Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [ Trang Chuû ]
Tieán só Leâ Maïnh Thaùt |
- Chöông XI
- Nhöõng Ngoïn ñeøn Cuoái Cuøng: Hueä Thaéng vaø Ñaïo Thieàn
Veà Hueä
Thaéng
Veà
Ñaïo Thieàn
Veà
neàn ngheä thuaät Tieân Sôn
Vaøo naêm 455 Tieân Sôn laø moät trung taâm giaùo duïc Phaät giaùo lôùn, nôi ñaõ chöùng kieán caùi cheát ñaày thaàn dò cuûa Hoaèng, nôi ôû coù theå cuûa nhöõng phaùp sö Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh, vaø nôi taïm nghæ chaân coù theå cuûa Hueä Laâm. Tieân Sôn, nhö vaäy, laø nôi taäp trung nhöõng nhaân taøi Phaät giaùo cuõng nhö trí thöùc nöôùc ta thuôû aáy. Ta seõ thaáy, chính taïi Tieân Sôn maø neàn ngheä thuaät Tieân Sôn thaàn tình vaø ñieâu luyeän ra ñôøi, thöôøng bieát döôùi teân laø neàn ngheä thuaät Vaïn Phuùc. Trung taâm Tieân Sôn vaãn tieáp tuïc ñoùng vai troø giaùo duïc vaø taäp trung nhaân taøi Phaät giaùo cho ñeán ñaàu thöôïng baùn theá kyû thöù VI vôùi söï xuaát hieän cuûa nhöõng ngöôøi keá tuïc khoâng hoå theïn quan ñieåm vaø laäp tröôøng cuûa Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh vaø hôn nöõa, cuûa Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi, ñoù laø Hueä Thaéng vaø Ñaïo Thieàn.
Veà Hueä Thaéng [^]
Cuoäc ñôøi Hueä Thaéng, Tuïc cao Taêng truyeän 16 tôø 550c8-17 cheùp theá naøy: "Thích Hueä Thaéng ngöôøi Giao Chæ, ôû chuøa nuùi Tieân Chaâu, laùnh nguï röøng ñaàm, thong dong ngoaïi vaät, tuïng kinh Phaùp Hoa, ngaøy keå moät bieán, moãi naêm caøng saâu. AÊn maëc tieát öôùc, tuyø thaân vui duøng, theo thieàn sö nöôùc ngoaøi, Ñaït Ma Ñeà Baø, hoïc caùc quaùn haïnh. Moãi laàn vaøo ñònh, heát ngaøy môùi ñöùng daäy. Löu Hoäi cuûa Baønh Thaønh ra giöõ Nam Haûi, nghe tieáng khieán ngöôøi ñeán môøi, daét theo cuøng veà, nhaân ñoù ñeán ôû chuøa U Teâ. Thao minh che kín, thöôøng toû nhö ngu. Ngöôøi ôû laâu môùi troïng. Keû hoïc thieàn kính myõ. Taïi chuøa U Teâ, tuyeät nhieân khoâng ñoøi phaàn aên, chæ soáng nhôø ñoà khaát thöïc, hoaøn toaøn tuaân theo söï thanh lieâm. Naêm Vónh Minh thöù 5 (487) dôøi ñeán ôû tinh xaù Dieân Hieàn nuùi Chung. Töø nhoû tôùi giaø, loøng Thaéng trinh baïch thaúng ngay. Trong khoaûng Thieân giaùm (502-519) Thaéng maát, xuaân thu 70".
Trong lôøi töïa Tuïc Cao Taêng truyeän ÑTK 2060 tôø 425b21-24, Ñaïo Tuyeân noùi oâng vieát truyeän nhöõng Cao Taêng soáng cho tôùi naêm 646 goàm coù 340 vò coù chính truyeän vaø 160 vò cheùp phuï vaøo. Moät kieåm soaùt chính noäi dung Tuïc Cao Taêng truyeän, thì khoâng nhöõng coù ñeán 485 vò coù chính truyeän vaø 219 vò cheùp phuï vaøo, maø coøn coù nhöõng vò soáng tôùi giöõa nhöõng naêm 664, nhö tröôøng hôïp truyeän Huyeàn Traùng ôû quyeån 4 tôø 446c8-459c10. Söï tình naøy chöùng toû veà ñaïi theå Tuyeân ñaõ hoaøn thaønh Tuïc Cao Taêng truyeän vaøo naêm 646, nhöng roài oâng tieáp tuïc boå sung vaø chænh lyù cho tôùi luùc oâng maát naêm 667. Truyeän Hueä Thaéng cuõng nhö truyeän Ñaïo Thieàn sau naøy chaéc ñaõ ñöôïc Tuyeân khôûi thaûo ngay trong ñôït ñaàu, daãu ta khoâng coù moät ñieåm chæ döùt khoaùt naøo cho moät khaúng ñònh nhö vaäy.
Baây giôø, theo Tuyeân thì Hueä Thaéng laø ngöôøi Giao Chæ. Theo Cöïu Ñöôøng thö 41 tôø 42b8-10 noùi: "Giao Chæ laø ñaát Luy Laâu cuûa quaän Giao Chæ ñôøi Haùn, nhaø Tuyø laáy teân quaän ñôøi Haùn ñaët laøm Giao Chæ. Naêm Vuõ Ñöùc thöù tö (621) ñaët ba huyeän laø Töø Lieâm, OÂ Dieân vaø Vuõ Laäp. Naêm thöù 6 (623) ñoåi laøm Nam Töø chaâu. Naêm ñaàu Trònh Quaùn (627) boû chaâu vaø boû ba huyeän, saùp nhaäp laøm Giao Chæ" Taân Ñöôøng Thö 43 thöôïng tôø 9b11-12 khoâng noùi gì môùi, chæ theâm laø, huyeän Töø Lieâm coù teân aáy vì coù soâng Töø Lieâm chaûy qua. Nguyeân hoøa quaän huyeän ñoà chí 36 tôø 9a2-5 vaø Thaùi bình hoaøn vuõ kyù 170 tôø 8a3-b8 cuõng khoâng cung caáp nhöõng döõ kieän gì ñaùng chuù yù hôn. Baèng vaøo nhöõng tö lieäu ñaây. Giao Chæ ñôøi Ñöôøng laø moät huyeän cuûa Giao Chaâu vaø goàm ñaát cuûa ba huyeän Töø Lieâm, OÂ Dieân vaø Vuõ Laäp.
Thieàn uyeån taäp anh cheùp tieåu söû cuûa caùc thieàn sö ñôøi Lyù ñeàu ghi Töø Lieâm vaø OÂ Dieân thuoäc quaän Vónh Khöông. Kieán vaên tieåu luïc 6 tôø 2a6 noùi: "Thôøi Lyù Traàn, ñaët traán Vónh Khöông ôû Töø Lieâm". Muïc Kieân trí dieân caùch cuûa tænh Haø Noäi trong Ñaïi Nam nhaát thoáng chí ñaõ ñoàng nhaát Töø Lieâm ñôøi Ñöôøng vôùi huyeän Töø Lieâm ñôøi Nguyeãn, töùc thuoäc huyeän Hoaøi Ñöùc tænh Haø Ñoâng cuõ. Coøn OÂ Dieân, Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc tieàn bieân 4 tôø 12a4-6 noùi: "OÂ Dieân laø ñaát Giao Chæ xöa, naêm Ñöôøng Vuõ Ñöùc thöù 4 (621) ñaët huyeän OÂ Dieân cuøng vôùi Töø Lieâm vaø Vuõ Laäp laøm ba huyeän thuoäc Giao Chæ. Söû cuõ chua OÂ Dieân laø xaõ Haï Noå ôû Töø Lieâm". Söû cuõ noùi ñeán ñaáy töùc Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ngoaïi kyû 4 tôø 20a1. Kieán vaên tieåu luïc 6 tôø 1b5-7 cuõng nhaát trí vôùi Toaøn thö. Vaäy thì, caùc tö lieäu Vieät Nam ñoàng yù laø Töø Lieâm vaø OÂ Dieân ñeàu thuoäc huyeän Töø Lieâm. Maø huyeän Töø Lieâm laø thuoäc ñaát huyeän Hoaøi Ñöùc cuõ, nay töùc huyeän Töø Lieâm thuoäc ngoaïi thaønh Haø Noäi.
Hueä Thaéng maø Ñaïo Tuyeân ghi laïi laø ngöôøi Giao Chæ, taát phaûi sinh taïi huyeän Töø Lieâm thuoäc ngoaïi thaønh Haø Noäi. Tuyeân noùi oâng maát khoaûng naêm 502-519 vaø thoï 70 tuoåi. Nhö vaäy, oâng ra ñôøi khoaûng nhöõng naêm 432-449, toái thieåu cuõng phaûi tröôùc luùc Ñaøm Hoaèng töï thieâu tôùi chín naêm. OÂng xuaát gia luùc naøo vaø ôû chuøa naøo, Tuyeân khoâng noùi roõ, nhöng ñaõ ghi laø oâng coù "ôû chuøa nuùi Tieân Chaâu". Cho neân, oâng coù theå ñaõ xuaát gia vaø tu hoïc ngay töø ñaàu taïi chuøa nuùi Tieân Chaâu ñoù.
Caùi teân Tieân Chaâu xuaát hieän laàn ñaàu tieân vaøi naêm 623 vaø heát duøng vaøo naêm 637. Ñaây laø moät ñieåm chæ cho bieát Ñaïo Tuyeân phaûi vieát truyeän cuûa Hueä Thaéng cuõng nhö Ñaïo Thieàn phaûi giöõa hai naêm ñoù. Theo Cöïu Ñöôøng thö 41 tôø 43a2-8, lai lòch Tieân Chaâu theá naøy: "Bình huyeän Xöông Quoác (...) Naêm Vuõ Ñöùc thöù tö (621) ñaët Ñaïo Chaâu ôû huyeän laõnh ba huyeän Bình Ñaïo, Xöông Quoác vaø Vuõ Bình. Naêm thöù 6 (623) ñoåi laøm Nam Ñaïo Chaâu laïi ñoåi laøm Tieân Chaâu. Naêm Trinh Quaùn thöù 10 (637) boû Tieân Chaâu, ñem Xöông Quoác nhaäp Bình Ñaïo thuoäc Giao Chaâu". Taân Ñöôøng thö 43 thöôïng tôø 9b13-10 cuõng vieát töông töï, chæ xaùc ñònh roõ hôn laø, chính naêm Vuõ Ñöùc thöù 6 (623) Nam Ñaïo chaâu ñoåi laøm Tieân Chaâu. Nguyeân hoøa quaän huyeän ñoà chí 38 tôø 12b6-9 noùi: "Huyeän Bình Ñaïo... ôû taây baéc caùch phuû 50 daëm, voán laø ñaát cuûa moïi Phuø Nghieâm, thôøi Ngoâ môû laøm quaän Vuõ Bình, ñaët huyeän Bình Ñaoï thuoäc noù. Tieân Sôn ôû phía ñoâng baéc cuûa huyeän 13 daëm, caùch ñoài AÅn vaøi traêm daëm, laøm cöûa Taây cuûa Long bieân" Vì Long Bieân ôû saùt huyeän Bình Ñaïo vaø coù Tieân Sôn laøm "cöûa taây" cho mình, neân noù cuõng coù giai ñoaïn bò saùp nhaäp vaøo Tieân Chaâu.
Cöïu Ñöôøng thö 41 tôø 42b12-43a2 vieát: "Long Bieân voán laø Luy Laâu, thuû trò cuûa quaän Giao Chæ ñôøi Haùn... Naêm Vuõ Ñöùc thöù tö (621) ôû huyeän Ñaït Ba huyeän Long Xuyeân, Vuõ Ninh laø Bình Laïc. Naêm Trinh Quaùn thöù nhaát (627) boû Long Xuyeân, ñem Vuõ Ninh vaø Bình Laïc nhaäp vaøo Long Bieân, caét thuoäc Tieân Chaâu. Naêm thöù 10 (637) boû Tieân Chaâu, ñem Long Bieân thuoäc Giao Chaâu". Taân Ñöôøng thö 43 thöôïng tôø 9b13 cheùp töông tôï, chæ tröø Long Xuyeân, noù vieát thaønh Long Chaâu. Thaùi bình hoaøn vuõ kyù 170 tôø 7a9-b3 vaø 9a9-b veà huyeän Long Bieân vaø Bình Ñaïo, toång hôïp nhöõng nguoàn taøi lieäu töø Nguyeân hoøa quaän huyeän ñoà chí cuõng nhö Cöïu Ñöôøng thö, ñeàu nhaát trí Tieân Chaâu laø do Nam Ñaïo chaâu ñoåi thaønh vaøo naêm 623 ñeán naêm 627 saùp nhaäp theâm huyeän Long Bieân nöõa. Cuoái cuøng, theo noù thì naêm Trinh Quaùn thöù 12 (639) môùi boû Tieân Chaâu, ñeå taùch thaønh huyeän Long Bieân vaø Bình Ñaïo.
Tieân Chaâu, nhö vaäy, laø ñaát hai huyeän Bình Ñaïo vaø Long Bieân, treân ñoù coù nuùi Tieân hay Tieân Sôn. Chaéc chaén, noù coù teân Tieân Chaâu vì noù coù Tieân Sôn. Maø Tieân Sôn theo nhöõng xaùc ñònh do ta thieát laäp ôû tröôùc laø nuùi Laïn Kha taïi tænh Baéc Ninh. Do theá, Tieân Chaâu phaûi chieám moät phaàn ñaát Baéc Ninh vaø Vónh Phuùc. Tieân Chaâu moät khi ñaõ vaäy, thì Tieân Chaâu sôn, hay nuùi Tieân Chaâu, taát khoâng theå chæ moät ngoïn nuùi noåi danh naøo hôn laø ngoïn Tieân Sôn, töùc nuùi Laïn Kha. Tieân Chaâu sôn töø ñoù cuõng laø Tieân Sôn. Vaø chuøa nuùi Tieân Chaâu taát khoâng theå chuøa naøo khaùc hôn laø chuøa Tieân Sôn, nôi ñaõ xaûy ra vuï töï thieâu cuûa Ñaøm Hoaèng ta ñaõ baøn qua.
Soáng taïi chuøa Tieân Sôn hay Tieân Chaâu sôn, Hueä Thaéng öa thong dong trong röøng nuùi, taäp trung söï chuù yù cuûa mình vaøo kinh Phaùp Hoa, "Moãi ngaøy tuïng moät bieán, tích luõy theo thaùng naêm". Kinh Phaùp Hoa vaøo thôøi Hueä Thaéng ñaõ coù caû thaûy ba laàn dòch. Laàn dòch ñaàu tieân do Cöông Löông Laâu Tieáp vaø Ñaïo Thanh thöïc hieän taïi nöôùc ta vaøo naêm 255 döôùi teân Phaùp Hoa tam muoäi kinh. Baûn naøy, khi Taêng Höïu vieát Xuaát tam taïng kyù taäp vaøo khoaûng 497, thì ñaõ maát, nhö Phí Tröôøng Phoøng gh laïi trong Lòch ñaïi tam baûo kyù 5 tôø 56c19-24. Caùt Taïng vieát Phaùp Hoa du yù ÑTK 1722 tôø 649c25-29 vaøo naêm 549 cuõng noùi noù vôùi baûn dòch cuûa Chi Ñaïo Caên thöïc hieän naêm 335, "hai baûn aáy mieàn nam khoâng coù". Baûn thöù hai laø cuûa Truùc Phaùp Hoä dòch naêm 286 vôùi teân Chính Phaùp Hoa kinh hieän coøn.. Baûn thöù ba laø cuûa Chi Ñaïo Caên, vaø baûn thöù IV laø cuûa Cöu Ma La Thaäp döôùi caùi ñaàu ñeà noåi tieáng Dieäu Phaùp lieân hoa kinh. Trong soá boán baûn dòch ñoù, ta hieän khoù bieát chaéc Hueä Thaéng duøng baûn naøo. Nhöng cöù vaøo tình traïng söû duïng dòch phaåm cuûa La Thaäp trong vieäc trích daãn cuûa nhöõng taùc giaû saùu laù thö, ta coù theå giaû thieát Hueä Thaéng haún ñaõ duøng Dieäu Phaùp lieân hoa kinh.
Sau ñoù, Thaéng ñaõ theo hoïc caùc "quaùn haïnh" vôùi moät vò thieàn sö nöôùc ngoaøi teân Ñaït Ma Ñeà Baø (Dharmadeva) Tung tích vò thieàn sö naøy ta hieän khoâng bieát moät tí gì. Teân oâng keå ôû ñaây laø laàn duy nhaát, cho neân, quan ñieåm cuõng nhö phöông phaùp thieàn cuûa oâng, ta khoâng theå naøo xaùc ñònh ñöôïc. Tuy nhieân neáu hieåu "quaùn haïnh" laø nhöõng phöông phaùp thieàn quaùn nhö quaùn hôi thôû, töùc an ban thuû yù, quaùn baát tònh, quaùn khoâng v.v.. thì thieän cuûa Ñaït Ma Ñeà Baø laø moä thöù thieàn, do Khöông Taêng Hoäi truyeàn thuï. Ngöôïc laïi, neáu hieåu quaùn haïnh laø "quaùn haïnh töùc", moät trong saùu "töùc" cuûa giaùo phaùi Phaùp Hoa, thì quaùn haïnh cuûa Ñaït Ma Ñeà Baø laø naêm loaïi quaùn haïnh, maø phaåm phaân bieät coâng ñöùc cuûa kinh Phaùp Hoa noùi tôùi, ñoù laø tuyø hyû, ñoïc tuïng, thuyeát phaùp, thöïc haønh heát luïc ñoä, thöïc haønh thöïc söï luïc ñoä. Vì Hueä Thaéng chuyeân trì tuïng Phaùp Hoa, quaùn haïnh, oâng theo hoïc, raát coù theå laø loaïi quaùn haïnh vöøa noùi. Neáu vaäy Thaéng laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaàu tieân neâu leân thuyeát quaùn haïnh töùc, maø sau naøy ñaõ trôû thaønh moät boä phaän troïng yeáu trong thuyeát saùu töùc cuaû giaùo phaùi Phaùp Hoa. Daâuõ theá, vì tieåu söû Thaéng noùi laø "Thaéng moãi laàn vaøo ñònh, heát ngaøy môùi ñöùng daäy", quaùn haïnh do Ñaït Ma Ñeà Baø truyeàn trao cho oâng chaéc vaãn laø loaïi quaùn haïnh do Khöông Taêng Hoäi quaûng baù vaø chuû trì. Noù vaãn tieáp tuïc ñöôïc thöïc haønh nhö tröôøng hôïp Ñaïo Thieàn, ta seõ thaáy döôùi ñaây.
Vôùi söï chuyeân chuù kinh Phaùp Hoa vaø thöïc haønh thieàn quaùn ñoù, ñaïo phong cuûa Thaéng ñaõ ñoàn xa. "Löu Hoäi cuûa Baønh Thaønh, khi ra laøm thuù Nam Haûi, nghe ñaïo phong aáy, ñaõ sai ngöôøi ñeán môøi, daét theo cuøng veà". Chöõ hoäi cuûa Löu Hoäi, baûn Cao Ly cheùp boä mòch vôùi chöõ qui neân caùc baûn in khaùc ñeàu cheùp nhaèm thaønh chöõ tích töùc goàm boä mòch vôùi chöõ traùch. Nhöng vì Ñaïo Tuyeân xaùc ñònh roõ Löu Hoäi, ngöôøi sai môøi Hueä Thaéng, laø cuûa Baønh thaønh, ta bieát chöõ hoäi duùng ra phaûi vieát beân boä mòch beân chöõ hoäi. Kieåm tra laïi caùc saùch söû Trung Quoác thôøi Hueä Thaéng, ta thöïc söï coù moät Löu Hoäi, goác ngöôøi Baønh Thaønh. Nam Teà thö 48 tôø 5a7-6a11 cheùp: "Löu Hoäi teân chöõ Só Chöông ngöôøi Baønh Thaønh".
Cöù tieåu söû cuûa Hoäi ôû Nam Teà thö, oâng sinh naêm 457 vaø maát naêm 502, luùc môùi 45 tuoåi. Thuoäc moät gia ñình quyeàn quí thôøi ñoù, luùc ñaàu oâng laøm taû quaân chuû boä cho Döï Chöông vöông Tieâu Ñaïo Ngöng, roài thaêng daàn ñeán Luïc söï. Nhöng vì coù moät söï xích mích giöõa Ngöng vaø thaùi töû Vaên Hueä. Hoäi sôï luïy ñeán thaân, neân "rieát xin" (khoå caàu) ra traán nhieäm moät quaän bieân giôùi. OÂng beøn ñöôïc cöû laøm töôùng quaân Nam Khöông. Söï vieäc naøy xaûy ra luùc naøo? Khaûo truyeän cuûa Tieâu Ñaïo Ngöng trong Nam Teà thö 22 tôø 3b10-11 thì söï xích mích xaûy ra khoaûng naêm 485, vì caùi chieáu môû roäng phong aáp cho Ngöng cuûa Teà Vuõ ñeá. Do theá, vieäc ñi traán Nam Khöông cuûa Hoäi chaéc chaén phaûi vaøo naêm aáy. Truyeän cuûa Hueä Thaéng noùi Hoäi "ra laøm thaùi thuù Nam Haûi" (xuaát thuû Mam Haûi). Nam Haûi coù theå laø moät vieát laàm cuûa Nam Khöông, vì phaàn Chaâu quaän chí cuûa Nam Teà thö 14 tôø 10b9 vaø 11a7 lieät Nam Haûi vaø Nam Khöông laøm hai quaän cuûa hai chaâu khaùc nhau. Nam Haûi thuoäc Quaûng Chaâu, coøn Nam Khöông thuoäc Giang Chaâu. Cuõng coù theå Nam Haûi laø moät teân chung chæ moät giaûi ñaát phía nam naèm tieáp giaùp vôùi bieån, nhö caâu "Quaûng Chaâu traán bôø bieån beá nam" (Quaûng Chaâu traán Nam Haûi taân teá), maø Nam Teà thö duøng ñeå moâ taû Quaûng Chaâu. Moät khi hieåu nhö theá, noù coù theå bao goàm luoân caû Nam Khöông. Löu Hoäi ra traán Nam Khöông naêm 485.
ÔÛ Nam Khöông, Hoäi "nhöõng luùc raûnh roãi vieäc quaân, chuyeân yù giaûng daïy", ñeán noãi moät teân tai maét cuûa Vuõ ñeá laø Traàn Hoàng ñaõ phaûi taâu: "Nam Khöông laø caùi coå hoïng cuûa ba chaâu, neân caàn phaûi coù ngöôøi gioûi vieäc cai trò, haù coù theå ñeå cho thuù 7 treû tuoåi giaûng hoïc xöû lyù sao?". Nhö vaäy, khi ra traán Nam Khöông, Hoäi ñaõ toå chöùc vieäc daïy hoïc, say meâ ñeán noãi bò baùo caùo veà trung öông laø chuyeân lo vieäc daïy hoïc, maø boû beâ chính söï Hoäi laø moät ngöôøi "gioûi öùng ñoái", "thoâng minh nhaïy beùn, coù vaên nghóa, gioûi chöõ vieát leä, nhieàu laàn bò goïi thöôûng, ñoái ñaùp ñeïp ñeõ maãn tieäp, trong soá ñoàng lieâu, ít ngöôøi ñöôïc ñaõi ngoä kòp", coù soaïn Naêng thô nhaân danh. Con ngöôøi vaên hoïc cuûa Hoäi laø nhö theá, neân khi ra traán nhieäm Nam Khöông, oâng toå chöùc tröôøng daïy hoïc thì cuõng khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân.
Chính taïi tröôøng hoïc taïi quaän Nam Khöông ñoù, maø Hoäi nghe "ñaïo phong cuûa Thaéng, sai ngöôøi ñi môøi, daét theo cuøng veà". Hoäi ra Nam Khöông naêm 485. Ñaây cuõng laø naêm chính quyeàn Vuõ ñeá quyeát ñònh sai Löu Giai ra ñaùnh chieám Giao Chaâu. Lyù Thuùc Hieán sau khi ngoaïi giao, ñeå giaûi quyeát khoâng xong, ñaõ ñeå cho Löu Hoäi tieán quaân chieám ñoùng nöôùc ta, vaø haún ñaõ chuaån bò ngöôøi ñeå chæ ba naêm sau Phuïc Ñaêng Chi ñaõ phuïc hoài laïi ñöôïc chính quyeàn töï trò cuûa mình. Trong thôøi gian chieám ñoùng, Giai ñaõ ra söùc vô veùt taøi nguyeân vaø nhaân taøi cuûa Giao Chaâu ñeå coáng naïp cho Trung Quoác. Lòch ñaïi tam baûo kyù 3 tôø 44a3 ghi: "Thaùng gieâng naêm Vónh Minh thöù 5 (487) Giao Chaâu daâng moät vieân ngoïc chaâu cao hai taác, ñuû laøm moät töôïng Phaät ngoài". Töôïng Phaät ngoài baèng ngoïc chaâu naøy chaéc Giai ñaõ cöôùp töø moät ngoâi chuøa hay moät nhaø Phaät töû cuûa nhaân daân ta. Khoâng nhöõng cöôùp cuûa Giai coøn cöôùp ngöôøi. Vieäc Löu Hoäi "nghe tieáng sai ngöôøi môøi" cöôùp nhaân taøi cuûa nhaân daân ta, laø moät vuï löu ñaày ñoái vôùi Hueä Thaéng.
Ñaët vaøo moät khung caûnh lòch söû nhö vaäy, ta baây giôø môùi hieåu haønh traïng vaø thaùi ñoä cuûa Hueä Thaéng luùc bò baét veà Trung Quoác. Ñem veà Trung Quoác, Hoäi ñaõ ñöa Thaéng ñeán ôû taïi chuøa U teâ. Chuøa naøy cuõng goïi laø chuøa U Theâ döïng vaøo naêm 457 taïi nuùi Ngöu ñaàu ôû 40 daëm phía nam huyeän Thöôïng Nguyeân phuû Giang Ninh tænh Giang Teâ, töùc khoâng xa trò phuû cuûa Nam Khöông bao nhieâu. Vieäc laøm cuûa Hueä Thaéng luùc ôû chuøa ñaây ñaõ bieåu loä cao ñoä yù thöùc phaûn khaùng vaø baát hôïp taùc, bieåu loä cao ñoä söï phaãn uaát vaø choáng ñoái cuûa Thaéng ñoái vôùi chính Löu Hoäi, teân ñaïi dieän tröïc tieáp cuûa chính quyeàn Vuõ ñeá.
Tröôùc heát, Thaéng ñaõ "thao minh che kín, thöôøng toû nhö ngu" Thao minh laø söï taøi gioûi thoâng minh, Thaéng ñaõ daáu heát, coi mình nhö keû ngu. Noùi roõ ra, Thaéng ñaõ khoâng hôïp taùc vôùi Löu Hoäi trong giaûng ñöôoøng ñeå giaûng daïy. Coù leõ, ñoái vôùi Thaéng, laøm sao coù söï giaûng daïy cho nhöõng teân xaâm löôïc ñeå noù ñi xaâm chieám nöôùc mình. Hueä Thaéng sinh ra vaø lôùn leân haàu nhö hoaøn toaøn trong giai ñoaïn ñaát nöôùc ta ñoäc laäp. Thôû hít ñöôïc baàu khoâng khí ñoäc laäp thöïc söï gaàn hai möôi naêm aáy, Thaéng ñaõ yù thöùc noù quí giaù ñeán möùc naøo. Cho neân, khi bò boïn xaâm löôïc baét veà Trung Quoác, taát nhieân Thaéng ñaõ choáng ñoái maõnh lieät. Thaéng ñaõ khoâng hôïp taùc daïy doã vôùi Löu Hoäi vaø thöôøng toû ra nhö ngu. Chæ nhöõng ngöôøi ôû laâu vôùi Thaéng, hieåu ñöôïc taâm traïng vaø bieát thöïc söï taøi naêng cuûa oâng, môùi kính troïng. Nhöõng ngöôøi Phaät giaùo hoïc thieàn vôùi oâng, khoâng nhöõng kính troïng, maø coøn bò loâi cuoán tröôùc veû ñeïp cuûa thaùi ñoä vaø cuoäc ñôøi Thaéng. Noùi khaùc ñi, chæ nhöõng ngöôøi tin töôûng laø coù chí höôùng vaø ñoàng tình uûng hoä mình, Thaéng môùi baøy toû taâm söï vaø quan ñieåm cuøng taøi naêng mình.
Coù theå noùi, Hueä Thaéng ñaõ theå hieän cao ñoä khoâng nhöõng thaùi ñoä ngöôøi trí thöùc Phaät giaùo Vieät Nam, maø coøn cuûa ngöôøi trí thöùc Vieät Nam tröôùc keû thuø. Ñoù laø moät thaùi ñoä baát khuaát, baát hôïp taùc, choáng ñoái ñeán cuøng. Hình aûnh Hueä Thaéng laø moät hình aûnh ñeïp trong lòch söû choáng ngoaïi xaâm, ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc cuûa nhaân daân ta, sao noù töông phaûn vôùi nhöõng con ngöôøi quyø luïy, luoàn loït nhuïc nhaõ kieåu Lyù Tieán, Lyù Caàm.
Khoâng nhöõng choáng ñoái veà phöông dieän trí thöùc, Hueä Thaéng coøn choáng ñoái ngay trong neáp soáng cuûa mình. OÂng ñaõ khoâng chòu aên côm do nhaø chuøa cung phuïng moät nhaø chuøa do teân baét mình laø Löu Hoäi giuùp ñôõ. Cho neân, côm aáy laø côm cuûa keû ñòch. Thaéng chæ soáng nhôø vaøo phaàn veä. Phaàn veä laø moät phieân aâm chöõ phaïn Pindapata, töùc nhöõng ñoà aên do Phaät töû boû vaøo bình baùt cuûa caùc vò taêng moãi buoåi saùng hoï ñi khaát thöïc. Nhö vaäy, Thaéng soáng nhôø vaøo nhöõng ñoà aên mình xin ñöôïc töø nhaân daân, nhöõng ñoà aên do nhaân daân Trung Quoác töï nguyeän cuùng cho Hueä Thaéng. Veà phöông dieän chính trò, ta coù theå noùi haønh ñoäng aáy cuûa Hueä Thaéng theå hieän moät quan ñieåm choáng ñoái raát ñaùng chuù yù. Ñoù laø, oâng choáng ñoái ñeán cuøng nhaø nöôùc vaø nhöõng teân thoáng trò xaâm löôïc Trung Quoác. Nhöng ñoái vôùi nhaân daân Trung Quoác, oâng khoâng choáng ñoái hoï, oâng coi hoï nhö anh em, nhö nhöõng ngöôøi cuøng caûnh ngoä coù theå giuùp ñôõ mình. Thaùi ñoä vaø quan ñieåm naøy cuaû Thaéng giaûi thích cho thaáy haàu nhö roõ raøng quaù trình tieáp thu vaø ñaáu tranh cuaû daân toäc ta ñaõ giuùp nhaân daân ta ñaùnh giaù vaø xaùc ñònh ñuùng ñaén keû thuø truyeàn kieáp cuûa mình laø ai. Chuùng taát khoâng theå laø nhaân daân Trung Quoác, maø tuyeät ñaïi ña soá cuõng bò boùc loät aùp böùc nhö nhaân daân ta. Vieäc soáng nhôø vaøo phaàn veä cuûa Thaéng thöïc ñaày yù nghóa. Nhöng thöïc söï noù chæ coù yù nghóa ñoù thoâi sao? Chæ vì quan ñieåm chính trò maø Thaéng ñaõ soáng nhö theá sao? Ñöông nhieân, noù khoâng chæ coù yù nghóa ñoù vaø cuõng khoâng hoaøn toaøn vì quan nieäm aáy. Nhöng moïi haønh ñoäng cuûa con ngöôøi, nhaát laø ngöôøi ñaõ bò keû thuø baét vaø yù thöùc cao ñoä tình traïng bò baét cuaû mình, thì phaûi coù moät yù nghóa chính trò vaø lyù do chính trò nhaát ñònh, khoâng theå choái caõi.
Chuùng toâi khoâng phuû ñònh khía caïnh lòch söû cuûa vaán ñeà soáng nhôø phaàn veä cuûa Hueä Thaéng. Vaøo theá kyû thöù V, taïi mieàn nam Trung Quoác coù moät phong traøo do Phaùp Ñoä chuû tröông, keâu goïi taäp theå taêng giaø Phaät giaùo haõy trôû veà neáp soáng nguyeân thuûy cuûa thôøi Ñöùc Phaät, ñaáy laø quaán y vaøng vaø caàm bình baùt ñi xin aên, chöù khoâng aên maëc theo loái Phaät giaùo Trung Quoác. Phong traøo naøy loâi cuoán khaù ñoâng ngöôøi, trong ñoù coù caû ngöôøi con gaùi ñaõ ñi xuaát gia bieát döôùi teân ni coâ Phoå Minh cuûa thöù söû Tröông Muïc, vò thöù söû cuoái cuøng cuûa nhaø Löu Toáng, khi Lyù Tröôøng Nhaân khôûi nghóa. Cho neân, noù gaây ra nhöõng baøn caõi cöïc kyø xoân xao maø chuùng toâi coù noùi qua ôû tröôùc. Phaûi chaêng Thaéng ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa neáp soáng tö traøo ñoù? Hay soáng nhôø phaàn veä laø moät loái soáng töông ñoái phoå quaùt cuûa Phaät giaùo Vieät Nam thôøi thaéng? Söï thieáu thoán tö lieäu hieän nay khoâng cho pheùp traû lôøi moät caùch chaéc chaén vöøa neâu. Chuùng toâi vaãn nghó, vieäc soáng nhôø phaàn veä cuûa Thaéng chuû yeáu laø do thaùi ñoä vaø quan ñieåm chính trò, bieåu thò moät söï choáng khaùng ñoái vôùi nhöõng teân ñaõ baét mình, ñaõ xaâm löôïc nöôùc mình.
Haún vì thaùi ñoä vaø haønh ñoäng choáng ñoái cuûa Thaéng, Löu Hoäi taát khoâng theå söû duïng Thaéng theo yù ñoà cuûa minh ñöôïc. Do vaäy, hai naêm sau, töùc vaøo naêm Vónh Minh thöù naêm (487), chuùng ñaõ cho ñôøi Hueä Thaéng veà ôû tænh xaù Dieân Hieàn ôû Chung Sôn, caùch Kieán Nghieäp khoâng xa. Töø ñaây cho ñeán luùc Thaéng cheát vaøo khoaûng nhöõng naêm 502-519, trong gaàn ba möôi naêm naøy Thaéng ñaõ laøm gì, Ñaïo Tuyeân khoâng cho bieát. OÂng chæ vieát: "Töø treû tôùi giaø, loøng Thaéng trinh chính". Bình luaân naøy roõ raøng khoâng chæ ñôn thuaàn nhaèm ñeán thaùi ñoä vaø quan ñieåm chính trò cuaû oâng. Thaéng khoâng nhöõng trung trinh ñoái vôùi ñaïo, maø coøn ñoái vôùi daân toäc, khoâng nhöõng chính tröïc ñoái vôùi ñaïo, maø coøn thaúng thaén ñoái vôùi keû thuø.
Cuoäc ñôøi Hueä Thaéng nhö vaäy ñoù. OÂng maát luùc 70 tuoåi. Ñaïo Tuyeân khoâng cho bieát oâng cheát ôû ñaâu. Coù theå taïi Chung Sôn. Nhöng cuõng raát coù theå taïi Tieân Sôn. Trong tröôøng hôïp sau, Hueä Thaéng haún ñaõ trôû veà nöôùc ta vaøo thôøi nhöõng chính quyeàn töï trò cuûa Phuïc Ñaêng Chi vaø Lyù Taéc. Coù leõ vì Thaéng ñaõ rôøi Trung Quoác neân haønh traïng cuûa oâng ba möôi naêm coøn laïi Tuyeân ñaõ khoâng bieát ñeå ghi. Daàu sao chaêng nöõa, Hueä Thaéng ñaõ coù moät soá aûnh höôûng nhaát ñònh naøo ñoù ñoái vôùi Phaät giaùo Trung Quoác, nhaát laø vôùi phong traøo thieàn ñang leân ñeå teân tuoåi cuûa mình ñöôïc xuaát hieän trong söû saùch Trung Quoác.
Hueä Thaéng ñaõ ñöôïc Tuyeân xeáp vaøo haïng nhöõng ngöôøi "taäp thieàn", tröôùc caû Boà Ñeà Ñaït Ma Quan nieäm vaø phöông phaùp thieàn cuûa oâng ñaõ coù ngöôøi hoïc. Tuyeân vieát: "Keû hoïc thieàn thì kinh myõ". Nhöng nhö ñaõ noùi ôû treân, ta hieän khoù maø bieát ñích xaùc noäi dung vaø phöông phaùp thieàn cuûa oâng. Veà vieäc ai ñöôïc truyeàn thuï quan nieäm vaø phöông phaùp aáy, ta cuõng khoâng theå naøo roõ. Chæ bieát Thaéng coù moät uy tín vaø aûnh höôûng nhaát ñònh ñoái vôùi giôùi Phaät giaùo, neân ñaõ kính caån ghi laïi teân oâng.
Hueä Thaéng ñaõ soáng vaø ñaõ cheát nhö theá. Hoïc phong vaø tö töôûng cuûa oâng, duø tröôùc nhöõng thieáu thoán tö lieäu vöøa noùi, vaãn theå hieän thöù hoïc phong vaø tö töôûng cuûa neàn Phaät giaùo Maâu Töû Khöông Taêng Hoäi, sau khi bò Lyù Mieãu, Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh tra hoûi. OÂng tieáp tuïc vaøo vieäc tin töôûng ñoïc kinh, vaøo vieäc ngoài thieàn caû ngaøy, haún ñeå muoán thaáy Phaät. Ñieàu naøy, ta seõ thaáy roõ ôû tröôøng hôïp Ñaïo Thieàn.
Veà Ñaïo Thieàn [^]
Tuïc Cao Taêng truyeän 21 tôø 607b1-17 ñaõ vieát thö naøy: "Thích Ñaïo Thieàn, ngöôøi Giao Chæ, sôùm thoaùt löôõi ñôøi, laäptính phöông nghieâm, tu thaân giöõ giôùi trong saïch saùnh caùc cao ñöùc, laøng hoï taêng tuïc ñeàu quí Thieàn khaéc kyû, maø troïng Thieàn ñoác haønh. Chuøa nuùi Tieân Chaâu xöa bò nhieàu coïp haïi, Thieàn ñeán ôû ñoù, naïn aáy lieàn xa. Khi nghe Caùnh Laêng vöông nhaø Teà roäng môû thieàn luaät, döïng nhieàu choã giaûng, ngöôøi ta ngaøn daëm ruoãi xe, cuøng ñeán Kim Laêg. Hoï ñeàu laø tieâu lónh cuaû boán beå, ngöôøi taøi cuaû ñôøi vaø tay gioûi trong ñaïo. Thieàn truyeàn daïy saùch hay raát thoâng. Ban ñeâm khoâng nguû, tham khaûo kinh maøu, vaâng tìm lôøi thaä. Ñeán naêm Vinh Minh thöù nhaát, (483), du lòch qua nhaø cöûa cuûa kinh ñoâ, ñeå ñeán ôû chuøa Vaân Cö Haï taïi Chung Sôn. Thieàn vaâng ñieàu khieån Taêng chuùng, noåi tieáng vì roäng duøng luaät Thaäp tuïng. Daïy ñaøo traûi qua, taêng ni tin vaâng neân uy tín chaán phaùt, tieáng taêm bieát khaép. Thieàn ñieàm ñaïm daïy ngöôøi, baøn caõi coù phong thaùi, neân keû chòu thoï giôùi vôùi Thieàn ôû taïi kinh ñoâ, soá vöôït quaù ngaøn. Hoïc ñoà thöøng ñeán nghe Thieàn giaûng khoâng thieâuù döôùi moät traêm. Thieàn thích dieät giaùc vaø quaùn, luoân naùu nuùi xa, neâuù oàn aøo quaù caûnh ñeâm, beøn tìm caùch lui böôùc, laïi aên nhöõng thöùc aên hoang daõ, maëc nhöõng ñoà toài taø, mieäng khoâng bao giôø noùi chuyeän phuø phieám. Neáu coù ai cho ñoà ngon ñeïp, beøn tuyø theo maø caáp phaùt cho nhöõng ngöôøi ngheøo ñau. Caùi giaøu cuaû söï tri tuùc, haù vöôït ñöôïc ö! Cuoái ñôøi, Thieàn ñeán ôû nhaø cuûa chuøa, choân daáu mình ôû nuùi röøng, khoâng giao thieäp vôùi theá cuoäc cao sang, chòu khoå laäp haïnh. Ngöôøi ta laáy theá laøm buoàn, nhöng Thieàn vaãn khoâng thay ñoåi söï vui cuûa mình. Vaøo naêm Ñaïi thoâng thöù nhaát (527) Thieàn maát ôû chuøa nuùi, xuaân thu 70".
Thieàn maát naêm 527 luùc 70 tuoåi, nhö vaäy phaûi sinh vaøo naêm 457. Nhö Hueä Thaéng, oâng ngöôøi Giao Chæ, töùc queâ quaùn vuøng Töø Lieâm thuoäc ngoaïi thaønh Haø Noäi hieän nay, nhö ta ñaõ thaá baøn caõi. OÂng xuaát gia töø nhoû, noåi tieáng laø khaéc kyû vaø ñoác haønh ñoái vôùi haøng xoùm cuõng nhö Taêng tuïc. Ñaïo Tuyeân khoâng noùi roõ Thieàn xuaát gia ôû chuøa naøo, nhöng chaéc chaén khoâng phaûi laø chuøa nuùi Tieân Chaâu, ñeå sau naøy oâng ñaõ ñeán ôû vaø laøm cho naïn coïp haïi ngöôøi heát ñi. Thieàn ôû chuøa ñoù, bao laâu ta khoâng bieát, coù theå tôùi nhöõng naêm 479, luùc oâng khoaûng 25 tuoåi. Khoaûng tôùi naêm 479 aáy, bôûi vì Thieàn phaûi qua Trung Quoác vaøo thôøi ñieåm ñoù, hay chaäm laém thì cuõng phaûi moät hai naêm sau thoâi. Lyù do chöa khaúng ñònh naøy, ta seõ thaáy döôùi ñaây.
Theo Ñaïo Tuyeân, thì Thieàn qua Trung Quoác, khi "nghe Caùnh Laêng vöông nhaø Teà roäng môû thieàn luaät, döïng nhieàu nhaø giaûng" Caùnh Laêng vöông nhaø Teà teân laø Tieâu Töû Löông, ngöôøi con thöù hai cuûa vuõ ñeá ñöôïc phong Caùnh Laêng quaän vöông naêm 483, luùc Vuõ ñeá leân ngoâi. Tieåu söû cuûa Löông trong Nam Teà thö 40 tôø 1aø-6b4 chæ ghi hai laàn Vöông toå chöùc nhöõng ñaïi hoäi Phaät giaùo. Moät xaûy ra vaøo naêm 487, maø Tieâu Töû Hieån cheùp ôû tôø 4b2-3: "Môøi danh taêng ñeán, giaûng noùi Phaät phaùp, taïo neân kinh boái theo nhaïc ñieäu môùi. Söï thaïnh haønh cuûa Ñaïo vaø ñôøi ôû Giang Taû chöa töøng coù". Vaø moät vaøo nhöõng naêm 488-489, maø Nam Teà thö 40 tôø 5b1-3 vieát: "Laïi cuøng vôùi thaùi töû Vaên Hueä cuøng öa ñaïo Thích vì hai ngöôøi raát thieát vôùi nhau, Töû Löông kính tin caøng doác loøng hôn. Nhieàu laàn toå chöùc trai giôùi ôû chuøa Kyø Vieân, nhoùm heát trieàu thaàn chuùng Taêng. Ñeán vieäc böng ñoà aên ñöa nöôùc uoáng, hoaëc töï mình laøm vieäc ñoù. Ñôøi phaàn nhieàu cho laø thaát pheùp". Hai ñaïi hoäi Phaät giaùo vöøa ghi. Thieàn chaéc chaén coù tham döï, nhöng chuùng khoâng phaûi laø nhöõng ñaïi hoäi ñaàu tieân, bôûi vì naêm 483 Thieàn ñaõ coù maët taïi Kim Laêng, roài ñeán ôû taïi chuøa Vaân Cö Haï cuûa Chung Sôn. Vaäy thì, Thieàn phaûi qua Trung Quoác tröôùc naêm 483 hay toái thieåu vaøo naêm ñoù.
Quaûng hoaèng minh taäp 19 tôø 323a27-b8 vaø 323b9-c4 coù cheùp laïi hai laù sôù do Thaåm Öôùc thaûo. Laù sôù ñaàu nhan ñeà Nam Teà hoaøng thaùi töû giaûi giaûng sôù noùi raèng: "Hoaøng thaùi töû vaøo ngaøy 15 thaùng 4 naêm Kieán Nguyeân thöù tö (482) nhoùm caùc baäc voïng Taêng Ñaïi Thöøa ôû vöôøn Huyeàn Phoâ, an cö trong ao bauù caám uyeån, ñeàu ñem cuùng ñuû laàu quí ñaøi ñeïp cho Phaät vaø chuùng Taêng. Ñeán ngaøy raèm thaùng baûy kính xin boû thaân baùu cuùng xe maõo caân ñai phaøm 99 vaät. Nguyeän ñem söùc ñoù, truøm khaêp coõi cheát ngöôøi soáng, khieán ñeá thaát vöõng beàn nhö nuùi Tung nuùi Hoa, daân ñen ñöôïc höôûng caùi phöôùc nhaân thoï..." Laù sôù naøy nhö vaäy, Traàm Öôùc thaûo cho Vuõ ñeá, cha cuûa Löông, xaùc ñònh coù moät ñaïi hoäi Phaät giaùo khaùc do Vuõ ñeá toå chöùc vaøo naêm 482. Ñaïo Thieàn chaéc phaûi tham döï ñaïi hoäi an cö keát haï naøy.
Nhöng Ñaoï Tuyeân noùi Thieàn qua Trung Quoác vì nghe Caùnh laêng vöông toå chöùc tröôøng giaûng. Laù sôù thöù hai nhan ñeà "Teà Caùnh Laêng vöông phaùt giaûng sôù vieát: "(...) Caùnh laêng vöông ñieän haï (...) beøn vaøo ngaøy moàng 8 thaùng hai naêm Vónh Minh thöù nhaát (483) ñaët chieáu giaûng ôû kinh ñoâ, nhoùm danh Taêng taïi cung khuyeát. Hoï ñeàu laø nhöõng baäc saâu roõ chaân tuïc, ño suoát danh töôùng, chia cheû nhoû khoâng bò vöôùng maéc, gaëp moái ngôø thì lieàn hieåu, cuøng nhoùm ôû tinh loâ Phaùp Vaân trong kinh kyø, noùi tieáng huyeàn cho saùu loaøi, môû cöûa phaùp cho vaïn ñaïi". Nhö theá, Ñaïo Thieàn ñaõ veà Kim Laêng vaøo dòp toå chöùc ñaïi hoäi naêm 483 naøy cuûa Tieâu Töû Löông. Nhöõng gì Traàm Öôùc vieát veà nhöõng ngöôøi tham döï ñaây hoaøn toaøn nhaát trí vôùi nhöõng moâ taû cuûa Ñaïo Tuyeân veà hoï trong truyeän cuaû Thieàn ôû treân. Vaäy, vaøo naêm 483, luùc môùi 28 tuoåi, Thieàn ñaõ noåi tieáng laø moät danh Taêng "saâu roõ chaân tuïc, ño suoát danh töôùng".
Ngaøy nay, Xuaát tam taïng kyù taäp 12 tôø 85b12-86b17 coù cheùp moät baûn muïc luïc nhan ñeà Teà thaùi toå Caùnh laêng Vaên tuyeân vöông phaùp taäp luïc. Trong lôøi töïa, Taêng Höïu coù noùi oâng cheùp laïi nhöõng saùch vôû coøn soùt laïi sau caùi "ñaïi hoäi toát ñeïp" (gia hoäi) do Caùnh Laêng vöông toå chöùc. Phaûi chaêng nhöõng saùch vôû lieät ra trong noù laø thaønh quaû cuûa ñaïi hoäi naêm 483? Tieác raèng Höïu khoâng noùi roõ nieân ñaïi cuûa caùi ñaïi hoäi oâng tham döï, neân ta khoâng theå naøo traû lôøi caâu hoûi vöøa neâu. Tuy nhieân ta coù theå giaû thieát moät phaàn chuùng laø thaønh quaû cuûa ñaïi hoäi ñoù, bôûi vì ñaïi hoäi naêm 487 chæ chuû yeáu taïo neân moät neàn leã nhaïc Phaät giaùo môùi. Teà Thaùi Toå Caùnh laêng Vaên tuyeân vöông phaùp taäp luïc do theá laø moät taäp hôïp thaønh quaû nhöõng ñaïi hoäi do Tieâu Töû Löông toå chöùc, trong ñoù nhöõng baûn vaên lieân heä tôùi giôùi luaät Thieàn chaéc tham döï soaïn thaûo, nhö Chuù Öu-baø-taéc giôùi 3 quyeån, Giôùi quaû trang nghieâm 1 quyeån, Thoï giôùi tinh hoaèng giôùi thöùc 1 quyeån...
Ñaïo Thieàn ñeán Trung Quoác do theá khoâng theå naøo sau naêm 483. Ñeán naêm naøy, nöôùc ta vaãn laø moät nöôùc ñoäc laäp döôùi chính quyeàn ñoäc laäp cuûa Lyù Thuùc Hieán. Thieàn ñeán Trung Quoác do theá khoâng phaûi do boïn xaâm löôïc baét eùp ñi, nhö tröôøng hôïp cuaû Hueä Thaéng. Ngöôïc laïi, Thieàn coù leõ ñaõ do chính chính quyeàn Lyù Thuùc Hieán gôûi sang, nhaèm thöïc hieän nhöõng saùch löôïc ngoaïi giao cuûa mình. Keå töø khi Tieâu Ñaïo Thaønh döïng neân nhaø Nam Teà, ñaõ nhieàu laàn vua Teà ñoøi ñi ñaùnh Giao Chæ, ñeå thu ñaát ñai veà cho Trung Quoác. Nhöng Löu Thieän Minh, moät khai quoác coâng thaàn cuûa nhaø Teà, ñaõ vieát moät baûn ñieàu traàn goàm 11 ñieàu, trong ñoù ñieàu 11 khuyeân laø khoâng neân ñaùnh nöôùc ta. Nam Teà thö 26 tôø 5b9-12 cheùp theá naøy: "Ñieàu thöù 11 cho raèng vì Giao Chaâu hieåm quaïnh ôû ngoaøi choã yeáu hoang, ñeán thôøi Toáng maït, chính hình haø khaéc, beøn ñi tôùi choã oaùn phaûn. Nay ñaïi hoùa môùi baét ñaàu, neân laøm cho noù nhôù baèng ôn ñöùc, chöa neân xa nhoïc töôùng syõ, dao ñoäng bieân daân. Hôn nöõa, ñaát kia chæ saûn xuaát nhöõng thöù chaâu baùu thaät chaúng phaûi nhöõng thöù thaùnh trieàu caàn gaáp. Vieäc ñaùnh deïp ñaùng neân thö thaû ñình laïi" Cho neân, môùi leân ngoâi vaøo thaùng 4, thaùng 6 Tieâu Ñaïo Thaønh ñaõ ra chieáu nhaän Lyù Thuùc Hieán laøm thöù söû Giao Chaâu.
Khi Tieâu Ñaïo Thaønh cheát naêm 482, Tieâu Di noái nghieäp döôùi teân Vuõ ñeá, chaéc laïi dôû troø baøn baïc vieäc tieán quaân ñaùnh nöôùc ta. Vieäc Ñaïo Thieàn qua Trung Quoác vaøo naêm 483 do theá haún nhaèm vaän ñoäng chaän laïi nhöõng möu ñoà loaïi ñoù. Quaû vaäy, trong baûn tieåu söû cuûa Tieâu Töû Löông ôû Nam Teà thö 40 tôø 3a13-b4 coù moät lôøi taâu cuûa Löông vieát vaøo naêm 486 baøn veà vieäc khoâng neân ñaùnh Giao Chaâu "Giao Chaâu quaïnh hiu moät daûi, thaät chæ laø hoang phuïc. Noù yû theá xa neân ñeán laøm khaùch chaäm, aáy coá nhieân laø söï thöôøng. Töø khi ñöùc trong môû vaän, noù ñaõ naïp khoaûng veà khuyeát xin nhaän chöùc, neân ñaët noù ngoaøi vieäc löôøng ño, khoâng caàn phaûi noùi nöõa. Nay ñem lính huyeän maø ñi ñaùnh xa, ñöôøng qua muoân daëm, vieäc ñoâng ít khaùc nhau, theá chuû khaùch khoâng gioáng, ñem nghæ ngôi ñôïi nhoïc meät, thì söï toaøn thaéng khoù maø taát yeáu. Laïi men theo ñöôøng maø tuyeån quaân cho ñuû söùc quaân, thì daân ñinh oâ hôïp, vieäc traùi vôùi söï luyeän taäp vaø tinh nhueä. Quaûng Chaâu chöùa tuoåi khoâng coù naêm. Vieät chaâu binh löông saïch thieáu. Theâm vaøo ñoù, neáu ñöùng ra möôïn thì chæ daãn ñeán choã phieàn nhieãu daân. Ngu toâi noùi raèng vieäc xin cuûa (Lyù) Thuùc Hieán khoâng neân nghe theo. Baét loaïn thì heát khinh nhôøn, neân ñôïi cô hoäi sau. Tuy hoaõn naêm thaùng, leõ baét soáng noù laø taát yeáu. Bôùt döùt phaùt ñoäng vieäc nhoïc nhaèn cuûa toán hao löïc dòcy. Löu Giai chuaån bò giaùp binh ñeå giuùp (ñaùnh deïp) mieàn Töông Chaâu. Uy löïc khi ñaõ ñöa ra, boïn giaëc kieán taát töï phuïc".
Lôøi taâu vöøa daãn cuûa Caùnh Laêng vöông Tieâu Töû Löông, nhö ñaõ noùi, laø vieát vaøo naêm 486, töùc boán naêm sau khi Nam Teà thö 56 tôø 7a10-13 noùi Nhaø Teà ñaõ cöû Löu Giai "laøm thöù söû Giao Chaâu, ñem lính quaän Nam Khöông, Loâ Laêng vaø Thæ Höng ñeå ñaùnh ôû Giao Chaâu. Thuùc Hieán nghe, sai söù nguyeän xin thay ñoåi, vaøi naêm, daâng 12 ñoäi ñaâu maâu baèng baïc roøng vaø loâng chim coâng. Theá Toå khoâng chòu, Thuùc Hieán sôï Giai ñaùnh uùp, ñi ñöôøng taét töø Töông Chaâu veà chaàu". Roõ raøng, ñeán naêm 486, vaán ñeà Giao Chaâu vaãn chöa giaûi quyeát xong. Cho neân, tuy treân danh nghóa, nhaø Teà ñaõ cöû Löu Giai laøm thöù söû vaøo naêm 483, nhöng treân thöïc teá, chính quyeàn ñoäc laäp Lyù Thuùc Hieán vaãn tieáp tuïc daèng co vôùi boïn xaâm löôïc baèng con ñöôøng ngoaïi giao, trong ñoù nhöõng ngöôøi nhö Ñaïo Thieân giöõ moät vai troø toái quan troïng.
Daãu Ñaïo Tuyeân noùi, Thieàn "nghe Caùnh laêng vöông nhaø Teà roäng môû thieàn luaät döïng nhieàu choã giaûng", ta thaáy nhieäm vuï cuûa Thieàn khoâng chæ ñôn thuaàn laøm nhöõng vieäc nhö "truyeàn daïy saùch hay", hay "tham khaoû kinh maàu, tìm vaâng lôøi thaät". Söï kieän Tieâu Töû Löông coøn vieát lôøi taâu treân vaøo naêm 486 chöùng toû giöõa Thieàn vaø Löông ñaõ coù nhöõng lieân heä chính trò naøo ñoù, maø ngaøy nay ta khoâng theå taû ñöôïc. Caàn chuù yù laø, Löông duøng moät phaàn naøo lyù do maø Löu Thieän tröôùc oâng ñaõ duøng ñeå thuyeát phuïc Tieâu Ñaïo Thaønh. Vì theá, tuy noùi naêm 483 giao Löu Giai caát quaân ñaùnh Giao Chaâu, nhaø Teà vaãn chaàn chöø khoâng daùm ra quaân haún, toái thieåu cho tôùi naêm 486. Coù moät vaán ñeà neâu ra laø, khi hai beân ñang daèng co, thì chaéc Giai vaø nhaø Teà cuõng ñöa ra moät soá yeâu saùch, trong ñoù coù caû vieäc baét eùp Hueä Thaéng veà Nam Khöông cho Löu Hoäi, maø chuùng toâi ñaõ ñaët vaøo khoaûng naêm 485.
Khaùc vôùi Thaéng, ngöôøi bò baét eùp, Ñaïo Thieàn ñaõ tham döï tích cöïc vaøo ñôøi soáng vaên hoùa vaø tín ngöôõng cuûa Trung Quoác, ñaëc bieät cuûa giôùi thoáng trò, nhaèm thöïc hieän ñoàng thôøi nhöõng nhieäm vuï chính trò coù theå cuûa mình. Do vaäy, sau ñaïi hoäi Phaät giaùo naêm 483 vaø dôøi ñeán ôû taïi chuøa Vaân Cö Haï, Thieàn tieáp tuïc döï vaøo caùc ñaïi hoäi Phaät giaùo tieáp theo cuûa nhöõng naêm 486, 48, 489 v.v... Thieàn ñaõ ñieàu khieån ñôøi soáng chuùng taêng ôû taïi chuøa mình baèng luaät Thaäp tuïng, noåi tieáng ñeán noãi Ñaïo Tuyeân ñaõ xeáp oâng vaøo haøng nhöõng "luaät sö". Thieàn ñaõ daïy doã, hoïc troø khoâng bao giôø döôùi moät traêm. Nhöõng keû qui y, toân thieàn laøm thaày khoâng döôùi moät ngaøn. Nhöng Thieàn vaãn tieáp tuïc neáp soáng "hoang thöïc teä y" vaø ai coù cho gì ngon ñeïp thì lieàn ñem caáp phaùt cho nhöõng ngöôøi ngheøo ñau. Thieàn ñaõ theå hieän moät tính nhaân ñaïo saâu xa. Cuoái cuøng, Thieàn ra ôû ngoâi chuøa laøm giöõa röøng, ñeå traùnh giao thieäp vôùi ñôøi cao sang. Ñieåm naøy chöùng thöïc cho giaû thieát cuûa ta veà nhieäm vuï chính trò cuûa Thieàn. Trong khi soáng cuoäc ñôøi ngheøo heøn ñaày tính nhaân ñaïo vöøa noùi, Thieàn ñaõ "thích dieät giaùc vaø quaùn". Theá thì, giaùc vaø quaùn laø gì?.
Ñaïi trí ñoä luaän 17 tôø 186a14-21 vieát:"Thoâ taâm söï nieäm thì goïi laø giaùc, teá taâm phaân bieät thì goïi laø quaùn. Ví nhö ñaùnh chuoâng, tieáng ñaàu to thì goïi laø giaùc, tieáng sau nhoû nheï daàn thì goïi laø quaùn. Hoûi: A-tyø-ñaøm noùi töø duïc giôùi ñeán sô thieàn, giaùc vaø quaùn töông öng trong moät duïc giôùi ñeán sô thieàn, giaùc vaø quaùn töông öng trong moät taâm, nay sao noùi thoâ taâm sô nieäm thì goïi laø giaùc, teá taâm phaân bieät thì goïi laø quaùn? Ñaùp: hai phaùp tuy ôû moät taâm, nhöng hai töôùng noù khoâng cuøng nhau, khi giaùc thì quaùn khoâng roõ raøng, khi quaùn thì giaùc khoâng roõ raøng, ví nhö maët trôøi moïc thì caùc vì sao khoâng hieän ra nöõa". Giaùc vaø quaùn nhö vaäy, laø nhöõng töø cöïu dòch cuûa vitarka va vicaøra tieáng phaïn, maø sau naøy nhöõng ngöôøi taân dòch nhö Huyeàn Traùng ñaõ phieân dòch laø taàm vaø töù. Chuùng laø taâm sôû raát quan troïng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tu thieàn kieåu Khöông Taêng Hoäi, bôûi vì, nhö Ñaïi tri ñoä luaän 17 tôø 186a26-28, vieát "keû thöïc haønh thieàn bieát giaùc vaø quaùn tuy laø thieän phaùp, nhöng chuùng nhieãu loaïn ñònh taâm, taâm muoán rôøi chuùng neân maéng chuùng laø giaùc vaø quaùn, daáy leân caùi yù nieäm: giaùc vaø quaùn nhieãu loaïn thieàn taâm".
Thöïc haønh thieàn do theá, phaûi khu tröø giaùc vaø quaùn. AÁy thì, thieàn ñaây laø loaïi thieàn gì? Ñaïi trí ñoä luaän 17 tôø 168a4-6 noùi: "Neáu coù Tyø-kheo rôøi caùc duïc vaø caùc phaùp aùc baát thieän, coù giaùc coù quaùn, rôøi soáng hyû vaø laïc, thì vaøo ñöôïc thieàn thöù nhaát". Noù vieát tieáp ôû tôø 168b1-3: "Nhôø nhöõng nhaân duyeân thöù nhaát". Noù vieát tieáp ôû tôø 168b1-3: "Nhôø nhöõng nhaân duyeân nhö vaäy, maéng traùch giaùc quaùn, khi giaùc vaø quaùn dieät thì beân trong thanh tònh, coät taâm khi giaùc vaø quaùn dieät thì beân trong thanh tònh, coät taâm vaøo moät choã, khoâng coøn giaùc, khoâng coøn quaùn, ñònh soáng hyû vaø laïc, thì vaøo ñöôïc thieàn thöù hai". Vì giaùc vaø quaùn hay nhieãu loaïn ñònh taâm, neân ngöôøi ta phaûi dieät tröø. Khi dieät tröø chuùng, ngöôøi ta chöùng ñöôïc naác thieàn thöù hai cuûa thöù thieàn boán naác.
Ñaïo Tuyeân noùi Ñaïo Thieàn: "thích dieät giaùc vaø quaùn" . Nhö theá, roõ raøng, thieàn cuaû Ñaïo Thieàn vaø thöù thieàn do Khöông Taêng Hoäi truyeàn thuï vaø quaûng baù. Ñaïo Thieàn muoán dieät giaùc vaø quaùn, ñeå chuùng khoâng coøn nhieãu loaïn ñònh taâm nöõa theo quan nieäm thieàn cuûa boán naác aáy. Tröôøng phaùi thieàn do Hoäi thaønh laäp tröôùc ñoù hôn hai traêm naêm nhö vaäy vaãn tieáp tuïc ñöôïc keá thöøa. Nhöng ñeán Thieàn, thì Thieàn laø ngöôøi keá thöøa cuoái cuøng, maø ta bieát moät caùch ñích xaùc. Coù theå Quaùn Duyeân laø moät vò thieàn sö cuoái cuøng khaùc cuûa thieàn phaùi naøy. Song ta hieän khoâng coù moät ñieåm gì cho thaáy quan ñieåm vaø phöông phaùp thieàn cuûa Quaùn Duyeân. Chæ bieát raèng, khi Tì-ni-ña-löu-chi ñeán nöôùc ta vaøo naêm 560 thì ngöôøi hoïc troø cuûa Quaùn Duyeân laø Phaùp Hieàn ñaõ boû Duyeân maø ñeán laøm ñeä töû cuaû Chi, ñeå keá thöøa vaø quaûng ba thöù thieàn môùi naøy, ñaïi bieåu cho moät thöù Phaät giaùo môùi, moät giai ñoaïn Phaät giaùo môùi.
Moät khi ñaõ xaùc ñònh tö töôûng vaø phöông phaùp thieàn cuûa Thieàn nhö vaäy, vieäc coi Thieàn laø ngöôøi keá thöøa cuûa thieàn phaùi Khöông Taêng Hoäi laø moät ñieàu taát nhieân. Ñaïo Tuyeân ñaõ toû ra khoâng chính ñaùng khi xeáp Thieàn vaøo haïng nhöõng ngöôøi "roõ luaät" . "Roõ luaät" (minh luaät) thì Thieàn ñaõ thöïc söï noåi tieáng veà vieäc ñoù. OÂng coù leõ laø moät trong nhöõng ngöôøi Phaät giaùo Vieãn ñoâng ñaàu tieân aùp duïng ñôøi soáng luaät lyù töôûng cuûa Phaät giaùo vaøo ñôøi soáng thöïc söï cuaû taäp theå caùc nhaø tu haønh vaø ñaõ aùp duïng moät caùch thaønh coâng. Tuy nhieân, ñôøi soáng giôùi luaät khoâng phaûi laø ñôøi soáng maø Thieàn ñaõ soáng. Traùi laïi, chính thieàn vôùi phöông phaùp boán naác cuûa noù ñaõ ñöôïc oâng thöïc haønh. Do vaäy, ta phaûi coi Thieàn nhö moät thieàn sö, vaø hôn nöõa, moät ngöôøi keá tuïc doøng thieàn cuaû Khöông Taêng Hoäi.
Cuoái cuøng, Ñaïo Thieàn ñaõ maát vaøo naêm 527, höôûng thoï 70 tuoåi. Ñaïo Tuyeân noùi oâng maát ôû "chuøa nuùi" (sôn töï). Phaûi chaêng "chuøa nuùi" ñaây laø chuøa nuùi Tieân Chaâu, maø oâng töøng ôû boán möôi naêm tröôùc ñoù? Phaûi chaêng noù chæ chuøa Vaân Cö Haï taïi Chung Sôn? Cöù vaøo maïch vaên chuøa Vaân Cö Haï cuûa Chung Sôn, bôûi vì khoâng nhöõng Thieàn ñaõ coù ñeä töû vaø hoïc troø taïi ngoâi chuøa aáy, maø sau naøy hình nhö söï "hoang thöïc teä y" cuûa oâng cuõng xaûy ra ñaây. Tuy nhieân, cuõng coù theå chuøa nuùi laø chæ chuøa nuùi Tieân Chaâu. Vaøo thôøi Thieàn, vieäc trôû veà queâ höông cuûa mình chöa toû ra khoù khaên gì, nhö ta coù theå bieát. Nhöõng chính quyeàn töï trò hay nöûa töï trò vaãn tieáp tuïc nhau cai trò nhaân daân, cho tôùi khi Lyù Boân xöng ñeá, khoâng ñöa ra moät ngaên caûn naøo. Duø vôùi tröôøng hôïp naøo ñi nöõa, Thieàn ñaõ cheát. Caùi cheát cuûa Thieàn ñaõ keùo theo caùi cheát, neáu ta coù theå taïm goïi nhö vaäy, cuûa moät thôøi ñaïi Phaät giaùo, thôøi ñaïi cuûa Phaät giaùo quyeàn naêng vaø cuûa phaùp thieàn boán naác, laëng leõ môû maøn cho moät thôøi ñaïi Phaät giaùo môùi. Cuøng vôùi Hueä Thaéng, Ñaïo Thieàn ñaõ ñaïi bieåu veà phöông dieän Phaät giaùo cho nhöõng gì ñang ñi xuoáng, cho nhöõng gì heát khaû naêng ñaùp öùng yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi.
Chuùng toâi ñaõ coi Hueä Thaéng vaø Ñaïo Thieàn laø nhöõng ngoïn ñeøn cuoái cuøng cuûa moät thôøi ñaïi Phaät giaùo, nhö caùi ñaàu ñeà ñaõ phaûn aûnh moät phaàn naøo. Hoï laø nhöõng ngoïn ñeøn cuoái cuøng, vì hoï ñaõ sinh ra vaø lôùn leân trong tình traïng khuûng hoaûng cuûa neàn Phaät giaùo thôøi hoï. Hoï ñaõ coá gaéng, cuøng vôùi Ñaøm Hoaèng, thöïc hieän nhöõng vôùt vaùt cuoái cuøng cuaû nhöõng gì neàn Phaät giaùo ñoù coù khaû naêng ñaùp öùng. Nhöng nhöõng vôùt vaùt aáy cuõng khoâng cöùu noåi moät caùi gì ñang treân ñaø ñi xuoáng taát yeáu cuûa noù.
Gioáng nhö Ñaøm Hoaèng, hoï ñaõ coù nhöõng ñôøi soáng raát ñeïp, ñaày tính nhaân ñaïo. Hoï bieåu loä moät loøng yeâu nöôùc saâu xa, theå hieän ñöôïc troïn veïn taâm thöùc vaø thaùi ñoä cuûa trí thöùc Phaät giaùo cuõng nhö trí thöùc Vieät Nam tröôùc nhöõng vaán ñeà chung cuûa ñaát nöôùc. Moãi moät ngöôøi ñaõ chöùng toû caùch theá ñoùng goùp cuûa mình vaøo söï nghieäp ñaáu tranh giaûi phoùng cuûa daân toäc. Hoï ñaõ coù laäp tröôøng roõ reät ñoái vôùi keû thuø. Hoï yeâu toå quoác, nhöng ñoàng thôøi loøng yeâu cuûa hoï cuõng mang tính nhaân ñaïo saâu ñaäm. Hoï ñaõ baát khuaát tröôùc keû thuø, nhöng hoï cuõng bieát caùch hôïp taùc giai ñoaïn vôùi chuùng.
Vôùi taát caû neùt ñeïp aáy, hoï cuõng chæ laø nhöõng ngoïn ñeøn cuoái cuøng, bôûi vì hoïc phong hoï vaãn chöa vöôït ra khoûi nhöõng thieát ñònh do Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi thieát ñònh maáy traêm naêm veà tröôùc cho moät giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. Hoï chöa ñaùp öùng noåi nhöõng yeâu caàu cuûa moät thôøi ñaïi ñang leân cuûa Phaät giaùo cuõng nhö cuûa daân toäc maø ñænh cao laø cuoäc xöng ñeá cuûa Lyù Boân. Hoï vaãn coøn oâm aáp öôùc mô veà nhöõng quyeàn naêng sieâu nhieân, veà nhöõng khaû naêng bieán hoùa thoaùt khoûi khoâng gian vaø thôøi gian, khoâng lieân heä vôùi nhaân daân vaø ñaát nöôùc. Trong khi ñoù, caùc chính quyeàn töï trò vaø nöûa töï trò tieáp tuïc nhau ra ñôøi, taäp döôït daàn daàn caùi quyeàn naêng sieâu nhieân, caùi khaû naêng bieán hoùa xöa nay ñeå öôùc mô ñang trôû thaønh hieän thöïc, ñang trôû thaønh nhöõng söùc maïnh cho mình: Hoï vaãn coøn tieáp tuïc neáp soáng thieàn cuûa Khöông Taêng Hoäi, maø chöa thaáy thôøi ñaïi ñang ñoøi hoûi nhöõng gì môùi hôn. Hueä Thaéng vaø Ñaïo Thieàn do vaäy vaãn chæ laø nhöõng ngoïn ñeøn cuoái cuøng.
Veà Neàn ngheä thuaät tieân sôn [^]
Qua nhöõng trình baøy treân, Tieân Sôn toû ra laø moät trung taâm giaùo duïc Phaät giaùo lôùn, laø nôi taäp trung phaàn lôùn nhaân taøi Vieät Nam theá kyû thöù naêm. Ta bieát chaéc chaén nhöõng ngöôøi nhö Ñaøm Hoaèng, Hueä Thaéng vaø Ñaïo Thieàn ñaõ xuaát thaân töø ñoù. Nhöõng ngöôøi khaùc nhö Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh coù theå soáng ôû ñoù. Hueä Laâm vaø Trí Baân, khi bò ñuoåi khoûi Trung Quoác haún cuõng ñeán vieáng, neáu khoâng laø ôû laïi ngay taïi trung taâm aáy. Ñoù laø ngoâi chuøa Tieân Sôn hay Tieân Chaâu sôn. Chuùng ta ñaõ thaønh coâng ñoàng nhaát Tieân Sôn vôùi Tieân Chaâu sôn, vaø ñaõ ñaët noù ôû nôi ngoïn nuùi Laïn Kha hieän nay taïi laøng Phaät tích huyeän Tieân Sôn tænh Haø Baéc.
Chính taïi ngoïn nuùi aáy, treân di chæ chuøa Vaïn Phuùc döïng töø thôøi Lyù Thaùnh Toân naêm 1057, maø vaøo nhöõng naêm ba möôi cuûa theá kyû naøy, moät soá di lieäu khaûo coå hoïc ñaõ quaät ñöôïc, trong ñoù coù moät soá beä ñaù vôùi nhöõng khaéc hình ñaùng chuù yù. Cho ñeán ngaøy nay, nieân ñaïi cuaû nhöõng beä ñaù aáy ñeàu nhaát trí ñaët vaøo khoaûng theá kyû thöù X-XI cuûa thôøi Lyù_1. Lyù do ñeå thieát ñònh nieân ñaïi vöøa neâu xuaát phaùt töø söï tra cöùu lai lòch ngoâi chuøa Vaïn Phuùc, maø Bezacier cho laø khoâng leân tôùi quaù naêm 865, khi Cao Bieàn döïng chuøa Kim Ngöu cuûa oâng, vì "khoâng moät tö lieäu cho pheùp ta giaû thieát moät caùch naøo khaùc hôn_2". Ngaøy nay, vôùi söï phaùt hieän ra ngoâi chuøa Tieân Sôn hay Tieân Chaâu sôn, chuùng ta baây giôø coù theå ñaåy lai lòch ngoâi chuøa Vaïn Phuùc cuõ veà vôùi nhöõng theá kyû thöù V, neáu khoâng laø sôùm hôn. Vaäy thì, nhöõng beä ñaù tìm ñöôïc taïi chuøa Vaïn Phuùc coù theå laø nhöõng gì coøn laïi cuaû ngoâi chuøa Tieân Sôn, vaø phaûi thuoäc theá kyû thöù V. Coi nhöõng beä ñaù aáy laø cuûa chuøa Tieân Sôn, vaø ñaët noù vaøo theá kyû thöù V seõ soi saùng cho ta nhieàu vaán ñeà hieän ñang phuû kín.
Theo moâ taû cuûa chính Bezacier, moãi maët cuûa beä ñaù coù khaéc ôû trung taâm moät hình laù boà ñeà coù hình hoa sen ôû giöõa, hai beân laø hình 10 nhaïc coâng söû duïng nhöõng nhaïc cuï, moãi beân 5 ngöôøi, ñang söû duïng nhöõng nhaïc khí. Vôùi nhöõng moâ taû aáy, Bezacier ñaõ nhaän xeùt laø, veà phöông dieän theá taøi vaø daùng ñieäu nhöõng khaéc hình treân beä ñaù coù nhöõng neùt raát gioáng vôùi neàn ngheä thuaät Vaân Cöông vaø moät phaàn naøo Long Moân cuûa Trung Quoác. Neàn ngheä thuaät Vaân Cöông vaø Long Moân ñeàu ra ñôøi vaøo theá kyû thöù naêm_1. Vì tröôùc ñaây, Bezacier khoâng theå truy nguyeân chuøa Vaïn Phuùc veà moät ngoâi chuøa naøo sôùm hôn ngoâi chuøa Kim Ngöu cuûa Cao Bieàn, neân oâng ñaõ ñeà xuaát yù kieán cho raèng neàn ngheä thuaät nhöõng beä ñaù tìm thaáy taïi di chæ chuøa Vaïn Phuùc khoâng gì hôn laø traûi daøi cuûa neàn ngheä thuaät Long Moân vaø nhaát laø Vaân Cöông. Nhöng baây giôø ta ñaõ tìm thaáy Tieân Sôn hay Tieân Chaâu sôn xuaát hieän vaøo theá kyû thöù V roài, thì khoâng coù lyù do gì maø phaûi giöõ quan ñieåm aáy. Neàn ngheä thuaät nhöõng beä ñaù ra ñôøi cuøng moät laàn, neáu khoâng laø sôùm hôn, so vôùi neàn ngheä thuaät Vaân Cöông cuõng nhö Long Moân tieàn kyø.
Khoâng nhöõng theá, chính söï ra ñôøi cuøng moät theá kyû naøy giuùp ta thaáy taïi sao chuùng coù nhöõng neùt gioáng nhau veà theå taøi vaø daùng ñieäu. Vaø ñaây laø baèng côù khaùc cho ta khaúng ñònh nhöõng beä ñaù tìm thaáy taïi Vaïn Phuùc phaûi thuoäc veà chuøa Tieân Sôn vaø taïo neân neàn ngheä thuaät Tieân Sôn cuûa theá kyû thöù V. Ta bieát vaøo cuoái theá kyû thöù IV ñaàu theá kyû thöù V, neàn ngheä thuaät Phaät giaùo Trung Quoác chòu aûnh höôûng cuûa neàn ngheä thuaät Phaät giaùo AÁn Ñoä, bôûi vì chính nhöõng nhaø sö AÁn Doä ñaõ chæ veõ cho nhöõng ngheä só Trung Quoác caùch thöùc laøm sao ñeå töôïng tröng Phaät. Chuyeän Hueä Vieãn nhôø gaëp "moät thieàn sö Keá Taân vaø moät ñaïo syõ luaät hoïc nöôùc Nam" chæ cho caùch veõ Phaät, maø Phaät aûnh minh cuûa Vieãn ghi laïi trong Quaûng hoaèng minh taäp 15 tôø 198a10-13, laø moät thí duï. Neàn ngheä thuaät nöôùc ta vaøo thöôû aáy chaéc cuõng où moät tình hình töông töï, töùc nhöõng nhaø truyeàn giaùo AÁn Ñoä töùc caùc nöôùc chòu aûnh höôûng AÁn Ñoä ñeán veõ cho nhaân daân ta caùch thöùc töôïng tröng Phaät theo quan ñieåm cuûa neàn ngheä thuaät Phaät giaùo AÁn Ñoä.
Maø neàn ngheä thuaät Vaên Cöông laø neàn ngheä thuaät Phaät giaùo xöa nhaát Trung Quoác hieän coøn, vaø neàn ngheä thuaät Tieân Sôn laø neàn ngheä thuaät Phaät giaùo Vieät Nam xöa nhaát ñang coù, thì söï gioáng nhau veà moät soá neùt ôû theå taøi vaø daùng ñieäu laø moät leõ töï nhieân. Tuy caûm höùng coù khaùc nhau, chuùng ñeàu xuaát phaùt töø moät nguoàn kieán thöùc cô baûn veà aûnh töôïng vaø bieåu tröng. Cho neân, vieäc töôïng tröng Phaät baèng hình laù boà ñeà giöõa loøng coù hoa sen cuaû neàn ngheä thuaät Tieân Sôn cuõng nhö cuûa Vaân Cöông vaø Long Moân tieàn kyø ñaõ coù nhöõng lieân heä maät thieát vôùi caùch thöùc töôïng tröng Phaät cuûa neàn ngheä thuaät Sanchi_1. Roài ñeán nhöõng nhaïc thaàn Bezacier nhaän xeùt chuùng coù nhöõng neùt gioáng vôùi nhöõng khaéc hình tìm thaáy taïi chuøa Coùi ôû tænh Vónh Yeân, maø khaéc hình taïi chuøa Coùi vôùi nhöõng Garuda laïi coù nhöõng lieân heä vôùi neàn ngheä thuaät Chaøm.
Vaøo theá kyû thöù naêm vaø saùu, taïi mieàn nam Trung Quoác xuaát hieän neàn ngheä thuaät Höông Töôïng sôn. Nhöõng töôïng Phaät cuûa neàn ngheä thuaät naøy coù nhöõng neùt töông töï vaø töôïng Phaät tìm thaáy taïi Ñoâng Döông ôû nöôùc ta cuûa neàn ngheä thuaät Chaøm. Caû hai neàn ngheä thuaät ñaây ñaõ phaûn aûnh veà theá taøi vaø daùng ñieâu neàn ngheä thuaät töôïng Phaät Amaravatì vaø Anuruddhapura cuûa AÁn Ñoä_1. Nhö theá, nhöõng nhaïc thaàn cuaû beä ñaù coù nhöõng neùt gioáng vôùi nhöõng khaéc hình taïi chuøa Coùi chòu aûnh höôûng Chaøm, thì ñoù cuõng laø leõ töï nhieân, caên cöù vaøo tình traïng giao löu vaên hoùa vaø ngheä thuaät xaûy ra khaù thöôøng xuyeân vaøo thôøi aáy.
Noùi taét, nhöõng beä ñaù tìm thaáy treân di chæ chuøa Vaïn Phuùc, cöù vaøo nhöõng lyù do vöøa trình baøy, phaûi traû laïi cho neàn ngheä thuaät Tieân Sôn, maø töø tröôùc tôùi nay ñaõ bò queân laõng. Ngay caû luùc maø ta chöa theå aùp duïng phöông phaùp nieân ñònh baèng ñoàng vò phoùng xaï ñoái vôùi chuùng, vaø chæ caàn döïa vaoø lai lòch chuøa Vaïn Phuùc vaø theå taøi cuøng daùng ñieäu cuaû nhöõng khaéc hình treân beä ñaù, ta cuõng coù theå taïm thôøi ñeà leân yù kieán vöøa neâu. Keát luaän naøy seõ ñöa ta ñeán moät soá heä luaän raát quan troïng ñoái vôùi lòch söû aâm nhaïc Vieät Nam vaø Phaät Giaùo Vieät Nam maø chuùng toâi ñaõ baøn töø tröôùc. ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ caàn theâm laø, vôùi tình traïng trí thöùc, tín ngöôõng cuøng hoïc thuaät vöøa moâ taû, nhaân daân ta vaøo theá kyû thöù naêm ñaõ thöøa söùc taïo döïng neân moät neàn ngheä thuaät nhö ngheä thuaät Tieân Sôn vôùi nhöõng beä ñaù tìm thaáy.
Ñeå ñoùng goùp tö lieäu thaønh vaên cho nhöõng ñieàu tra khaûo coå hoïc trong töông lai veà nuùi Laïn Kha, chuùng toâi thöû tìm xem sau chuøa Tieân Sôn hay Tieân Chaâu sôn nuùi Laïn Kha coøn coù chuøa naøo khaùc nöõa khoâng? Truyeän Phaùp Hieàn trong Thieàn uyeån taäp anh noùi Hieàn (?-626) laäp chuøa. Chuùng thieän treân nuùi Thieân Phuùc ôû Tieân Du. Nuùi Thieân Phuùc naøy cuõng laø nuùi Tieân Du, bôûi vì truyeän Cöùu Chæ noùi Chæ ñeán ôû chuøa Quang Minh Tieân Du, trong khi truyeän Ñaïo Hueä noùi Hueä ôû chuøa Quang Minh nuí Thieân Phuùc. Maø nuùi Tieân Du, do nhöõng ñoàng nhaát ôû tröôùc, laïi laø nuùi Laïn Kha. Do vaäy, sau chuøa Tieân Sôn, coøn coù chuøa Chuùng Thieän cuûa Phaùp Hieàn. Ngoaøi Hieàn, trong tình traïng tö lieäu hieän ñaïi, ta coù chuøa Kim Ngöu cuaû Cao Bieàn. Roài ñeán nhöõng chuøa döïng xung quanh nuùi aáy vaøo thôøi nhaø Lyù.
Neàn ngheä thuaät Tieân Sôn ñaõ chöùng toû neàn ngheä thuaät Vieät Nam böôùc nhöõng böôùc daøi töø neàn ngheä thuaät Ñoâng Sôn Lòch tröôøng. Vôùi neùt khaéc ñieâu luyeän, vôùi nhöõng boä maët ngöôøi vui töôi khoeû maïnh, vôùi nhöõng trang trí hình laù boà ñeà vôùi hoa sen, noù ñaõ theå hieän moät söùc soáng, moät hoïc phong vaø moät theå nghieäm saâu xa cuûa ñôøi soáng Phaät giaùo cuûa nhaân daân ta. Noù noùi leân khaû naêng saùng taïo vaø bieåu tröng ñaëc thuø cuaû quan nieäm veà neùt ñeïp cuûa vôùi moïi ngheä thuaät cuaû moät thôøi ñaïi. Vaø ngheä thuaät aáy bieåu töôïng Phaät giaùo, noù leân khoâng ít söùc soáng cuaû Phaät giaùo thôøi baáy giôø.
Neàn ngheä thuaät ñaày saùng taïo vaø ñieâu luyeän naøy ñöông nhieân theå hieän khaû naêng myõ caûm cao ñoä cuûa nhaân daân ta. Nhöõng ngöôøi ngheä só tham döï vaøo vieäc xaây döïng noù, ta taát phaûi keû ñeán nhöõng vò Hoøa thöôïng vaø thieàn sö ñaõ töøng soáng taïi Tieân Sôn, nhö Ñaïo Cao, Phaùp Minh, Hueä Thaéng, vaø Ñaïo Thieàn. Ñaây laø moät löïc löôïng ngheä thuaät töông ñoái maïnh meõ, chöùng toû söï phaùt trieån ñoàng ñeàu cuûa neàn vaên hoùa daân toäc ta, chuaån bò cho söï ra ñôøi cuûa nöôùc Vaïn Xuaân saép ñeán. Noùi taét, neàn ngheä thuaät Tieân Sôn cuõng laø moät bieåu hieän cho moät tö traøo Phaät giaùo ñang leân, ruõ saïch heát nhöõng öôùc mô veà vieäc thaáy moät chaân tình Phaät ôû ñôøi, Phaät baây giôø phaûi laø moät caùi gì voâ hình, nhöng coù theå tìm thaáy ôû baát cöù nôi ñaâu, gioáng nhö söùc maïnh cuaû con ngöôøi tuy khoâng theå thaáy ñöôïc nhöng laïi coù nhöõng taùc duïng voâ cuøng hieäu quaû. Ñoù coù theå coi laø cô sôû lyù luaän cuûa neàn ngheä thuaät Tieân Sôn naøy.
Chuùng toâi ñaõ baøn sô söï lieân heä
giöõa Phaät theå quan cuûa Saùu laù thö vaø quan ñieåm lyù luaän
cuûa neàn ngheä thuaät aâyù. ÔÛ ñaây chuùng toâi chæ nhaán maïnh
theâm vieäc töôïng tröng ñöùc Phaät baèng laù boà ñeà ôû taïi
Tieân Sôn ñaõ theå hieän moät Phaät theå quan môùi, maø sau naøy
ta thaáy xuaát hieän raát roõ reät trong neàn Phaät giaùo Phaùp
Vaân.