramuttamhi, aggamagga-phalujjhite.
Panca, sabbattha chacceti sattadhaø
tattha sangaho.
II. THÍCH VAÊN.
- Pancavìsa: 25 Parittamhi: Duïc giôùi
ñoái töôïng. Vohaøre: Khaùi nieäm. Gocare: Ñoái töôïng. Vìsaønuttaramuttamhi:
20 ñoái töôïng sieâu theá. Aggamaggaphala: A la haùn ñaïo vaø quaû.
Ujjhite; Ngoaïi tröø.
III. VIEÄT VAÊN.
- 23) 25 taâm khôûi leân vôùi nhöõng
ñoái töôïng ôû Duïc giôùi. Saùu taâm laáy voâ bieân laøm ñoái
töôïng, 21 taâm laáy khaùi nieäm laøm ñoái töôïng. 8 taâm laáy
Nieát baøn laøm ñoái töôïng. 20 taâm laáy taát caû ñoái töôïng
tröø caùc ñoái töôïng sieâu theá. 5 taâm khôûi leân vôùi taát
caû ñoái töôïng tröø ñoái töôïng sieâu theá. 6 taâm khôûi leân
vôùi taát caû ñoái töôïng. Nhö vaäy ñoái töôïng caùc taâm
ñöôïc baøn ñeán döôùi baûy muïc.
IV. THÍCH VAÊN.
- 25 taâm: Duïc giôùi Dò thuïc 23
+ nguõ moân höôùng taâm 1 + Tieåu sanh taâm 1.
- 6 taâm: Thöùc voâ bieân xöù 3 + phi
töôûng phi phi töôûng 3.
- 21 taâm: Saéc giôùi 15 + khoâng voâ
bieân xöù 3 + voâ sôû höõu xöù 3.
- 8 taâm: Ñaïo taâm 4 + quaû taâm 4.
- 20 taâm: Baát thieän 12 + Duïc giôùi
khoâng töông öng vôùi trí, thieän 4 + Duy taùc 4.
- 5 taâm: Duïc giôùi thieän dò thuïc
töông ö ng vôùi trí 4 + Thieän thaéng trí 1.
- 6 taâm: Duïc giôùi Duy taùc töông
öng vôùi trí 4 + Duy taùc thaéng trí 1 + xaùc ñònh taâm 1.
Ñoái töôïng cuûa voâ saéc giôùi
ñeä nhaát vaø ñeä tam thieàn kieát sanh thöùc (patisandhi) cuõng
laø moät khaùi nieäm quaù khöù nhö ananto aøkaøso (hö khoâng laø voâ
bieân) vaø natthi kinci (khoâng coù sôû höõu gì). Hai khaùi nieäm ñöôïc
xem nhö laø Kammanimitta (nghieäp töôùng) thaâu laõnh ngang qua yù
moân ñoái töôïng cuûa ñeä nhò vaø ñeä töù thieàn. Kieát sanh
thöùc laø moät ñoái töôïng quaù khöù töùc laø Kammanimitta (nghieäp
töôùng) khôûi leân ngang qua yù moân. Voâ saéc giôùi, ñeä nhò
thieàn laáy ñeä nhöùt thieàn laøm ñoái töôïng vaø ñeä töù
thieàn laáy ñeä tam thieàn laøm ñoái töôïng.
PHAÂN LOAÏI THEO
TRUÙ CAÊN
I. PAØLI VAÊN.
- 24) Vatthu-sangahe vatthuøni naøma,
cakkhusota-ghaøna-jivhaø-kaøya-hadayavatthu caøti chabbidhaøni bhavanti.
Taøni kaøma-loke sabbaøni pi labbhanti. Ruøpa-loke pana ghaønaødittayam
natthi. Aruøpa-loke pana sabbaøni pi na samvijjanti.
II. THÍCH VAÊN.
- Vatthu: Truù caên. Hadayavatthu: Ñoaøn
taâm. Samvijjanti: Coù.
III. VIEÄT VAÊN.
- 24) Veà truù caên coù saùu taát caû:
maét, tai, muõi, löôõi, thaân vaø ñoaøn taâm. Taïi Duïc giôùi, toaøn
theå truù caên ñeàu coù maët. Taïi saéc giôùi, khoâng coù ba truù
caên (muõi, löôõi vaø da). ÔÛ voâ saéc giôùi, khoâng coù truù caên
naøo caû.
IV. THÍCH NGHÓA.
- Vatthu: töø ngöõ caên Vas, nghóa laø
ôû, truù nguï. Ñaáy coù nghóa laø truù sôû cuûa caùc caên.
TRUÙ CAÊN CUÛA
CAÙC TAÂM
I. PAØLI VAÊN.
- 25 a) Tattha panca - vinnaøna -
dhaøtuyo yathaøkkamam ekantena panca pasaøda-vatthuøni nissaøyeva pavaitanti.
b) Panca-dvaøraøvajjana-sampaticchanasankhaøtaø
pana manodhaøtuø ca hadayam nissitaø yeva pavattanti.
c) Avasesaø pana mano-vinnana-dhaøtu-sankhaøtaø
ca santìrana-mahaøvipaøka- patighavaya - pathamamagga - hasanaruøpaøvacara
- vasena hadayam nissaøyeva pavattanti.
d) Avasevaø kusalaøkusala-krìyaønuttara-vasena
pana nissaøya vaø anissaøya vaø.
e) AØruppa-vipaøka-vasena hadayam anissaøyevaø
ti.
II. THÍCH VAÊN.
- Yathaøkkamam. Tuøy theo tröôøng hôïp.
Ekantena: Bôûi moãi moân. Pasaøda: Tònh saéc caên. Nissaøya: Tuøy
theo, y theo. Pavattanti: Hieän khôûi dieãn tieán. Avasesaø: Coøn laïi.
III. VIEÄT VAÊN.
- 25 a) ÔÛ ñaây 5 thöùc khôûi leân,
moãi thöùc y cöù treân tònh saéc truù caên cuûa mình.
b) Coøn yù giôùi töùc laø nguõ moân höôùng
taâm vaø tieáp thoï taâm khôûi leân, y cöù treân ñoaøn taâm.
c) Caùc taâm coøn laïi thuoäc yù thöùc
töùc laø Suy ñaïc taâm, Ñaïi Dò thuïc taâm, hai Haän taâm, Döï
löu ñaïo taâm, Tieáu sanh taâm, vaø Saéc giôùi taâm khôûi leân,
cuõng yù cöù treân ñoaøn taâm.
d) Caùc taâm coøn laïi nhö Thieän, Baát
thieän, Duy taùc vaø Sieâu theá taâm khôûi leân vöøa y cöù treân ñoaøn
taâm, vöøa khoâng y cöù treân ñoaøn taâm.
e) Caùc Voâ saéc dò thuïc taâm khôûi
leân khoâng y cöù ñoaøn taâm.
VI. THÍCH NGHÓA.
- Theo caùc nhaø sôù giaûi, Hadayavatthu
(ñoaøn taâm) laø truù caên cuûa taâm thöùc. Theo truyeàn thuyeát,
trong traùi tim coù moät soá maùu, vaø yù cöù treân nhöõng maùu aáy
laø truù caên cuûa taâm thöùc. Ñoù laø quan ñieåm veà traùi tim ñöông
thôøi. Coù leõ ñöùc Phaät khoâng baùc boû cuõng nhö khoâng coâng
nhaän lyù thuyeát naøy. Trong quyeån Dhammasangani, danh töø Hadayavatthu
bò boû queân. Trong taäp Patthaøna ñaùng leõ duøng chöõ Hadaya laø
truù caên cuûa taâm thöùc, taäp naøy duøng chöõ yam ruøpamnissaøya
(y cöù treân saéc phaùp naøy). ÔÛ ñaây coù ba danh töø ñaëc bieät
ñöôïc duøng ñeán. Panca vinnaønadhaøtu chæ cho 5 thöùc. Manodhaøtu
chæ cho nguõ moân höôùng taâm vaø hai tieáp thoï taâm. Manovinnaønadhaøtu
chæ cho taát caû taâm coøn laïi.
3 Suy ñaïc taâm vôùi 8 Ñaïi Dò thuïc
taâm khoâng khôûi ôû voâ saéc giôùi vì khoâng coù caên moân vaø coâng
taùc naøo ôû caûnh giôùi aáy. Vì Saân ñaõ ñöôïc tröø dieät neân
hai haän taâm khoâng khôûi ôû saéc giôùi vaø voâ saéc giôùi.
Muoán chöùng Döï Löu Ñaïo Taâm, caàn
phaûi nghe tieáng cuûa ngöôøi khaùc (paratoghosappaccaya), neân phaân
loaïi Döï löu taâm trong caùc taâm y cöù nôi ñoaøn taâm. Tieåu sanh
taâm khoâng theå khôûi neáu khoâng coù moät thaân theå. Ñöùc Phaät
vaø caùc Ñoäc giaùc Phaät coù taâm naøy khoâng theå sanh ra ngoaøi
loaøi ngöôøi.
TOAÙT YEÁU
I. PAØLI VAÊN.
- 26) Cha-vatthum nisstaø kaøme satta
ruøpe catubbidhaø.
Tivatthum nissitaøruøpe dhaøtvekaønissitaø
mataø.
Tecattaølìsa nissaøya dvecattaølìsa
jaøyare.
Nissaøya ca anissaøya paøkaøruppaø
anissitaø.
II. THÍCH VAÊN.
- Dhaøtveka: Moät yù giôùi. Mataø:
Caàn phaûi hieåu. Tecattaølìsa: 43. Jaøyare: Sinh ra. Paøkaøruppaø:
Voâ saéc giôùi dò thuïc taâm.
III. VIEÄT VAÊN.
- 26) ÔÛ giôùi, 7 thöùc khôûi leân,
y cöù treân 6 truù caên. ÔÛ saéc giôùi 4 taâm khôûi leân, y cöù treân
ba truù caên töùc laø maét, tai vaø ñoaøn taâm. ÔÛ voâ saéc giôùi,
söï nhaän thöùc töï mình khoâng y cöù vaøo choã naøo caû. 43 taâm
khôûi leân y cöù vaøo saùu truù caên. 42 taâm khôûi leân y cöù vaøo
6 truù caên vaø cuõng khoâng y cöù vaøo choã naøo caû. 4 Voâ saéc giôùi
Dò thuïc taâm khôûi leân khoâng y cöù vaøo truù caên naøo caû.
IV. THÍCH NGHÓA.
- 7 thöùc taâm töùc laø Manodhaøtu (yù
giôùi), Manovinnaønadhaøtu (yù thöùc giôùi) vaø vinnaøna (thöùc nhö
nhaõn thöùc v.v...). 4 taâm laø nhaõn thöùc giôùi + nhó thöùc giôùi
+ yù giôùi + yù thöùc giôùi.
43 taâm sau naøy khôûi leân, y cöù treân
6 truù caên:
| Kaømavipaøka (Duïc
giôùi Dò thuïc): |
23 |
| Panca dvaøraøvajjana
(Nguõ moân höôùng taâm): |
1 |
| Hasituppaøda (Tieáu
sanh taâm): |
1 |
| Patigha (Haän): |
2 |
| Ruøpaøvacara (Saéc
giôùi taâm): |
15 |
| Sotaøpattimagga
(Döïc löu ñaïo taâm): |
1 |
| Toång coäng: |
43 |
42 taâm sau ñaây khôûi leân, y cöù treân
6 caên vaø cuõng khoâng y cöù treân caên naøo khaùc.
| Akusala (Baát
thieän tröø hai haän taâm): |
10 |
| Manodvaøraøvajjana
(yù moân höôùng taâm): |
1 |
| Kaøma, kusala +
kiriyaø (Duïc giôùi, thieän + Duy taùc): |
16 |
| Aruøpa, kusala
+ kiriyaø (Voâ saéc giôùi, thieän + Duy taùc): |
8 |
| Lokuttara (Sieâu
theá tröø Döï Löu ñaïo taâm): |
7 |
| Toång coäng: |
42 |
Ghi chuù: Coù theå tham chieáu
theâm vôùi:
1) Vi Dieäu Phaùp Toaùt
Yeáu, baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Phaïm Kim Khaùnh (vôùi ñaày
ñuû caùc kyù töï Paøli).
2) A Manual of Abhidhamma, baûn
dòch Anh ngöõ vaø chuù thích cuûa Hoøa Thöôïng Narada.
-ooOoo-
Ñaàu
trang | Muïc luïc | 01
| 02 | 03 | 04 | 05
| 06 | 07 | 08
| 09 | Phuï luïc
|