LÔØI NOÙI ÑAÀU (Taäp Moät)

Vaên hoïc Abhidhamma coù theå xem laø moân Taâm Lyù Hoïc cuûa Phaät giaùo vì boán vaán ñeà ñöôïc ñem ra giaûi thích caën keõ hoaøn toaøn thuoäc veà con ngöôøi vaø ñaëc bieät laø phaàn taâm thöùc. Boán phaùp ñöôïc ñeà caäp laø Citta (taâm), Cetasika (taâm sôû), Ruøpa (Saéc) vaø Nibbaøna (Nieát baøn). Taâm, Taâm sôû, Nieát baøn dó nhieân thuoäc veà taâm thöùc, nhöng Saéc phaùp ôû ñaây noùi nhieàu veà thaân theå con ngöôøi vaø söï lieân laïc giöõa thaân theå aáy vôùi taâm thöùc. Ñaïo Phaät khoâng bao giôø taùch rôøi Taâm vaø Saéc vì caû hai ñeàu töông quan lieân ñôùi. Chia cheû theo 2 phaùp thôøi Naøma (danh) thuoäc veà Taâm phaùp vaø Ruøpa (Saéc) thuoäc veà Saéc phaùp. Noùi ñeán 5 Uaån, thôøi Ruøpakkhandha (Saéc uaån) thuoäc veà Saéc phaùp coøn 4 Uaån coøn laïi thuoäc veà Taâm phaùp v.v...

Ñieåm noùi baät nhaát trong moân hoïc Abhidharma laø söï phaân tích raát tinh teá vaø tæ mæ caùc taâm vaø taâm sôû, vaø theo Paøli Abhidhamma, coù ñeán 89 hay 121 taâm (Citta) vaø 52 taâm sôû (Cetasika). Ñuùng vôùi truyeàn thoáng "phaân tích toâng" (Vibhajavaøda, moät teân khaùc cuûa Thöôïng Toïa Boä), Paøli Abhidhamma chia cheû caùc loaïi taâm thaønh Duïc giôùi taâm; Saéc giôùi taâm, Voâ saéc giôùi taâm, Sieâu theá taâm (theo caûnh giôùi), hoaëc thaønh Baát thieän taâm, Voâ nhaân taâm, Tònh quang taâm (theo khaû naêng höôùng thieän hay khoâng höôùng thieän), hoaëc theo Thieän taâm, Dò thuïc taâm, Duy taùc taâm (theo khaû naêng taùi sanh moät ñôøi sau hay khoâng); hoaëc theo Höõu nhaân, Voâ nhaân taâm (neáu ñöùng veà phöông dieän caên nhaân chi phoái caùc taâm aáy) v.v... Phaàn taâm sôû laïi teá nhò hôn, vaø chuùng ta ñöôïc bieát khi nhaõn thöùc khôûi leân thôøi ít nhaát coù 7 Bieán haønh taâm sôû cuøng khôûi moät laàn, töùc laø Xuùc, thoï, tröôûng, tö, maïng caên, nhöùt taâm vaø taùc yù. Coøn teá nhò hôn laø nhöõng baêng thoáng keâ tæ mæ tìm toøi soá löôïng caùc taâm sôû hieän haønh trong moät taâm vaø nhöõng taâm sôû naøo ñöôïc tìm thaáy trong nhöõng loaïi taâm naøo. Chuùng ta khoâng ngôø hyû taâm sôû coù maët trong 51 taâm, xaû taâm sôû khôûi leân trong 70 taâm, vaø moät taâm giaûn dò nhö tieáu sanh taâm cuõng coù ñeán 12 taâm sôû cuøng khôûi leân moät laàn (xuùc, thoï, töôûng, tö, nhöùt taâm, taùc yù, maïng caën, taàm, töù, hyû, tinh taán, thaéng giaûi). Moät söï coáng hieán ñaëc bieät cuûa Paøli Abhidhamma cho moân Taâm lyù hoïc laø söï giaûi thích veà Cittavìthi hay loä trình cuûa taâm. Moãi khi coù moät söï kích thích ôû ngoaøi ngang qua 5 caên thôøi caû moät soá taâm tieáp dieãn lieân tuïc, khôûi leân, dieät xuoáng laâu cho ñeán 16 taâm saùt-na.

Taäp Abhidhamma khoâng nhöõng giaûi thích söï dieãn tieán cuûa taâm thöùc khi bò kích thích bôûi ngoaïi traàn hay noäi taâm, ngang qua 5 caên hay ngang qua yù caên (Pavattana), maø coøn mieâu taû Kieát sanh thöùc (Patisandhi) lieân heä töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc. ÔÛ ñaây chuùng ta thaáy roõ caû söï coá gaéng ñeå giaûi thích traïng thaùi taùi sanh cuûa con ngöôøi, nhöõng söùc maïnh gì ñaõ khieán con ngöôøi sau khi cheát phaûi ñi ñaàu thai moät ñôøi nöõa ñeå thoûa maõn söï ñoøi hoûi, söï tham soáng cuûa kieáp ngöôøi. Vaãn bieát vaán ñeà naøy vöôït ngoaøi söï nhaän thöùc cuûa con ngöôøi vì chuùng ta khoâng nhôù ñeán khi chuùng ta laâm chung hay ñi ñaàu thai, nhöng söï caét nghóa ôû ñaây coù theå xem laø hôïp lyù, khoa hoïc nhaát, döïa vaøo thöïc teá maø trình baøy, vaø ñaây cuõng laø moät söï coáng hieán ñaëc bieät nöõa cuûa Abhidhamma cho vaán ñeà soáng cheát cuûa con ngöôøi, moät vaán ñeà maø caùc nhaø trieát gia bao giôø cuõng boaên khaên tìm hieåu.

Lama Govinda, moät tu só Phaät giaùo ngöôøi Ñöùc trong quyeån The Psychological Attitude of Early Buddhist Philosophy (Thaùi ñoä taâm lyù cuûa trieát hoïc ñaïo Phaät nguyeân thuûy) ñaõ xem vaên hoïc Abhidhamma nhö moân taâm lyù hoïc vaø trieát hoïc cuûa ñaïo Phaät. Coøn oâng Egerton C. Baptist trong quyeån Abhidhamma for the Beginners (Abhidhamma cho nhöõng ngöôøi sô cô) thì so saùnh moân hoïc Abhidhamma nhö moân sieâu hình hoïc cuûa Phaät giaùo. Neáu sieâu hình coù nghóa laø vaán ñeà tìm hieåu Thöôïng ñeá vaø vaán ñeà taïo thieân laäp ñòa thì moân hoïc Abhidhamma khoâng theå laø moân sieâu hình hoïc, vì hai vaán ñeà naøy khoâng ñöôïc ñeà caäp ñeán. Ñuùng vôùi truyeàn thoáng thöïc tieãn cuûa Kinh taïng khoâng muoán ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà khoâng lieân heä vôùi ñôøi soáng thöïc taïi, ñoái töôïng cuûa moân hoïc Abhidhamma laø vaán ñeà taâm linh vaø hoaøn caûnh thöïc taïi cuûa con ngöôøi ñang soáng. Nhöng neáu chuùng ta ñònh nghóa sieâu hình laø nhöõng vaán ñeà vöôït khoûi söï hieåu bieát hieän taïi caïn côït vaø coù giôùi haïn cuûa chuùng ta, thôøi Abhidhamma coù theå xem laø moân sieâu hình vì Saéc giôùi taâm, Voâ saéc giôùi taâm vaø Sieâu theá taâm vöôït ngoaøi söï hieåu bieát hieän taïi cuûa con ngöôøi. Muoán chöùng ñöôïc Saéc giôùi taâm, phaûi tu caùc phaùp thieàn ôû Saéc giôùi, muoán hieåu Voâ saéc giôùi taâm phaûi tu caùc phaùp Thieàn ôû Voâ Saéc giôùi, vaø muoán ñaït ñeán caùc quaû thaùnh, phaûi tu quaùn (vipassanaø) veà Ba phaùp aán. ÔÛ ñaây chuùng ta thaáy roõ sieâu hình khoâng döïa treân loøng tin khoâng baèng chöùng vaøo töôûng töôïng vaø döï ñoaùn maø chæ laø traïng thaùi taâm thöùc chöa ñöôïc phaùt giaùc ra, bôûi vì kinh nghieäm caù nhaân cuûa con ngöôøi chöa ñaït tôùi, vaø khi ñaõ ñaït tôùi, thôøi sieâu hình ñaõ trôû thaønh kinh nghieäm caù nhaân. Noùi moät caùch khaùc, ñaïo Phaät khoâng baùc boû sieâu hình, neáu phaàn sieâu hình ñöôïc phaùt giaùc treân con ñöôøng kinh nghieäm caù nhaân. Phaàn naøy chæ bò baùc boû khi naøo chæ ñöôïc hình thaønh treân con ñöôøng cuûa töôûng töôïng vaø döï ñoaùn. ÔÛ ñaây, theo taïng Abhidhamma, sieâu hình laø moät khaùi nieäm hoaøn toaøn töông ñoái maø ranh giôùi tuøy thuoäc ranh giôùi kinh nghieäm caù nhaân cuûa mình vaø tuøy thuoäc vaøo hình thöùc vaø taàm löïc cuûa nhaän thöùc. Ñöùc Phaät nhieáp phuïc sieâu hình vôùi nhöõng vaán ñeà nan giaûi cuûa sieâu hình, khoâng phaûi chæ khoâng bieát ñeán sieâu hình, maø chính vôùi thaùi ñoä tích cöïc vaø thieát thöïc, nghóa laø nhôø ôû söï tu taäp vaø tieàm löïc cuûa nhaän thöùc, ñöùc Phaät thu nhoû daàn ranh giôùi cuûa sieâu hình, vaø nhö vaäy sieâu hình trôû thaønh kinh nghieäm.

Noùi ñeán ñaïo ñöùc hoïc töùc laø giôùi vöùc thöù ba cuûa trieát hoïc, Abhidhamma cuõng laø moân luaân lyù hoïc cuûa ñaïo Phaät, vì taát caû lôøi daïy tröïc tieáp hay giaùn tieáp cuûa ñöùc Phaät ñeàu höôùng con ngöôøi ñeán giaûi thoaùt vaø giaùc ngoä. Tieâu chuaån ñaïo ñöùc ôû ñaây khoâng phaûi laø lôøi phaùn xeùt cuûa ñöùc Phaät, cuõng khoâng phaûi döïa vaøo truyeàn thoáng hay taäp tuïc cuûa moät thôøi ñaïi naøo. Tieâu chuaån thieän aùc ôû ñaïo Phaät tuøy thuoäc ôû con ngöôøi vaø 12 Baát thieän trong taâm Abhidhamma ñöôïc ñònh nghóa laø nhöõng taâm khieán con ngöôøi ñi xa ñích giaûi thoaùt vaø giaùc ngoä, 18 Voâ nhaân taâm (ahetukacitta) laø nhöõng taâm löng chöøng, khoâng tôùi cuõng khoâng lui, vaø 59 Tònh quang taâm (sobhanacitta) laø nhöõng taâm khieán con ngöôøi tieán daàn ñeán muïc tieâu giaûi thoaùt vaø giaùc ngoä. ÔÛ ñaây, chuùng ta cuõng phaûi nhaän roõ thaùi ñoä cuûa nhaø trieát gia Ñoâng phöông khoâng nhöõng trình baøy lyù thuyeát cuûa mình maø coøn phaûi soáng theo lyù thuyeát aáy treân thöïc teá vaø kinh nghieäm. Tri haønh hôïp nhaát, trí ñöùc song tu laø nhöõng tieâu chuaån baát di baát dòch cho nhöõng trieát gia Ñoâng phöông vaø do vaäy ñaïo ñöùc hoïc khoâng bao giôø rôøi khoûi phaàn trieát hoïc trong taïng Abhidhamma. Tìm cho ra phaàn luaän lyù trong taïng Abhidhamma khoâng phaûi deã daøng vì vaên hoïc Abhidhamma tuy ñaõ coù söï coá gaéng heä thoáng hoùa nhöõng tö töôûng chính cuûa ñöùc Phaät, söï phaùt trieån naøy veà luaän lyù hoïc chöa ñeán möïc ñoä trôû thaønh moät heä thoáng rieâng bieät veà luaän lyù nhö Nhôn minh hoïc (Hetuvidyaø) cuûa Ñaïi thöøa. Nhöng ñaïo Phaät bao giôø cuõng chuù troïng ñeán lyù trí, suy luaän, thöïc tu thöïc chöùng leõ dó nhieân bao giôø cuõng kính troïng nhöõng nguyeân taéc caên baûn cuûa phaùp suy luaän vaø do vaäy chuùng ta coù theå noùi phaàn luaän lyù luùc naøo cuõng tieàm taøng trong taïng Abhidhamma.

Moät vaán ñeà nöõa cuõng raát quan troïng trong khi ñeà caäp ñeán Abhidhamma laø söï lieân laïc giöõa Kinh taïng vaø Luaän taïng, vaø söï sai khaùc giöõa hai taïng aáy. Daàu Kinh taïng laø phaàn töû haáp daãn nhaát trong Ba taïng, vaø ñöôïc xem laø nguyeân thuûy nhaát, Kinh taïng vaãn laø söï söu taàm nhöõng lôøi daïy cuûa ñöùc Phaät cho töøng tröôøng hôïp, töøng hoaøn caûnh, töøng caù nhaân leû teû, nhieàu khi khoâng coù lieân heä töông quan. Abhidhamma taïng laø caû moät söï coá gaéng heä thoáng hoùa nhöõng lyù thuyeát vaø phöông phaùp tieàm taøng vaø raûi raùc trong Kinh taïng, vaø ñaëc bieät ñaët nhöõng heä thoáng aáy treân moät boái caûnh chung vaø nhôø vaäy giuùp chuùng ta coù moät khaùi nieäm toång quaùt vaø quaùn xuyeán veà ñaïo Phaät. Chuùng ta khoâng theå laáy nhöõng ñieàu kieän lòch söû ñeå phaùn ñoaùn giaù trò cuûa Abhidhamma, vì raát coù theå nhöõng phaàn töû quan troïng cuûa Abhidhamma ñöôïc hình thaønh moät laàn vôùi Kinh taïng. Phaàn lôùn caùc nhaø hoïc giaû ñeàu ñoàng yù raèng taïng Abhidhamma ñöôïc toå chöùc vaø phaùt trieån töø caùc Matrikaø, nghóa laø nhöõng coâng thöùc ñaõ coù saün trong kinh taïng, vaø nhö vaäy taïng Abhidhamma vaãn coù theå ñöôïc xem laø taïng coù taùnh caùch nguyeân thuûy. Vaû laïi chính trong Kinh taïng, cuõng coù nhöõng loaïi kinh hoaëc boä kinh mang naëng ñaëc chaát Abhidhamma hôn laø Kinh taïng, nhö kinh Sangìtisutta trong boä Dìghanikaøya vaø taäp Niddesa trong boä Khuddakanikaøya. Vaø nhö Lama Govinda ñaõ noùi, "chính trong thôøi ñöùc Phaät taïi theá, vaãn khoâng coù moät ñaïo Phaät tuyeät ñoái, moät hình thöùc giaùo ñieàu cuûa söï thaät, maø chæ coù moät söï höôùng daãn veà phöông höôùng vaø phöông phaùp coù theå ñöa ñeán söï töï chöùng caù nhaân. Khi naøo Abhidhamma coøn phuïng söï ñöôïc lyù töôûng naøy baèng caùch chæ cho chuùng ta roõ, moät ít neùt ñaïi cöông cuûa tö töôûng Phaät giaùo, thì vaán ñeà taïng Abhidhamma ñöôïc kieát taäp sôùm hay muoän khoâng coù gì quan troïng caû".

Veà phöông phaùp dieãn ñaït, taïng Abhidhamma chuù troïng ñaëc bieät veà moät heä thoáng goïi laø Patisambhidaø (Voâ ngaïi giaûi hay Pratisamvit, moät heä thoáng cuûa luaän lyù phaân tích). Heä thoáng naøy ñöôïc chia thaønh boán ngaønh. 1) Phaân tích veà yù nghóa (Nghóa voâ ngaïi giaûi, Attha) cuûa caùc danh töø (hay vaät, vì danh töø ñònh nghóa söï vaät). 2) Phaân tích veà phaùp (Dhamma, Phaùp voâ ngaïi giaûi). Chöõ phaùp ñöôïc taäp Vibhanga vaø ngaøi Buddhaghosa, ñònh nghóa laø söï hieåu bieát veà nhöõng nguyeân nhaân cuûa söï vaät. 3) Phaân tích veà vaên phaïm (Töø voâ ngaïi giaûi, Nirutti), 4) Phaân tích veà Patibhaøna (Bieän voâ ngaïi giaûi). Nhöng trong boä luaän chöõ Haùn Tsa-tsi, Attha laïi coù nghóa laø söï hieåu bieát veà nhöõng danh töø rieâng vaø chung, vaø Dhamma coù nghóa laø caùc Ñoàng nghóa. Trong taäp Niddesa, caùc danh töø ñöôïc giaûi thích baèng moät danh saùch daøi caùc chöõ Ñoàng nghóa (Dhamma) vaø caùc chöõ khaùc ñöôïc duøng nhöõng ñònh nghóa thoâng thöôøng (Attha). Coøn ñòa phöông ngöõ vaø nhöõng hình thöùc ñaëc bieät cuõng caàn giaûi thích vaø ñoù chính laø Nirutti. Ngoaøi ra, coøn coù söï giaûi thích veà giaùo lyù vaø ôû ñaây caàn phaûi coù söùc bieän taøi (Patibhaøna).

Moät ñaëc taùnh nöõa cuûa taïng Abhidhamma maø caùc luaän sö cho laø raát ñaëc bieät laø söï coá gaéng cuûa taïng Abhidhamma giaûi thích söï vaät theo ñeä nhöùt nghóa ñeá (Paramatthasacca), chôù khoâng theo tuïc ñeá (Sammutisacca) nhö trong Kinh taïng. Nhö khi noùi ñeán caùi baøn, laø theo tuïc ñeá, nhöng khi noùi ñeán nhöõng cô naêng, nhöõng ñaëc taùnh taïo thaønh caùi baøn laø noùi ñeán Ñeä nhöùt nghóa ñeá. Trong Kinh taïng, ñöùc Phaät thöôøng duøng nhöõng danh töø ñaøn oâng, ñaøn baø, höõu tình, töï ngaõ. Traùi laïi trong Abhidhamma, nhöõng danh töø nhö naêm uaån, möôøi hai xöù, möôøi taùm giôùi ñöôïc duøng. Noùi ñeán ngöôøi thôøi coù söï sai khaùc giöõa ñaøn oâng ñaøn baø, con nít ngöôøi lôùn, ngöôøi thoâng minh keû ngu doát vaø nhö vaäy naèm trong phaïm vi Tuïc ñeá. Khi noùi ñeán naêm uaån hay möôøi hai xöù, thôøi khoâng coù söï phaân bieät treân vaø con ngöôøi chæ laø söï tuï hoïp cuûa naêm uaån hay naêm phaùp.

Khi chuùng toâi baét ñaàu dòch taäp naøy, chuùng toâi gaëp moät söï khoù khaên lôùn laø coù nhieàu danh töø chöa bao giôø ñöôïc dòch ra chöõ Haùn vaø nhö vaäy chuùng toâi phaûi töï dòch theo nghóa, hoaëc dòch theo yù. Vôùi nhöõng danh töø nhö Pìti (Hyû), Vitakka (Taàm), Vicaøra (Töù), thôøi khoâng coù gì khoù khaên vì chöõ Haùn ñaõ duøng nhieàu laàn. Nhöng Citavìthi (Taâm loä hay loä trình cuûa taâm), Parikamma (chuaån bò), Upacaøra (caän haønh), Anuloma (thuaän thöù), Gotrabhuø (chuyeån taùnh), Appanaø (an chæ) v.v... toaøn laø nhöõng danh töø môùi meû, phaûi töï dòch ra. Ñeå tieän tìm hieåu vaø khaûo cöùu, chuùng toâi cho in hai taäp ngöõ vöïng, Paøli - Vieät vaø Vieät - Paøli, toaøn nhöõng danh töø chuyeân moân. Khi gaëp chöõ Paøli, muoán tìm chöõ dòch ra tieáng Vieät thì tìm ngöõ vöïng Paøli - Vieät. Khi gaëp chöõ Vieät maø muoán tìm chöõ Paøli töông ñöông thì tìm ngöõ vöïng Vieät - Paøli. Vì ñaây khoâng phaûi laø töï ñieån, neân chuùng toâi chæ cho in nhöõng danh töø chuyeân moân maø thoâi.

Trong khi dòch vaø giaûi thích taäp naøy, chuùng toâi chia moãi ñoaïn vaên thaønh boán phaàn:

Quyeån Abhidhammatthasangaha naøy laø quyeån saùch caên baûn cho nhöõng ai muoán tham hoïc taïng A-tyø-ñaøm vaø trôû thaønh quyeån saùch ñaàu giöôøng cho chö Taêng Mieán Ñieän, Tích Lan, Thaùi Lan v.v... Khoâng nhöõng taäp naøy cho chuùng ta nhöõng hieåu bieát caên baûn veà moân hoïc Abhidhamma, taäp naøy coù theå xem laø chìa khoùa ñoäc nhaát môû cöûa cho chuùng ta vaøo tham cöùu baûy taäp Abhidhamma chính thoáng, maø söï trình baøy, cuøng nhöõng danh töø chuyeân moân khoù hieåu vaø khoâ khan ñaõ laøm chaùn ngaùn thaát voïng nhöõng keû sô cô muoán tìm hieåu taïng naøy. Ngaøi Anurudha ñaõ thaønh coâng khi ngaøi chaån maïch ñöôïc caên beänh coå truyeàn vaø kheùo heä thoáng hoùa tö töôûng vaø trieát hoïc Abhidhamma moät caùch goïn gheõ suùc tích, khieán cho taäp naøy trôû thaønh moät quyeån saùch ñaàu giöôøng cho caùc Taêng ni Phaät töû muoán nghieân cöùu Luaän taïng A-Tyø-ñaøm. Taäp naøy ñaõ ñöôïc dòch ra tieáng Mieân, Thaùi, Tích Lan, Mieán Ñieän, AÁn Ñoä, Anh, Phaùp v.v... chæ tröø coù tieáng Vieät vaø baûn dòch naøy laø ñeå boå khuyeát söï thieáu soùt aáy.

Veà phaàn giaûi thích, chuùng toâi y cöù vaøo hai baûn Abhidhammatthasangaha cuûa Ñaïi Ñöùc Narada, ngöôøi Tích Lan vaø Ñaïi Ñöùc Kashyap, Vieän Tröôûng Vieän Phaät Hoïc Nalanda ngöôøi AÁn. Ngaøi Narada dòch raát saùt nguyeân vaên vaø phaàn chuù thích chuù troïng nhieàu veà ngöõ nguyeân caùc danh töø cuøng nhöõng giaûi thích truyeàn thoáng. Ngaøi Kashyap traùi laïi dòch raát thoaùt nguyeân vaên vaø thích naém giöõ nhöõng khaùi nieäm chính cuûa töøng muïc, töøng ñoaïn. Dung hoøa hai phöông phaùp vaø keát naïp vaø trích löïa tinh hoa cuûa hai taäp treân, taäp "Thaéng phaùp Taäp yeáu" baèng tieáng Vieät naøy laø söï coá gaéng ñeå phuïng söï Phaät hoïc nöôùc nhaø noùi chung vaø Ban Tu Thö Vieän Ñaïi Hoïc Vaïn Haïnh noùi rieâng. Chuùng toâi cuõng coù hy voïng taäp naøy seõ môû ñaàu cho moät söï so saùnh giöõa taäp Paøli Abhidhamma vaø Taïng Sanskrit Abhidhamma, vaø taäp Paøli Abhidhammatthasangaha vaø taäp Sanskrit Abhidharmakosa, moät söï so saùnh raát haøo höùng, ñaày nhöõng khaùm phaù môùi laï vaø thích thuù.

Taäp Abhidhammatthasangaha coù ñeán 9 chöông vaø chuùng toâi dòch ñeán chöông thöù V. Coøn boán chöông sau, chuùng toâi seõ cho dòch tieáp.

LÔØI NOÙI ÑAÀU (Taäp Hai)

Baûn dòch quyeån "Abhidhammasangaha" (Thaéng Phaùp Taäp Yeáu Luaän) taäp II nay môùi ñöôïc in xong, daàu chuùng toâi dòch xong ñaõ khaù laâu, nguyeân do chính vì vaán ñeà aán loaùt khoù khaên, nhaát laø in chöõ Paøli, vaät lieäu khan hieám ñaét ñoû, vaø traùch nhieäm cuûa moät vò Vieän Tröôûng khaù ña ñoan phieàn toaùi.

Taäp II naøy ñeà caäp ñeán hai Thaéng phaùp coøn laïi laø Ruøpa (Saéc) vaø Nibbana (Nieát Baøn) ñöôïc phaân chia nhö sau:

Chuùng toâi gaëp raát nhieàu khoù khaên veà caùc danh töø Abhidhamma chuyeân moân, nhöõng danh töø chuyeân moân coù chöõ Haùn töông ñöông thôøi chuùng toâi duøng chöõ Haùn ñaõ ñöôïc Vieät hoùa, coøn nhöõng danh töø khoâng coù chöõ Haùn töông ñöông, chuùng toâi phaûi taïm thôøi dòch theo nghóa ñeå chôø ñôïi tìm ñöôïc nhöõng danh töø chính xaùc hôn. Bao giôø cuõng vaäy, ñi tieân phong trong vaán ñeà naøo cuõng coù nhöõng khoù khaên trong böôùc ñaàu, vaø ôû ñaây tìm ñöôïc nhöõng danh töø Vieät hay Vieät hoùa saùt nghóa vôùi nguyeân vaên laø caû moät vaán ñeà thieân nan vaïn nan. Chuùng toâi saün saøng chaáp nhaän nhöõng khoù khaên aáy ñeå môû ñöôøng cho nhöõng dòch phaåm veà sau veà Paøli Abhidhamma.

Ghi chuù: Coù theå tham chieáu theâm vôùi:

1) Vi Dieäu Phaùp Toaùt Yeáu, baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Phaïm Kim Khaùnh (vôùi ñaày ñuû caùc kyù töï Paøli).
2) A Manual of Abhidhamma, baûn dòch Anh ngöõ vaø chuù thích cuûa Hoøa thöôïng Narada.