Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [ Trang Chuû ]
|
Tieán só Leâ Maïnh Thaùt |
Veà cuoäc ñôøi Hueä Laâm [^]
Cuoäc ñôøi cuûa Hueä Laâm, cöù Cao Taêng truyeän quyeån 7 ÑTK 2059 tôø 368 a11-21, thì nhö theá nay: "Ñeä töû cuaû Ñaïo Uyeân laø Hueä Laâm voán hoï Löu, ngöôøi Taàn quaän, gioûi heát caùc kinh ñieån vaø Trang Laõo, hay ñuøa giôõn, öa noùi cöôøi, sôû tröôøng veà vieäc vieát laùch neân coù Hueä Laâm taäp 10 quyeån, nhöng tính kieâu ngaïo, laïi hay töï khoe khoang. Uyeân thöôøng ñeán thaêm Phoù Löôïng, Laâm tôùi choã tröôùc, beøn ngoài. Ñeán khi Uyeân tôùi, Laâm khoâng trí leã. Uyeân giaän, noùng caû maët, Löôïng beøn phaït Laâm 20 tröôïng. Toáng Theá Toå kính troïng Laâm, cho daãn tôùi thaêm thì Laâm thöôøng leân ngoài treân caùi giöôøng moät. Nhan Dieân Chi, moãi khi coù dòp, ñeàu cheâ traùch. Vua lieàn khoâng vui. Sau ñoù, Laâm vieát Baïch haéc luaän, traùi vôùi lyù nghóa Phaät giaùo. Thaùi thuù Hoaïnh Döông Haø Thöøa Thieân cuøng Laâm ñoï giaùp, giuùp nhau kích döông, laøm ra Ñaït tín luaän, cuõng caâu neä moät beân, maø cheâ traùch Thích giaùo. Nhan Dieân Chi vaø Toân Bính Kieåm baùc hai cuoán luaän aáy, moãi ngöôøi hôn moät vaïn lôøi. Laâm, khi huyû phaù aùo phaùp cuaû mình, bò ñuoåi ra Giao Chaâu, ñôøi noùi: "Uyeân coâng thaáy ma tinh töùc laø con ngöôøi naøy vaäy".
Ñoïc qua tieåu truyeän naøy cuûa Laâm, moät kieåm soaùt tö lieäu ngoaïi taïi chöùng thöïc cho ta nhöõng chi tieát sau. Thöù nhaát, veà truyeän "Laâm leân ngoài treân caùi giöôøng moät" vaø söï "cheâ traùch" cuûa Nhan Dieân Chi, chuùng ta coù theå tìm thaáy trong tieåu söû cuaû Nhan Dieân Chi ôû Toáng thö quyeån 73 tôø 7a4-6: "Luùc baáy giôø Sa moân Thích Hueä Laâm vì coù taøi ba vaø hoïc thöùc neân ñöôïc Thaùi Toå quí troïng thöông yeâu. Moãi khi cho goïi vaøo thaêm, Laâm thöôøng leân ngoài treân giöôøng moät. Dieân Chi raát gheùt, nhaân ñang say, baïch vôùi vua raèng: "Xöa Ñoàng Töû tham cuøng côõi xe, Vieân Ty nghieâm saéc maët. Ñaáy laø choã ngoài cuaû baäc tam thai, haù laïi coù theå khieán keû hình dö cuøng ôû? Vua ñoåi saéc luaän.
Toáng thö do Teà Vuõ ñeà vaøo muøa xuaân naêm Vónh Minh thöù 5 (487) ra leänh cho Traàm Öôùc vieát vaø vieát xong vaøo thaùng 2 naêm Vónh minh thöù 6 (488) Hueä Haïo vieát Cao Taêng truyeän khoaûng naêm 530 vaø chaéc chaén laø sau naêm 519, do theá haún phaûi laáy chi tieát vöøa noùi ôû Toáng thö. Kieåm soaùt naøy giuùp ta ñính chaùnh moät sai laàm khaù to lôùon, maø hình nhö taát caû nhöõng baûn khaéc töø thôøi Trieäu Toáng trôû ñi cuûa Cao Taêng truyeän ñeàu phaïm phaûi, ñaáy laø Toáng Thaùi Toå cuûa nhaø Löu Toáng yeâu thöông vaø quí troïng Laâm, chöù khoâng phaûi laø Toáng Theá Toå, nhö chuùng ñaõ coù. Toáng Thaùi Toå töùc Toáng Vaên ñeá, trò vì giöõa nhöõng naêm 424-453; coøn Toáng Theá Toå töùc Toáng Hieáu Vuõ ñeá, trò vì nhöõng naêm 454-464.
Chi tieát thöù hai lieân quan tôùi chuyeän Laâm vieát Baïch haéc luaän vaø ñoï giaùp vôùi Haø Thöøa Thieân. Vaên cuù cuaû hai chi tieát, Haïo chaéc phaûi ruùt töø baøi vaên "traû lôøi Toáng Vaên ñeá veà vieäc taùn döôong Phaät giaùo" cuûa Haø Thöôïng Chi trong Hoaèng minh taäp quyeån 11 ÑTK 2102 tôø 69a13-b4; "Luùc baáy giôø coù Sa-moân Hueä Laâm, giaû maëc aùo thaày tu, maø huûy baùng giaùo phaùp cuûa mình, vieát ra cuoán Baïch haéc luaän. Thaùi thuù Hoaïnh Döông Haø Thöøa Thieân cuøng Laâm ñoï giaùo, giuùp nhau kích döông, vieát Ñaït tính luaän, cuõng caâu treä veà moät phía, maéng cheâ Thích giaùo. Thaùi thuù Vónh gia Nhan Dieân Chi vaø thaùi töû trung xaù nhaân Toân Bính ñeàu laø nhöõng ngöoøi tín ñaïo, kieåm baùc hai cuoán luaän aáy moãi ngöôøi hôn moät vaïn lôøi. Laâm vaø Thieân ban ñaàu cuõng coù thö töø lui tôùi, nhöng cuoái cuøng bò beû lyù, hoï beøn thoâi. Bính nhaân ñoù vieát quyeån Kinh Phaät luaän, ñeå môû roäng toân chi cuaû mình. Vua khen hay".
Haø Thöông Chi, cöù tieåu söû cuûa oâng trong Toáng thö quyeån 66 tôø 3a2-6b, sinh naêm 382 vaø maát luùc 79 tuoåi vaøo naêm 460.
Veà nhöõng chi tieát khaùc, chuùng ta khoâng coù nhöõng tö lieäu ngoaïi taïi, maø vaên cuù ñaõ ñöôïc Hueä Haïo daãn nguyeân vaên nhö hai chi tieát vöøa thaáy. Tuy theá, ñoái vôùi moät soá nhaân vaät vaø chi tieát nhö Ñaïo Uyeân, lieân laïc cuûa Uyeân vôùi Phoù Löôïng, taøi ba cuûa Hueä Laâm vaø vieäc Laâm bò ñuoåi ra nöôùc ta ñeàu coù theå kieåm chöùng. Thöù nhaát, veà Ñaïo Uyeân, thaày Hueä Laâm, Haïo ñaõ ghi laïi theá naøy trong Cao Taêng truyeän quyeån 7 tôø 368a2-11: "Thích Ñaïo Uyeân, hoï Quan, khoâng bieát ngöôøi xöù naøo, xuaát gia döøng laïi chuøa Ñoàng An ôû kinh sö, nhoû giöõ giôùi luaät, lôùn hoïc nghóa toân, caùc kinh nhöõng luaät khoâng gì laø khoâng thoâng ñaït, nhöng tieàm quang aån ñöùc, ñôøi chaúng ai bieát. Sau ôû chuøa Ñoàng An môû hoäi giaûng, Uyeân phaåu chieát moïi nguyeân vy, laøm sroõ heát nhöõng choã saâu saéc, khieán cho taát caû nhöõng tích treä xöa naøy ñeàu boãng nhieân böøng saùng baêng giaûi. Töø ñaáy, hoïc ñoà ñoåi nhìn, uøa theo laäp ñöùc. Sau Uyeân dôøi tôùi ôû chuøa Baønh Thaønh. Toáng Vaên ñeá cho Uyeân laáy ñöùc haïnh laøm vaät quí, saéc ñeán ôû chuøa. Sau khi tôùi nhaäm, Uyeâm maát ôû choã mình ôû, xuaân thu 78 tuoåi".
Baûn tieåu söû naøy cuaû Uyeân khoâng nhöõng thieáu chính xaùc vaø thieáu ñaày ñuû, maø coøn quaù ngaén, khi so vôùi baûn tieåu söû phuï tuyø cuûa ngöôøi ñeä töû oâng laø Hueä Laâm. Thieáu chính xaùc, bôûi vì noùi khoâng noùi roõ chaúng haïn ngoâi chuøa maø Toáng Vaên ñeá saéc Uyeân tôùi ôû chuøa naøo. Thieáu ñaày ñuû, bôûi cöù trong nhöõng tieåu söû khaùc, ta bieát Uyeân ñaõ ñeán thuï giaùo vôùi Cöu Ma La Thaäp ôû Tröôøng An vaø tham döï vaøo nhöõng coâng taùc dòch thuaät vó ñaïi cuûa ngöôøi naøy. Baûn tieåu söû cuûa Truùc Ñaïo Sanh trong cuøng quyeån ñaõ ghi laïi lôøi bình sau "Ngöôøi ñöông thôøi bình luaän raèng:
Veà chi tieát lieân laïc giöõa Hueä Laâm, Ñaïo Uyeân vaø Phoù Löôïng, cöù tieåu söû cuûa Löôïng trong Toáng thö quyeån 43 tôø 10a6-17b6 vaø Nam söû quyeån 15 tôø 11a3-12a5 thì khoâng thaáy noùi. Löôïng dó nhieân laø vò coâng thaàn khai quoác cuûa nhaø Löu Toáng. Vì vuï pheá thí Thieáu ñeá vaø laäp ngoâi Vaên ñeá, maø Löôïng sau ñoù ñaõ bò Vaên ñeá gieát luùc môùi 53 tuoåi cuøng vôùi Töø Thieän Chi vaøo naêm 426. Uyeân vaø Laâm, neáu coù ñeán thaêm Löôïng, thì chaéc chaén phaûi tröôùc naêm aáy. Hôn theá nöõa, chính vaøo naêm 426, Vaên ñeá cho goïi Hueä Laâm vaøo cung ñeå baøn baïc trieàu chính. Cöù Tö trò thoâng giaùm quyeån 120 tôø 11a13-b7, Nguyeân gia naêm thöù 3 (426) thaùng 3 ngaøy taân tî, vöa trôû veà Kieán Khöông, tröng Taï Linh Vaän laøm bí thö giaùm, Nhan Dieân Chi laøm trung thöù thò lang, thöôûng ñaõi raát haäu. Vua cho nhaø sö Hueä Laâm gioûi baøn luaän, nhaân theá cuøng baøn nghò trieàu ñình ñaïi söï, töø ñoù tham döï vaøo quyeàn yeáu, khaùch khöùa lui tôùi ñoâng ñuùc, xe coä tröôùc cöûa thöôøng coù vaøi chuïc caëp, boán phöông noái nhau daân gôûi ñoà bieáu, chieáu vuoâng baûy taùm böùc luoân luoân ñaày ngöôøi. Laâm thöôøng ñi guoác cao, maëc aùo loâng choàn, ñaët chöùc thoâng tình vaø thô taù, Khoång Khaûi töø Hoäi Kheá thöôøng ñeán thaêm, gaëp khaùch khöùa ñaày nhaø chaøo hoûi nhau maø thoâi. Khaûi khaùi nhieân hoûi: "Beøn laïi coù teå töôùng aùo naâu, coù theå noùi laø quan lyù maát choã vaäy".
Veà vieäc cho goïi Laâm cuøng Taï Linh Vaân vaø Nhan Dieân Chi vaøo laøm vieäc naøy, Hoà Tam Tænh ñaõ chuù thích laø, "khi Loâ Laêng vöông bò pheá thì ngöôøi ñaáy bò ñuoåi ñi, khi Töø Tieän Chi vaø Phoù Löôïng bò tru thì ba ngöôøi naøy ñöôïc tieán, coù theå noùi laø kieåu uoång quaù chính vaäy". Vieäc tham döï vaøo trieàu chính cuaû Laâm, chuùng ta seõ coù dòp baøn roäng hôn ôû döôùi. ÔÛ ñaây, ta bieát, neáu Laâm vaøo naêm 426 ñaõ tham döï vaøo "trieàu chính ñaïi söï", thì chaéc haún Löôïng khoâng theå phaït Laâm hai möôi tröôïng vaøi naêm tröôùc ñaáy. Chuyeän Löôïng phaït Laâm do theá haún phaûi xaûy ra khoaûng tröôùc naêm 420, khi Löu Duï leân ngoâi hoaøng ñeá laäp ra nhaø Löu Toáng vaø Löôïng ñaït toät ñænh quyeàn haønh cuûa mình, neáu khoâng laø tröôùc ñoù naêm, möôøi hay möôøi laêm naêm.
Chi tieát veà taøi ba cuûa Laâm coù theå kieåm soaùt qua nhieàu tö lieäu khaùc nhau. Thöù nhaát, nhö nhöõng daãn chöùng treân töø Nhan Dieän Chi cho tôùi Tö Maõ Quang cho thaáy, ai cuõng nhaän Laâm "vì coù taøi ba hoïc thöùc"_1 neân ñöôïc Vaên ñeá kính troïng vaø hoûi baøn vieäc nöôùc. Tieáp ñeán, caû Toáng thö quyeàn 97 tôø 6b9-8b13 laãn Nam söû quyeån 78 tôø 10a12-b8 ñeàu coù tieåu söû cuûa Laâm, moät vinh döï ít thaáy cho nhöõng nhaø sö khaùc.
Vì baûn tieåu söû trong Nam söû ñaày ñuû chi tieát vaø goïn gheõ hôn laø baûn tieåu söû cuûa Toáng thö, daãu chuùng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi nhau, chuùng toâi xin dòch noùi ra ñaây: "Hueä Laâm ngöôøi Taàn huyeän, Taàn quaän, nhoû xuaát gia ôû chuøa Trò Thaønh, coù taøi vaên chöông, hoïc kieâm noäi ngoaïi, laø choã baïn beø cuûa Loâ Laêng vöông Nghóa Chaân. OÂng thöôøng vieát Quaân thieän luaän, raát cheâ bai Phaät phaùp, noùi raèng: "Coù moät baïch hoïc tieân sinh cho thaùnh nhaân Trung Quoác kinh luaân baùch theá, ñöùc hoï ñaõ roäng, trí hoï laïi bao truøm moïi hieän töôïng, nguyeân lyù cuûa trôøi ngöôøi hoï ñeàu roõ heát, ñaïo hoï khoâng coù choã che daáu, giaùo phaùp hoï khoâng coù choã thieáu soùt hôû hang, hoï thoâng tuaán dôùi trieát, thì caàn gì phaûi nhôø ñeán nhöõng hoïc thuyeát khaùc. Coù moät haéc ñaïo syõ khinh cheâ nhöõng vò ñoù, hoï cho laø khoâng roõ con ñöôøng ö minh, chaúng ñeà caäp ñeán söï bieán hoùa cuûa ñôøi sau, tuy coù theå hö taâm, nhöng chöa chaéc coù theå hö söï, neân khoâng theå baèng ñöôïc söï thaâm thuùy cuaû hoïc thuyeát Taây Vöùc. Roài ñaët hai ngöôøi naøy laøm chuû khaùch, ñoái ñaùp nhau, maø keát luaän laø "Luïc ñoä vôùi nguõ giaùo cuøng ñöôïc thöïc haønh, tín thuaän vôùi töø bi ñeàu ñöôïc thieát laäp". Cuoán luaän aáy ban haønh ra ôû ñôøi, cöïu taêng cho noù laø bieám truaát hoï Thíh, muoán gia taãn ñuoåi. Vaên ñeá thaáy noùi khen thöôûng. Trong khoaûng Nguyeân gia; Laâm tham döï vaøo quyeàn yeáu, trieàu ñình ñaïi söï ñeàu cuøng baøn caõi. Khaùch khöùa lui tôùi ñoâng ñuùc, xe coä tröôùc cöûa thöôøng vaøi chuïc caëp, boán phöông noái ñuoâi nhau gôûi ñoà daâng bieáu, theá khuynh moät thôøi, chieáu vuoâng baûy taùm chieác, treân ñoù luoân luoân ñaày ngöôøi. Laâm mang guoác cao, maëc aùo loâng choàn, ñaët chöùc thoâng trình vaø thô taù, quyeàn haønh saùch vôùi baäc teå töôùng. Khoång Khaûi töø Hoäi kheå thöôøng ñeán thaêm Laâm, gaëp khaùch khöùa chæ oàn aøo hoûi thaêm maø thoâi. Khaûi buøi nguøi noùi: "Laïi coù teå töôùng aùo naâu sao? Coù theå noùi quan chöùc khoâng ñuùng choã vaäy". Laâm chuù thích Hieáu kinh aø thieân Tieâu dieâu cuûa Trang Töû; vaên luaän cuûa oâng coøn truyeàn ôû ñôøi".
Ñaáy laø cuoäc ñôøi Laâm theo Nam söû, Toáng thö cuõng cheùp chöøng aáy truyeän, nhöng noù chaám döùt sau caâu "theá khuynh moät thôøi" ñeå tieáp keå taùc phaåm cuûa Laâm. Chæ khaùc moät choã laø, trong khi Nam söû toùm taét Quaân thieän luaän, thì Toáng thö cho cheùp laïi hoaøn toaøn, töø ñoù seõ laø nguoàn tö lieäu Quaân thieän luaän cuaû ta sau naøy.
Cöù tieåu söû aáy, thì Laâm laø baïn beø cuaû Loâ laêng vöông Nghóa Chaân. Chaân laø con thöù hai cuûa Vuõ ñeá. Khi Vuõ ñeá baêng haø, ngöôøi anh leân ngoâi töùc Thieáu ñeá, nhöng vì hung baïo hoang taøn, neân bò pheá vaøo naêm 423. Chaân ñaùng lyù keá ngoâi, song bò Töø Tieän Chi gheùt, do theá bò gieát vaøo cuøng naêm. Tieän Chi cuøng Phoù Löôïng röôùc ngöôøi con thöù ba cuûa Vuõ ñeá töùc Nghóa Long veà noái vò, laáy hieäu laø Vaên ñeá, caûi nguyeân laø Nguyeân gia baét ñaàu naêm 424. Chaân bò gieát luùc môùi 18 tuoåi. Lieân laïc vôùi Chaân vôùi Hueä Laâm ñöôïc Toáng thö quyeån 61 tôø 2a13-b6 vaø Nam söû quyeån 13 tôø 7b5-11 vieát theá naøy: "Nghóa Chaân thoâng minh, aùi moä vaên hoïc, nhöng khinh cöû khoâng coù ñöùc nghieäp. Chaân cuøng vôùi Taï Linh Vaän töø Traàn quaän Nhan Dieân Chi töø Lang Nha vaø sö Hueä Laâm ñi chôi khaép choán moät caùch khaùc thöôøng, noùi raèng: "Tôùi ngaøy ñaéc chí thì ta seõ laáy Linh Vaän hay Dieân Chi laøm teå töôùng, Hueä Laâm laøm ñoâ ñoác Taây Döï Chaâu".Töø Tieän Chi vaø nhöõng ngöôøi khaùc raát gheùt söï khinh nhôøn quaù söùc cuûa Nghóa Chaân vaø Linh Vaän, Dieân Chi, neân sai Phaïm Yeán nheï raên Nghóa Chaân raèng; "Linh Vaän roäng thöa, Dieân Chi baïc beõo heïp hoøi. Vaên ñeá nhaø Nguïy noùi: "Vaên nhaâ laø nhöõng keû ít khi coù theå duøng danh tieát cuûa mình maø töï laäp". Nhöng taùnh tình cuûa Chaân vì ñaõ quen thoùi, chöa theå queân lôøi, khi gaëp taëng thöôûng,neân vaãn tieáp tuïc giao du, ñem ñeán cuøng thuyeàn cuûa Nghóa Chaân ñôn sô khoâng baèng thuyeàn cuûa meï Chaân laø Toân Töû Nghi. Nghóa Chaân cuøng Linh Vaän, Dieân Chi, Hueä Laâm cuøng ngoài xem nguõ boä, nhaân theá thieát yeán ôû trong thuyeàn, beøn sai taû höõu caét thuyeàn cua mình ra khoûi thuyeàn baø meï, ñem thuyeàn aáy tôùi trình ñeå xin laáy caùi ñeïp nhaát..." Vì Chaân cheát luùc môùi 18 tuoåi, lieân laïc giöõa Chaân vaø laâm cuõng nhö Taï Linh Vaän vaø Nhan Dieân Chi chaéc haún khoâng baét ñaàu thöïc söï khoaûng ba boán naêm tröôùc ñaáy, töùc khoaûng naêm 420 trôû ñi. Laâm coù lieân laïc aáy, bôûi vì taøi ñöùc cuûa mình.
Taøi ba vaø hoïc thöùc aáy, baûn tieåu söû cuaû Taï Linh Vaän ôû Toáng thö quyeån 67 khoâng noùi ñeán, nhöng baûn tieåu söû cuûa Nhan Dieân Chi ñaõ vaïch ra, nhö thaáy treân. Khoâng nhöõng theá, noù ñaõ saùng choùi, ñeå moät nhaø söû gia noåi tieáng kieåu Phaïm Vieäp bình luaän. Vieäp vieát Haäu Haùn thö quen thuoäc ngaøy nay. Tieåu söû oâng ôû Toáng thö quyeån 69 tôø 9a4-10 baùo caùo moät chi tieát loâi cuoán sau: "Vieäp tính tinh vi, coù nghó suy, ñuïng vieäc thì phaàn nhieàu raát gioûi. AÙo quaàn y phuïc cuûa Vieäp khoâng gì laø khoâng do Vieäp ño caét, ngöôøi ñôøi ñeàu laáy pheùp taéc. Vieäp soaïn Hoøa höông phöông caùi töïa noùi raèng: "Xaï voán kî nhieàu, duøng quaù phaân laø gieát. Traàm thaät deã hoøa, nhieàu caân khoâng haïi. Linh hoaéc heã khoâ laø hö. Chieâm ñöôøng heã öôùt laø daén. Cam tuøng, toâ hieäp, an töùc, uaát kim vaø naïi ña hoøa la ñeàu laø nhöõng thöù quí giaù ôû nöôùc ngoaøi, nhöng voâ duïng ôû ñaát Trung Quoác. Coøn taùo cao heã kín thì ñoùng cuïc, giaùp tieãn heã caïn thì hoâi, chuùng khoâng nhöõng khoâng giuùp ích gì cho söï thôm tho, maø coøn laøm cho beänh caøng naëng theâm nöõa". Caùi, maø caùi töïa ñaàu muoán noùi, laø muoán ñem nhöõng göông aáy saùnh vôùi Döõu Bính Chi. Linh hoaéc heã khoâ laø hö, töùc saùnh vôùi Traàn Dieãn Chi. Chieâm ñöôøng heã öôùc laø daén, töùc saùnh vôùi Traàn Dieãn Chi. Taùo cao heã kín thì ñoùng cuïc, töùc saùnh vôùi Döông Huyeàn Ñaûo, Giaùp tieãn heã caïn thì hoâi, töùc saùnh vôùi Töø Traïm Chi, Cam tuøng, toâ hieäp, töùc saùnh vôùi Hueä Laâm ñaïo nhaân. Vaø traàm thaät deã hoøa, töùc saùnh mình vaäy", Vieäp nhö vaäy, maëc duø coi Hueä Laâm "baát thuù ö trung thoå", khi so saùnh vôùi cam tuøng vaø toâ hieäp, ñaõ coi Laâm laø "nhöõng thöù quí giaù ôû nöôùc ngoaøi".
Veà nhöõng lieân laïc giöõa Laâm vaø Taï Linh Vaän, tieåu söû cuûa Vaän trong Toáng thö quyeån 67 laãn Nam söû khoâng noùi gì ñeán. Nhöng moät söu taäp cuûa Ñaïo Tuyeân trong Quaûng hoaèng minh taäp ñaõ giöõ laïi moät soá vaên kieän trao ñoåi giöõa hai ngöôøi naøy. Nhö ñaõ thaáy treân, Vaän laø beø baïn cuûa Nghóa Chaân. Toáng thö quyeån 67 tôø 6b8-10 vieát: "Loâ laêng vöông Nghóa Chaân nhoû thích vaên hoïc, cuøng Linh Vaän tình khoaûn khaùc thöôøng. Tôùi khi Thieáu ñeá töùc vò, quyeàn haønh ñeàu taïi tay nhöõng ñaïi thaàn. Linh Vaän gaây xuùi dò ñoàng, pheâ bình huyû baùng nhöõng keû chaáp chính Tö ñoà Töø Tieân Chi vaø nhöõng ngöôøi khaùc do theá khoâng thích, beøn ñoåi Vaän ra laøm thaùi thuù quaän Vónh gia". Theá cuõng coù nghóa, Vaän ra Vónh gia vaøo naêm 423. Trong khi laøm thaùi thuù quaän naøy, ngoaøi vieäc du hí, Vaän coøn vieát moät tieåu luaän nhan ñeà Bieän toân luaän, maø Quaûng hoaèng minh taäp quyeån 18 ÑTK 2103 tôø 224c25-225a9, ñaõ ghi laïi cuøng vôùi vaán naïn cuûa nhöõng ngöôøi khaùc, trong ñoù coù traû lôøi vaán naïn cuûa Hueä Laâm ôû tôø 226b6-227a25.
Bieän toân luaän vieát: "Cuøng ñi chôi vôùi caùc ñaïo nhaân ñeàu laø nhöõng vò chuyeân tu ñaïo taâm thaàn, chuyeân tìm hieåu ngoaøi lôøi noùi. Toâi ñau goái giöoøng, vieäc ít, laïi coù nhieàu ngaøy raûnh, nhaân theá xin trình baøy yù kieán cuûa mình veà do lai cuûa ñaïo nhaèm xaùc ñònh söï tìm hieåu toân chæ.
Hoï Thích baøn luaän Thaùnh ñaïo tuy cao xa, nhöng phaûi hoïc nhieàu môùi hay ñeán, raøng buoäc heát thì söï roõ raøng môùi sinh, môùi coù theå ñaùp laïi söï tieän ngoä. Hoï Khoång baøn luaän Thaùnh ñaïo ñaõ hay, tuy Nhan Hoài chôø nhieàu, heå ñaïo khoâng roõ khaép, nhöng lyù veà moät cöïc. Coù moät ñaïo syõ ñöa ra hoïc thuyeát môùi, cho raèng söï laëng soi vi dieäu khoâng döøng töøng baäc, hoïc nhieàu khoâng haïn, sao phaûi töï döùt. Neân nay boû quan nieäm tieäm ngoä cuûa hoï Thích maø duøng laáy quan nieäm coù theå ñeán, boû quan nieäm chôø nhieàu cuûa hoï Khoång maø giöõ laïi quan nieäm moät cöïc. Quan nieäm moät cöïc khaùc vôùi quan nieäm tieäm ngoä. Quan nieäm moät cöïc khaùc vôùi quan nieäm tieäm ngoä. Quan nieäm coù theå ñeán chaúng qua laø quan nieäm chôø nhieàu. Cho neân, lyù do cho vieäc boû ñi tuy gioáng nhau, cho vieäc giöõ laïi thì Khoång Thích hai ñöôøng xa khaùc.
Toâi cho raèng hai baøn luaän treân laø nhöõng lôøi cöùu vaät, xöôùng leân hoïc thuyeát ñaéc yù cuaû caùc nhaø tu haønh. Toâi daùm laây chuùng chieát trung, töï troäm goïi laø hoïc thuyeát môùi vaäy, nhaèm ñaùp laïi nhöõng yù kieán thaáp thoûi, ñôïi chôø coù söï hieåu bieát theâm veà sau".
Giöõa nhöõng yù kieán maø Vaän "xin ñaùp laïi döôùi ñaây, ñôïi chôø coù theâm söï hieåu bieát", coù caû chuùng vaán naïn cuûa Hueä Laâm vaø Phaùp Vöông, ngöôøi Hueä Laâm seõ vieát truy ñieäu hôn möôøi naêm sau. Trong ñaàu môû ñaàu cho traû lôøi vaán naïn hai nhaø sö naøy, Vaän ñaõ vieát: "Vöøa xem xong hai vaán naïn, möøng vui nhö ñöôïc thaáy maët, vaên ñeïp yù roäng, phaát phôùi ñaày maét, coù theå noùi chuùng laø ñeán töø mieäng cuûa thaéng nhaân" - phi laõm song naïn, haân nhö taïm ñoái, thaùo phong luaän baùc, uyù nhieân maõn muïc, khaû vò thaéng nhaân chi khaáu. Chæ caàn ñoïc moät caâu môû ñaàu naøy, ta cuõng coù theå thaáy, Vaän vaø Laâm ñaõ coù nhöõng tình khoaûn gì vôùi nhau.
Qua nhöõng lieân laïc maät thieát naøy vôùi nhöõng danh syõ thôøi oâng, taøi ba vaø hoïc thöùc cuûa Laâm taát khoâng phaûi taàm thöôøng gì. Ngoaøi Quaân thieän luaän maø ta seõ cho baøn rieâng döôùi ñaây, cöù theo ñoaïn vaên daãn treân töø Nam söû vaø Toáng thö cuøng Cao Taêng truyeän, Laâm ñaõ chuù thích Hieáu kinh, thieân Tieâu dieâu cuûa Trang töû vaø coù Hueä Laâm taäp möôøi quyeån. Moät kieåm soaùt kinh tòch chí cuûa Tuyø thö quyeån 32, 34 vaø 35 cho thaáy, nhöõng taùc phaåm sau hieän coøn tôùi giöõa theá kyû thöù 7: 1) Hieáu kinh 1 quyeån, Thích Hueä Laâm chuù. 2) Laõo töû ñaïo ñöùc kinh 2 quyeån, Thích Hueä Laâm chuù vaø 3) Toáng Sa-moân Thích Hueä Laâm taäp 5 quyeån, thö muïc ñôøi Löông coù tôùi 9 quyeån vaø 1 quyeån luïc. Theâm vaøo ñoù, ta phaûi keå 2 baøi truy ñieäu do Laâm vieát cho Truùc Ñaïo Sanh vaø Thích Phaùp Cöông, cuøng vôùi nhöõng trao ñoåi thö töø vôùi Taï Linh Vaän, maø Quaûng hoaèng minh taäp ghi laïi. Ngoaøi ra, cöù baùo caùo treân cuûa Haø Thöôïng Chi thì Laâm coù trao ñoåi thö töø vôùi Toân Bính vaø Nhan Dieân Chi veà cuoán Baïch haéc luaän, nhöng ngaøy nay khoâng moät laù thö ñaõ ñöôïc baûo toàn. Trong baûn muïc luïc Phaùp luaän do Luïc Tröøng vieát vaøo khoaûng 465-469 vaø Taêng Höïu cheùp laïi trong Xuaát taâm taïng kyù taäp quyeån 12 ÑTK 2145 tôø 85a25-2a, ta thaáy ngoaøi Quaân thieän lua65n, Laâm coøn taùc giaû 3 luaän vaên khaùc: 1) Thích Hueä Laâm naïn, 2) Hoân noâng voâ thöôïng luaän vaø 3) Vaán naïn. Nhan ñeà cuûa luaän vaên thöù hai toû ra loâi cuoán vì noù ñeà caäp tôùi hoân nhaân vaø noâng nghieäp. Toùm taét, tröø Baïch haéc luaän vaø nhöõng baøi truy ñieäu cuøng thö töø vôùi Taï Linh Vaän, nhöõng taùc phaåm cuûa Laâm ngaøy nay haàu heát ñaõ taùn thaát. Daãu theá, chæ moät cuoán Baïch haéc luaän cuõng ñuû laøm cho tieáng taêm Laâm vang doäi vaø trôû thaønh ñaàu ñeà baøn caõi cuûa nhöõng trí thöùc laõnh ñaïo thôøi oâng, ñaëc bieät laø Haø Thöøa Thieân.
Haø Thöøa Thieân laø moät nhaø thieân vaên hoïc noåi tieáng cuûa Trung Quoác coå ñaïi. Tieåu söû oâng tìm thaáy trong Toáng thö quyeån 64 tôø 6b13-13b1. OÂng sinh naêm 370 vaø maát naêm 448 luùc 78 tuoåi. Cöù vaøo tieåu söû ñaây thì hình nhö Thieân khoâng coù moät lieân laïc naøo heát vôùi Hueä Laâm. Ñieåm may maén laø Taêng Höïu ñaõ cho söu taäp laïi phaàn lôùn nhöõng phaùt bieåu cuûa thieân veà Phaät giaùo vaø daønh haàu nhö hoaøn toaøn hai cuoán thöù 3 vaø thöù 4 cuûa Hoaèng minh taäp cho chuùng. Chuùng ta nhôø theá bieát töôøng taän quan ñieåm vaø caûm nghó cuûa Thieân ñoái vôùi Laâm. Trong laù thö ñaàu tieân vieát cho Toân Bính, ñeå gôûi keøm cuoán Baïch haéc luaän cuûa Laâm, Thieân vieát: "Ñaïo nhaân Hueä Laâm ôû chuøa Trò Thaønh laøm ra Baïch haéc luaän, beøn bò chuùng Taêng baøi taãn, may nhôø gaëp Minh chuùa kheùo cöùu, neân mieãn ñöôïc toäi ba la di. Ñaõ laøm Tyû-kheo, maø khoâng chòu roõ ñieàu aáy. Huoáng nöõa haøng cö syõ nhö toâi, sao laïi khoâng noùi"
Trong laù thö traû lôøi, Bính khoâng nhöõng phaân tích moät caùch khaù chi ly taùc phaåm cuûa Laâm vaø pheâ bình nhöõng keát luaän cuûa noù, traùi laïi coøn daãn nhöõng ngöôøi töø Kyø Vöùc cho tôùi Ñaïo An, Ñaïo Laâm vaø Hueä Vieãn, roài hoûi: "Thaàn lyù phong thaùo cuaû hoï hình nhö raát khoâng sau tyû kheo Hueä Laâm, thì ñaâu laïi coù chuyeän hoï boû baäy nhaân lyù, caïo vöùt toùc raâu, ñeå tin theo söï giaùo hoùa cuûa ngöôøi khoâng thaät?". Ñaùp laïi laù thö vöøa daãn cuûa Bính, Thieân vieát: "Tuùc haï ñaõ bieát, ngöôøi thöôøng khoâng theå ngay caû löôøng ño vieäc gaàn, thì nay laøm sao maø hoï coù theå hôn ñöôïc trong vieäc löôøng ño vieäc traêm naêm veà tröôùc hay ngaøn daëm nöôùc ngoaøi? Laâm Tyû kheo duø daùng maïo thaày tu, nhöng baåm tính ngay thaät, hình nhö saâu bieát söï chaân nguïy, laïi raát khoâng chòu kieâng sôï vieäc hoä kinh, thôø thaày, ñeå aên noùi baèng nhöõng lôøi xaûo myõ. Toâi do ñoù maø coù loøng kính troïng ñoái vôùi oâng ta". Haø Thieân ñoái vôùi Laâm laø theá.
Ñieåm ñaùng chuù yù hôn nöõa laø thaùi ñoä cuûa Toân Bính trong caâu traû lôøi nhaän xeùt vöøa neâu cuûa Thieân. Bính vieát trong laù thö traû lôøi cho Thieân raèng: "Toâi quaû khoâng quen bieát Laâm tyû kheo laïi cuõng khoâng töøng baøn luaän vieäc ñôøi vôùi oâng aáy. Nhöng neáu tuùc haï cho oâng ñoù ngang haøng vôùi Döõu Vaên Bính, töø ñoù coù theå khoâng thua gì Ñaïo Thuùy, thì cuõng ñang coøn thua Truùc Phaùp Hoä vaø Vu Phaùp Lan. Lôøi bình tröôùc chöa haún laø ñaõ thaát ngoân. Neáu Laâm thaät coù theå coù maët muõi thaày tu, baåm tính ngay thaúng saâu bieát chaân nguïy, thì haø taát chaúg hoùa laøm Thieân ñeá thích, ñeå khích leä ngöôøi mau thaønh Phaät sao?".
Nhaän xeùt vöøa keå phaûi noùi laø ñaùng ngaïc nhieân, nhaát laø khi Bính xeáp Laâm leân ngang haøng vôùi Vu Ñaïo Thuùy, neáu khoâng laø vôùi Vu Phaùp Lan vaø Truùc Phaùp Hoä. Ñaïo Thuùy coá nhieân laø moät nhaân vaät quan troïng trong thôøi Phaät giaùo du nhaäp Trung Quoác. OÂng maát treân ñöôøng qua AÁn Ñoä taïi nöôùc ta vaøo khoaûng naêm 320. Ñaïo Laâm ñaõ ca ngôïi oâng vôùi baøi minh sau:
Ñoái vôùi vaán ñeà tham döï quyeàn yeáu, tieåu söû cuûa Laâm trong Toáng thö chæ baèng loøng ghi: "Trong khoaûng Nguyeân gia, Laâm tham döï quyeàn yeáu..., theá khuynh moät thôøi". Nhöng Nam söû ñaõ theâm caâu nhaän xeùt cuûa Khoång Khaûi veà cuoäc ñôøi khaù baän roän vaø khaù phong löu cuûa Laâm nhö ñaõ thaáy treân. Khoång Khaùi coù tieåu söû ôû Toáng thö quyeån 84 tôø 15a5-21a3. Cöù theo ñoù thì Khaûi bò cheùm trong vuï gaây haán Nghóa gia naêm 466, luùc môùi 51 tuoåi. Naêm Khaûi sinh nhö vaäy rôi vaøo khoaûng 416. Thôøi gian ñeå Khaûi phaùt bieåu nhaän xeùt treân veà Laâm chaéc chaén phaûi sau naêm 435 trôû ñi. Sau naêm 435, Laâm do ñoù phaûi ñang coøn giöõ chöùc "teå töôùng aùo naâu" taïi trieàu Vaên ñeá. Keát luaän naøy coù theå chöùng thöïc moät caùch deã daøng baèng caùch ñoïc laïi tieåu söû cuûa Nghóa Khöông ôû Toáng thö quyeån 68 tôø 1a6-6a5 vaø Nam söû quyeån 13 tôø 8a9-10a9.
Khöông laø ngöôøi con thöù tö cuûa Vuõ ñeá vaø em khaùc meï cuaû Vaên ñeá. Trong khoaûng thôøi gian töø naêm 435 cho ñeán 440 Vaên ñeá ñau yeáu, quyeàn haønh ñeàu do Nghóa Khöông xöû duïng cuøng vôùi boä haï cuûa mình laø Löu Traïm, Löu Kænh Vaên vaø Khoång Daân Tuù. Ñeán naêm 440, khoaûng thaùng 4 beänh bôùt, Vaên ñeá nghe phong phanh Daãn Tuù baøn vieäc laäp Khöông laøm hoaøng ñeá. Traïm laïi gaây oaùn vôùi AÂn Caûnh Nhaân. Ñeán thaùng 10, Nhaân cuøng Vaên ñeá ra chieáu baét Traïm cuøng caùc con vaø ñaûng boä giao cho ñình uyù xöû. Khöông khieáp sôï, daâng bieåu toán vò, xin ñoåi ra laøm thöù söû Giang Chaâu. Tröôùc luùc ñi, "Khöông löu laïi trong ñieän vua hôn 10 ngaøy. Queá Höông haàu Nghóa Dung, Taàn du haàu Nghóa Toân, Bí thö giaùm Töø Traïm chi ñeàu lui tôùi thaêm hoûi yeân uûi. Ñeán ngaøy nhaän chöùc, rôøi ñeå xuoáng chöõ thöôïng, Khöông tôùi gaëp vua, chæ bieát nhìn vaø khoùc, khoâng bieát noùi naêng gì. Vua sai Sa-moân Thích Hueä Laâm ñeán xem. Nghóa Khöông hoûi: "Ñeä töû coù theå ñöôïc trôû veà chaêng" Hueä Laâm traû lôøi: "Chæ tieác ngaøi khoâng chòu ñoïc vaøi traêm cuoán saùch". Khöông töø ñaáy trôû ñi thaát suûng, ñeå cuoái cuøng bò baøn tay cuûa Vaên ñeá gieát möôøi naêm sau vaøo naêm 451, luùc oâng 43 tuoåi. Khöông bò nhaän coå cheát, vì oâng töø choái uoáng thuoác do Vaên ñeá gôûi bôûi "Phaät daïy töï saùt thì khoâng ñöôïc laïi thaân ngöôøi". Ñeán naêm 440 nhö vaäy Laâm ñang coøn laøm vieäc cho Löu Nghóa Long. Keå töû ngaøy Long goïi Laâm cuøng Taï Linh Vaân vaø Nhan Dieân Chi vaøo trieàu cho tôùi luùc ñaáy ñuùng möôøi ba naêm.
Cuoäc soáng cuûa Laâm trong giai ñoaïn aáy, nhö Nam söû baùo caùo, töông ñoái khaù phong löu, neáu khoâng laø khaù theá tuïc. OÂng maëc aùo loâng con ñieâu, mang guoác goã cao, coù nhöõng teân thö kyù vôùi nhöõng chöùc thoâng trình vaø thô taù. Khaùch khöùa lui tôùi roän ròp, xe coä ñaày ngoõ. Nhaø cöûa oàn aøo tieáng ngöôøi hoûi han. Cuõng chính trong khoaûng thôøi gian naøy, moät vaøi chi tieát khaù linh ñoäng veà ñôøi soáng vaø tính tình Laâm ñöôïc ghi laïi. Tieåu söû cuaû Taï Hoaèng Vi ôû Toáng thö quyeån 58 tôø 2b6-3b10 keå chyeän, vaøo naêm 427 anh cuûa Vi laø Ta Dieäu maát "Hoaèng Vi aên chay laâu ngaøy, buoàn raàu quaù leã, naêm tang tuy ñaõ heát, nhöng vaãn khoâng chòu aên thòt caù, Sa-moân Thích Hueä Laâm ñeán thaêm Hoaèng Vi, Hoaèng Vi cuøng ngoài aên, song vaãn moät mình aên ñoà chay. Hueä Laâm noùi: "Ñaøn vieät baûn thaân ñaõ nhieàu beänh, luùc naøy xöông thòt laïi gaày goø; sau ngaøy tang, sao vaãn khoâng chòu aên uoáng nhö thöôøng? Neáu laáy caùi vieäc voâ ích ñeå laøm haïi ñôøi soáng, thì ñaâu coù ñuùng leõ ñöôïc. Hoaèng Vi ñaùp: "Vieäc ñoåi aùo muõ tang, aáy bôûi leã khoâng vöôït, nhöng loøng vaãn coøn buoàn chöa thoâi, neân phaûi vaäy". Roài beøn boû aên, khoùc loùc ngheïn ngaøo khoân xieát".
Töø chi tieát naøy, ta coù theå ruùt ra hai keát luaän sau: Thöù nhaát, Laâm coù moät caùi nhìn khaù thöïc tieãn veà leã nghóa. Hoaèng Vi dó nhieân laø moät trong naêm troïng thaàn cuûa ñaàu trieàu Nguyeân gia cuøng ngang baäc vôùi Vöông Hoa, Vöông Ñaøm Thuû, AÂn Caûnh vaø Löu Traïm. Vieäc Laâm can giaùn Vi, do theá chöùng toû Laâm khoâng nhöõng coù lieân laïc maät thieát vôùi nhöõng ngöôøi cao caáp naøy, maø coøn coù nhöõng quan heä tình caûm rieâng tö khaù gaàn guõi, daãn tôùi chuyeän muoán ñem quan nieäm leã giaùo cuûa mình ñeå aûnh höôûng Hoaèng Vi. Thöù hai, böõa aên cuûa Laâm vôùi Vi chaéc laø moät böõa aên maën, bôûi vì trong böõa aên hai ngöôøi aáy thì "Hoaèng Vi döõ chi coäng thöc, do ñoäc toá thöïc" - chæ moät mình Vi aên chay, giaû thieát Laâm chaéc aên caù thòt. Cuõng caàn nhôù laø Vy raát gioûi naáu nöôùng, ñeán noãi caû Vaên ñeá cuõng ñeán nhaø Vi xin naáu aên - thöôïng dó Hoaèng Vi naêng doanh thieän tu, thöôïng töïu caàu thöïc - Böõa aên do Vi ñaõi Laâm vì theá chaéc moät böõa aên maën. Ñöông nhieân, vieäc aên maën naøy khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân cho laém, bôûi vì thuû tuïc aên chay chöa trôû thaønh phoå quaùt vaøo thôøi oâng. Taêng só aên chay laø moät ngoaïi leä hôn laø thoâng luaät, neân Hueä Haïo ñaõ coù dòp ca ngôïi moät caùch noàng nhieät nhöõng vò sö trieät ñeå thi haønh ngoaïi leä aáy trong Cao Taêng truyeän.
Chi tieát thöù hai ñöôïc Giaûn Vaên ñeá nhaø Löông ghi laïi trong Kim laâu töû quyeån 6 tôø 7b8-8a4. Noù ñoïc theá naøy: "Haø Thöøa Thieân ôû taïi gheá Thaùi Toû noùi gieãu Döõu Ñaêng Chi raèng: "Nhaân hoïa ñoåi thaønh phuùc, aáy chöa chaéc ñeàu laø thoâng minh". Döõu Ñaêng Chi traû lôøi: "Toâi cuõng töøng vôi ba caây aáy cuøng gieát". Thöøa Thieân, khi Taï Hoái laøm loaïn, vieát bieåu cho Hoái noùi: "Ñöông thaû thuyeàn xuoáng phía ñoâng, gieát ba caây aáy". Cho neân oâng Döõu laáy caùi chuyeän ba caây ñeå gieãu. Thöøa Thieân thaát saéc. Thöøa Thieân laïi cuøng vôùi ñaïo nhaân Hueä Laâm ngoài vôùi Thaùi Toå. Thaùi Toå söû hai ngöôøi ñaùnh côø. Laâm coâng chæ ba con côø maø goïi Thöøa Thieân noùi: "Chæ neân theo doøng thaúng xuoáng gieát ba caây ñoù". Laâm laäp lôøi noùi tôùi ba laàn. Thöøa Thieân löng toaùt moà hoâi, hoaûng hoát khieáp sôï, ñeán noãi beøn thua cuoäc".
Chi tieát naøy dó nhieân nhaéc laïi vieäc Thieân tham döï vaøo cuoäc khaùng chieán cuaû Taï Hoái choáng laïi söï gieát Töø Tieân Chi vaø Phoù Löôïng cuûa Vaên ñeá vaøo muøa xuaân naêm 426. Hoài ñoùng ôû Giang Laêng, thaû thuyeàn xuoáng phía ñoâng töùc xuoáng Giang Khaåu, nhöng bò vieän binh cuûa Ñaøm Ñaïo Teà ñaùnh laïi. Hoái chaïy leân baéc Nguïy möôïn vieän binh Thöøa Thieân ra ñaàu haøng, ñöôïc soáng: Töø ngaøy ra haøng ñeán naêm 430, Thieân ñöôïc thaêng töø chöùc nhö man phuû söï leân thöôïng thö ñieän trung lang kieâm taû thöøa. Tôùi luùc AÂn Caûnh Nhaân ñöôïc caát laøm thöôïng thö boäc xaõ vaøo naêm 432 thì Thieân bò AÂn ñoåi laøm noäi söû Hoaïnh Döong, bôûi vì "tính Thieân cöông tröïc, khoâng chòu khuaát yù, baïn beø ôû trieàu ñình thöôøng hay bò khinh vuõ, neân ñoâng lieät khoâng baøn taùn Thieân cho Nhaân bieát". Ñeán naêm 439, Thieân ñöôïc goïi veà trieàu, giao chöùc tröôùc taùc taû lang, ñeå vieát quoác söû. Qua naêm 442, ñöôïc boå laøm quoác töû baùc syõ giaûng Hieáu kinh cho Hoaøng thaùi töû. Töø naêm 446, ñoåi laøm dình uyù. Chöa tôùi nhieäm sôû thì vua muoán phong cho laøm thöôïng thö boä laïi. Vì tieát loä yù muoán ñoù, Thieân bò mieãn quan, roài maát hình nhö cuøng naêm, thoï 78 tuoåi. Cöù vaøo baûng lieät keâ vöøa thaáy, Laâm chæ ñaùnh côø vôùi Thieân töø naêm 439 trôû veà sau, khi Thieân ñaõ hôn 70 tuoåi vaø ôû laïi trong trieàu. Toáng thö vieát: "Thöøa thieân raát öa ñaùnh côø, thöôøng hay ñaùnh boû vieäc. Thaùi Toå cho moät boä côø. Thieân daâng bieåu traàn taï. Vua ñaùp: "Cho boä côø, sao quyeát chaúng phaûi laø thöù vaøng Tröông Vuõ?". Vieäc Laâm laäp laïi ba laàn caâu noùi traøo loäng cuaû mình, coù leõ laø nguoàn goác cuaû caùi moâ taû treân cuûa Hueä Haïo veà chuyeän "Hay ñuøa giôõn, öa noùi cöôøi" cuûa Laâm.
Cuoái cuøng, veà chi tieát Laâm bò ñuoåi ra nöôùc ta. Chi tieát goàm coù hai vaán ñeà. Thöù nhaát laø vaán ñeà Laâm bò ñuoåi vaø thöù hai laø vaán ñeà nôi Laâm bò ñuoåi ñeán. Vaán ñeà ñaàu, taát caû nhöõng tö lieäu tröôùc thôøi Hueä Haïo cuõng nhö sau oâng ñeàu nhaát loaït noùi tôùi. Chuùng ta coù baùo caùo cuûa Haø Thöôïng Chi, Haø Thöøa Thieân, Traàm Öôùc, Lyù Dieân Thoï, Ñaïo Tuyeân vaø Hoaøi Tín. Lyù do cho vieäc ñoøi ñuoåi Laâm naèm trong truyeän Laâm vieát Baïch haéc luaän hay Quaân thieän luaän. Theá thì cuoán luaän nay vieát ra luùc naøo? ÔÛ treân, chuùng toâi ñaõ vaïch ra caùi baùo caùo cuûa Haø Thöôïng Chi, nhöng ñaõ vaïch ra moät caùch nöûa chöøng, bôûi vì tröôùc khi baét ñaàu vôùi "luùc baáy giôø", Chi ñaõ cho ta bieát "luùc baáy giôø" aáy laø luùc naøo.
Toaøn phaàn baùo caùo ñaáy baây giôø coù theå ñoïc theá naøy: "Nguyeân gia naêm thöù 12 thaùng 5 ngaøy AÁt Daäu coù ty taáu Ñan döông doaõn laø Tieâu Moä Chi daâng lôøi noùi raèng: "Phaät giaùo ñaõ phaùt trieån tôùi Trung Quoác traûi tôùi boán trieàu ñaïi, chuøa thaùp hình töôïng ngaøy nay keå tôùi soá ngaøn, coù theå laøm ñoäng loøng ñuøn böôùc ñeå ñöôïc chieâu khuyeán. Nhöng töø maáy luùc nay, loøng tín cuûa ngöôøi ta ít oûi. Hoï khoâng laáy söï tinh thaønh laøm muïc ñích, laïi laáy söï caïnh tranh xa hoa laø quí troïng. Chuøa cuõ ñoå naùt thì chaúng coù ai söûa chöõa, maø moät ngöôøi laïi muoán rieâng taïo ra moät chuøa môùi, ñeå töï khoe khoang vôùi nhau. Neân ñaát heïp nhaø sang ñeán nay ñeàu heát. Saêng goã tre nöùa, vaøng ñoàng, gaám vaûi, toán khoâng keå xieát. Thaät laø vöôït söï vöøa phaûi, traùi vôùi cheá ñònh, neân gia kieåm soaùt. Neáu khoâng laøm ñeå ngaên ngöøa gioøng tuïc chöa döùt. Xin raèng, töø nay trôû ñi ai muoán ñuùc töôïng ñeàu phaûi ñeán kinh sö ñeå xin pheùp, ai muoán taïo döïng chuøa thaùp tinh xaù tröôùc heát phaûi ñeán chaâu thuù sôû taïi, trình baøy ñaàu ñuoâi roõ raøng, y vieäc baøy lôøi, caùc chaâu taát phaûi baùo cho pheùp, sau ñoù môùi ñöôïc khæ coâng. Giaû nhö coù ai töï tuùc töôïng ñoàng, töï laøm chuøa thaùp thì vì khoâng döïa vaøo chieáu thö luaät luaän, ñoàng vaøng saêng goã ngoùi gaïch ñeàu thu nhaäp quan khoá. Vua ñoàng yù vôùi lôøi taáu. Luùc baáy giôø coù Sa-moân Hueä Laâm giaû maëc aùo thaày tu maø töï phaù hoaïi ñaïo mình, laøm ra quyeån Baïch haéc luaän. Thaùi thuù Hoaïnh Döông Haø Thöøa Thieân cuøng Laâm ñoï giaùo, giuùp nhau kích döông, vieát Ñaït tính luaän..." Nguyeân gia naêm thöù 12 töùc naêm 435. Vaøo naêm 435 nhö vaäy Baïch haéc luaän ñaõ ra ñôøi, ñeå cho Haø Thöôïng Chi keát toäi Laâm laø "giaû maëc aùo thaày tu maø töï phaù huûy ñaïo mình" Do ñoù chuùng ta bieát chaéc chaén laø, Laâm phaûi vieát noù tröôùc naêm 435.
Tieáp ñeán, trong nhöõng thö töø qua laïi giöõa Toân Bính vaø Haø Thöøa Thieân veà cuoán Baïch haéc luaän, maø Taêng Höïu ñaõ cho söu taäp laïi trong Hoaèng minh taäp quyeån 3, Bính luoân luoân goïi Thieân laø Haø Hoaïnh Döông, töùc oâng hoï Haø ôû Hoaïnh döông. Cöù baûng lieät keâ chöùc töôùc cuûa Thieân treân, ta bieát naêm 432 AÂn Caûnh Nhaân ñoåi Thieân ra laøm noäi söù quaân Hoaïnh Döông. Thieân laøm vieäc ôû quaän naøy cho tôùi naêm 439 môùi ñöôïc goïi veà trieàu. Nhö baùo caùo cuûa Haø Thöôïng Chi neâu leân, naêm 435 Thieân ñaõ cuøng vôùi Laâm giuùp nhau kích döông Baïch haéc luaän. Do vaäy, maëc duø tieåu söû cuûa Thieân khoâng bao giôø noùi Thieân giöõ chöùc thaùi thuù quaän Hoaïnh Döông, nhö Thöôïng Chi ñieåm chæ vaø Hueä Haïo ghi laïi, ñieåm chaéc chaén laø, Baïch haéc luaän phaûi ra ñôøi tröôùc naêm 435 vaø raát coù theå tröôùc naêm 433.
Raát coù theå tröôùc naêm 433, bôûi vì trong laù thö ñaàu tieâ gôûi keøm theo cuoán Quaân thieän luaän cho Toân Bính ñoïc vaø pheâ bình Haø Thöøa Thieân keå vieäc Hueä Laâm, sau khi vieát Quaân thieän luaän, bò chuùng taêng ñoøi taån xuaát, vì hoï coi söï vieát noù nhö moät ba la di, nhöng nhôø che chôû cuûa Vaên ñeá maø ñöôïc cöùu. Ñeå moät nhaø sö coù uy löïc vaø danh tieáng nhö Hueä Laâm bò ñoøi loät aùo thaày tu vaø ñuoåi coå; ñaëc bieät khi chuùng ta bieát Laâm vaøo naêm 426 ñaõ chính thöùc vaøo laøm coá vaán cho Vaên ñeá vaø ñaõ coù nhöõng lieân laïc khaù maät thieát vôùi nhöõng danh só ñöông thôøi nhö Taï Linh Vaän, maø cao ñöùc Hueä Vieãn gaàn hai möôi naêm tröôùc ñaây ñaõ cho ngöôøi goïi veà Loâ sôn vieát taùn, chaéc haún moät coâng luaän ñaõ ñöôïc taïo ra. Thôøi gian ñeå cho moät coâng luaän nhö theá thaønh hình, sau khi ra ñôøi cuûa Baïch haéc luaän taát khoâng theå ngaén nguûi, cöù vaøo phöông tieän truyeàn ñaït vaø thoâng tin thôøi baáy giôø. Haø Thöøa Thieân ñaõ chuù yù ñeán noù, sau luùc noù ñaõ taïo ra nhöõng baøn taùn xoân xao vaø dò nghæ chæ trích, nhö chính vieäc noùi tôùi ba la di trong laù thö cuûa oâng. Vì vaäy, giaû nhö Thieân nhaän ñöôïc cuoàn luaän cuaû Laâm chaäm nhaát laø vaøo naêm 433, thì toái thieåu moät naêm phaûi troâi qua tröôùc khi nhaän söï vieäc do Thieân ghi laïi xaûy ra. Quaân thieän luaän do theá coù theå vieát naêm 433 hay sôùm hôn.
Noùi naêm 434 laø naêm chaäm nhaát, ñeå Thieân nhaän cuoán luaän cuûa Laâm, bôûi vì muøa heø naêm 435 Haø Thöôïng Chi vaø Toáng Vaên ñeá ñaõ noùi tôùi cuoäc buùt chieán giöõa Toân Bính, Nhan Dieân Chi vaø Thieân. Naêm 34 töø ñoù phaûi ñeå ra cho cuoäc buùt chieán xaûy ra. Ít nhaát laø 12 laù thö vaø luaän vaên ñaõ vieát veà Quaân thieän luaän vaø vaán ñeà noù ñeà leân, nhö Hoaèng minh taäp ngaøy nay ñaõ coù. Thôøi gian cho soá löôïng thö töø naøy lui tôùi toái thieåu cuõng phaûi saùu thaùng cho ñeán 1 naêm, ñaëc bieät khi nhöõng ngöôøi lieân heä khoâng moät ai ñaõ soáng taïi kinh ñoâ Kieán Nghieäp. Quaân thieän luaän nhö vaäy phaûi vieát naêm 433, neáu khoâng sôùm hôn, sau vuï baøn caõi Bieän toân luaän cuûa Taï Linh Vaän vaøo naêm 423.
Khi ñaõ vieát Quaân thieän luaän, Laâm gaëp phaûi nhöõng phaûn öùng khaù maõnh lieät töø taäp theå taêng giaø Trung Quoác thôøi baáy giôø, bieåu hieän qua vieäc ñoøi loät aùo thaày tu cuûa Laâm. Hoï coi Laâm ñaõ phaïm moät ba la di khi vieát noù. Quaû thaät, neáu Laâm daùm baûo "Thích Ca bieän nhi baát thaät" thì ngöôøi ta coù theå hoûi, sao Laâm vaãn coøn nhaän mình laø "ngöôøi con tinh thaàn cuaû Thích Ca", laø "Thích Töû". Ñeå hieåu taïi sao moät söï tình nhö theá naøy coù theå xaûy ra, ôû ñaây maëc duø pheâ bình moät soá hoïc thuyeát cuûa "Phaät giaùo", moät soá Phaät töû vaãn nhaän mình laø "con Phaät", chuùng ta caàn nhìn ñeán tình traïng Phaät hoïc toång quaùt cuûa giôùi trí thöùc vaø Taêng löõ luùc aáy.
Keå töø ngaøy Phaät giaùo truyeàn tôùi Trung Quoác, kinh ñieån thöôøng laø nhöõng suoái nguoàn cuaû tin yeâu nhieàu hôn laø baøn caõi. Nhöng baét ñaàu cuoái theá kyû thöùIII ñaàu theá kyû thöù IV, moät phong traøo Phaät thöïc söï ra ñôøi, phaùt trieån song song vôùi vaø cung caáp chuû ñeà nghó suy cho phong traøo huyeàn hoïc thanh ñaøm, vaø Vu Ñaïo Thuùy coù theå coi nhö laø ngöôøi khôûi xöôùng, vaø chuû ñeà baøn caõi laø vaán ñeà saéc khoâng cuûa kinh Baùt nhaõ. Vieát töïa cho Tyø ma la caät ñeá kinh nghóa sôù vaøo khoaûng naêm 409, Taêng Dueä noùi: "Töø gioù hueâ ñoâng thoåi, lôøi phaùp chaûy vang ñeán nay, tuy ngaøy aøng theâm choã tiaûng, nhöng söï caùch nghóa xa vôøi, traùi vôùi lôøi coãi goác, neân saùu nhaø thieân treäch maø khoâng roõ toân chæ cuûa tính khoâng".
Saùu nhaø laø ai? Nhôø moät chuùt daãn cuûa Nguyeân Khöông ñôøi Ñöôøng trong Trieäu luaän sôù, ngöôøi ta bieát, saùu nhaø naøy laø saùu nhaø chuû tröông nhöõng caét nghóa khaùc nhau veà vaán ñeà saéc khoâng. Ñoù laø thuyeát baûn voâ cuûa Ñaïo An, baûn voâ dò cuûa Phaùp Thaân, töùc saéc cuûa Chi Ñaïo Laâm, thöùc haøm cuûa Vu Phaùp Khai, huyeãn hoùa cuaû Ñaïo Nhaát, voâ taâm voâ cuûa Phaùp OÂn vaø duyeân hoäi cuûa Vu Ñaïo Thuùy, trong ñoù thuyeát cuûa An vaø Thaâm hình nhö bò Dueä ñoàng nhaát. Trong soá saùu hoïc thuyeát veà saéc khoâng naøy, thuyeát cuûa Thuùy dó nhieân laø xöa nhaát, bôûi vì Thuùy sinh khoaûng 290 taïi Ñoân hoaøng vaø maát treân ñaát nöôùc ta khoaûng naêm 320 luùc môùi 31 tuoåi. Cöù Trung luaän sôû-kyù, "Vu Ñaïo Thuùy vieát Duyeân hoäi nhò ñeá luaän, noùi raèn, Duyeân gaëp nhau neân coù, aáy laø tuïc ñeá, suy chieát noù thì khoâng, aáy laø chaân ñeá, ví nhö saêng goã hieäp laïi laøm thaønh nhaø, nha khoâng coù caùi thöïc chaát hieän höõu ôû tröôùc noù, noù do theá coù teân maø khoâng coù thöïc, cho neân Phaät baûo La-ña: "Saéc töôùng dieät hoaïi thì thaáy ñöôïc caùi khoâng". Chæ moät vaán ñeà saéc khoâng, maø trong moät theá kyû toái thieåu saùu hoïc thuyeát khaùc nhau ñaõ ra ñôøi.
Tình traïng aáy böôùc ñeán ñaàu theá kyû thöù V caøng trôû thaønh traàm troïng hôn, vì nhöõng tröôøng phaùi Phaät giaùo môùi xuaát hieän ôû AÁn Ñoä vaø söï giao thöông lieân tuïc giöõa Trung Quoác vaø AÁn Ñoâ cuûa nhöõng nhaø truyeàn giaùo vaø tìm ñaïo, daãn tôùi vieäc truyeàn thöøa nhieàu kinh ñieån chöùa ñöïng nhöõng hoïc thuyeát khaùc nhau. Moãi moät ngöôøi theo moät tröôøng phaùi kích baùc nhöõng tröôøng phaùi khaùc, cho chuùng laø taø thuyeát. Moãi moät ngöôøi theo moät giôùi luaät, kích baùc nhöõng giôùi luaät khaùc, cho chuùng laø phi phaùp. Ta coù tröôøng hôïp Giaùc Hieàn, dòch giaû cuûa Boä Hoa Nghieâm vó ñaïi, bò taån xuaát khoûi dòch tröôøng La Thaäp. Ta coù söï tình Ñaïo Sanh bò taån xuaát khoûi chuøa Thaïch vieân vaø phaûi ñeán ôû nuùi Hoå Khöu, vì giaûng thuyeát xieån ñeà coù theå thaønh Phaät, maø Hueä Haïo vieát: "Cöïu hoïc cho laø taø thuyeát, cheâ bai töùc giaän raát nhieàu, hoï lieàn trình ra cho ñaïi chuùng, ñaïi chuùng loät aùo ñuoåi coå ñi". Thaäm chí coù caùi thuyeát khaù taân kyø cuûa Phaùp Ñoä, "noùi raèng, chæ chuyeân hoïc tieåu thöøa, caám hoïc Phöông ñaúng, chæ laïy Thích Ca, khoâng laïy thaäp phöông Phaät, aên duøng baùt ñoàng, khoâng duøng gì khaùc, laïi khieán caùc ni naém tay nhau maø ñi". Hueä Haïo phaûi nhaän xeùt: "Nhöng cuõng may ñaït löôïng quaân töû chöa töøng quay goùt böôùc lui, chæ ni chuùng deã tin, tröôùc theo söï giaùo hoùa cuûa noù. Thaät nöõ nhaân lyù giaûi khoù thoûa, söï tích deã baøy, nghe nhaân quaû thì töùc khaéc quay löng, thaáy bieán thuaät thì boân ba theo chaïy. Caùi goïi laø theo nhau maø rôùt, chính laø ñaây vaäy". Roài coù chuyeän ngoài xoaïc chaân ra maø aên, nhö nhöõng caõi coï giöõa Phaïm Thaùi, cha cuûa Vieäp, vaø Hueä Nghóa, Hueä Quan, maø Taêng Höïu cho pheùp ra trong Hoaèng minh taäp. Cuõng chính trong cuoäc caõi coï naøy, Thaùi ghi laïi caùi thuyeát "voâ sanh Phöông ñaúng giaûi thò ma thô".
Quaû thaät, Phaät giaùo tieàn baùn theá kyû thöù V taïi Trung Quoác ñang rôi vaøo moät giai ñoaïn tröôûng thaønh môùi. Trong tình traïng ñoù, neáu Hueä Laâm coù bò taån xuaát, chuùng ta cuõng khoâng coù gì ngaïc nhieân heát. Ngay caû moät ngöôøi vôùi phaåm caùch cuûa Ñaïo Sanh, môùi chæ noùi tôùi xieån ñeà thaønh Phaät, laø ñaõ bò goïi laø noùi taø thuyeát vaø bò loät aùo. Huoáng nöõa laø Laâm voùi nhöõng aên noùi kieåu "Thích Ca bieän nhi baát thaät". Ñieåm ñaùng chuù yù hôn nöõa laø, trong khi Haïo chæ ghi Laâm bò "ñuoåi ra Giao Chaâu", caû Toáng thö laãn Nam söû ñeàu xaùc ñònh moät caùch roõ raøng, keû chuû ñoäng trong vuï taån xuaát laø "cöïu taêng", moät töø ngöõ, maø Haïo ñaõ duøng khi moâ taû vieäc Sanh bò ñuoåi.
Laâm vieát Quaân thieän luaän naêm 433. Nhöõng baøn caõi treân cho thaáy, Laâm vaãn ñang coøn taïi kinh ñoâ Kieán nghieäp cho tôùi toái thieåu khi Vaên ñeá bò baøn tay con mình gieát vaøo naêm 453 vaø söï che chôû cuûa Vaên ñeá chaám döùt. Nhö tröôøng hôïp cuûa Ñaïo Sanh, khi bò ñuoåi, Laâm chaéc rôøi chuøa Trò Thaønh ñeán ôû nhöõng chuøa khaùc. Ñaïo Sanh sau luùc bò ñuoåi, tôùi nuùi Hoå Khöu, roài moät thôøi gian sau dôøi tôùi ôû Loâ Sôn vaø maát ôû ñaáy vaøo thaùng 10 naêm Nguyeân Gia thöù 11 (434). Ñöa ñaùm Sanh, Laâm ñöùng ra laøm baøi truy ñieäu. Moät thaùng sau, Phaùp Cöông, ngöôøi ñaõ vieát thö chung vôùi Laâm cho Taï Linh Vaän, cuõng maát taïi nuùi Hoå Khöu. Moät laàn nöõa, Laâm nhaän traùch nhieäm vieát truy ñieäu Cöông. Caû hai baøi truy ñieäu naøy, Ñaïo Tuyeân ñaõ baûo toàn laïi trong Quaûng hoaèng minh taäp quyeån 23 ÑTK 2103 tôø 265b3-266b2. Ñoïc qua chuùng ta seõ coù dòp thaáy Laâm coù nhöõng tình töï gì ñoái vôùi ñoàng ñaïo cuûa mình, sau khi leân tieáng pheâ bình gaét gao Phaät giaùo thôøi oâng. Baøi truy ñieäu veà Sanh ñaõ laøm tö lieäu cho Hueä Haïo, khi Haïo, khi Haïo vieát tieåu söû cuûa Sanh trong Cao Taêng truyeän quyeån 7, nhöng khoâng ñoùng goùp moät caùch tröïc tieáp vaøo söï hieåu bieát haønh traïng cuûa Laâm trong lieân heä vôùi Sanh. Tuy theá, ñeå cho thaáy Laâm ñaõ coù nhöõng tình töï gì ñoái vôùi ñoàng ñaïo mình vaø vaên taøi sieâu vieät theá naøo, chuùng toâi cho dòch laïi töø ñaây.
"Nguyeân Gia naêm thöù 11 muøa ñoâng thaùng 10 ngaøy Canh Tyù Ñaïo Sanh phaùp sö maát ôû Loâ Sôn. OÂ hoâ ai tai! Ngöôøi hieàn caùo taän! Söï ñau xoùt aáy khoâng caïn, Leõ chung baûo maát, söï tieác thöông aâyù laïi saâu. Phaùp sö voán gioøng hoï Nguïy, ngöôøi Baønh Thaønh vaäy. Cha laø huyeän lònh Quaûng Thích, nhoû maø kyø taøi, daét tôùi Phaùp Thaûi phaùp sö, ñoåi aùo theo hoïc, thieân baåm thoâng maäu, töï ngoä xöa cao. Naêm ñang chí hoïc, ñaõ leân toøa giaûng. Voïng ñaïo taøi naêng, só phu tieáng noåi, thôøi aáy chaúng ai maø chaúng heát lôøi cuøng nghó, phuïc söï tinh trí, Loã Lieân laøm chòu Ñieàn Ba, Haïng Thaùc baû lyù giaø, Khoång, thaät khoâng kòp vaäy. Gia dó tính tình traàm laëg vaø cöông tröïc, khí yù hoøa hieäp maø deã theo, hyû xaû ñeå maø cöùu duï, neân ngöôøi caøng troïng.
Ñeán tuoåi trung nieân, du hoïc roäng tìm dò vaên töø mieàn Döông Vieät leân tôùi Taây Taàn, treøo nuùi Loã Nhaïc, ñaïp loái Hoaïnh Sôn, yù nghóa Ñaïi thöøa cuûa La Thaäp, yeáu chæ tieåu ñaïo cuûa Ñeà Baø, ngöôøi ñeàu roõ bieát, roäng naém söï saâu saéc. Choã nghe caøng öu, choã thaáy luùc moãi cao; neân ñaõ hieåu raèng, hình töôïng laø choã nöông cuûa lyù leõ, oâm chaët hình töôïng, leõ taát phaûi meâ, lôøi daïy laø nhaân coù giaùo hoùa, giöõ chaët loøi daïy, giaùo hoùa phaûi ngu. Do theá, tröng danh traùch thaät thì taát phaûi laàm sai ôû vieäc hö ñaûn, tìm taâm öùng söï thì taát phaûi meâ muoäi tröôùc lôøi caùch nghóa.
Töø ngaøy Phaät giaùo truyeàn tôùi, Trung Hoa hoïc theo, chöa töøng hay saûn xuaát moät ngöôøi thaønh coâng nhö theá ñaáy, beøn baét meâ rieâng ñoåi, ñeå daáu coøn tích, caùc kinh maây vaïch, moïi nghi saïch roõ, yù chæ Thích Ca nhaït toû deã tìm, quaùi gôõ nhöõng lôøi, ñeàu thaønh baøn suoát. Laøm duoãi danh giaùo Ñam Chu, naém laáy huyeàn taâm Tuù Baät, nhôø theá maø deã.
Nhöng, vaät sôï saùng laï, ngöoøi gheùt cao trình, giaän nhoùm ñoàng phuïc, öa beø keát luõ. Chuùng beøn dang caùnh co chaân, deïp aûnh ngöôøi vaøo nôi hang huyeät, theo che chí ñaïo, quaêng daáu ngöoøi tôùi choán oâng Ngu. Veát chaân leân thuyeàn, coù ñi khoâng laïi, maïng boû nuùi non, buoàn khaép ñoâ thò. OÂ hoà buoàn thay!.
Cöù vaøo baøi truy ñieäu, Laâm ñaõ coù nhöõng lieân laïc vôùi Sanh, khi Sanh trôû veà Kieán Nghieäp, sau buoåi ñi hoïc vôùi La Thaäp, luùc Sanh soáng ôû chuøa Thanh Vieân, khoaûng nhöõng naêm 414. Töø ñaáy cho tôùi khi Sanh cheát tröôùc 3 naêm, chuùng ta khoâng bieát moät tí gì heát. Nhöng ba naêm tröôùc khi Sanh maát, Laâm ñeán thaêm, nhö nhöõng moâ taû buoåi chia tay ñaày thöông yeâu vaø xoùt xa cuaû Laâm chöùng toû. Baèng nhöõng lôøi leõ cuûa baøi truy ñieäu, ñaëc bieät laø ôû 4 caâu cuoái cuøng "ngaén nguûi goïn tình, tình coøn ñeå laïi, ñoaøn chöông khoâng ñuû, nhôù ñeå taû buoàn", thì Laâm vaø Sanh vaãn tieáp tuïc thaêm vieáng nhau, keå töø khoaûng naêm 414 trôû ñi, khi Sanh bò ñuoåi khoûi chuøa Thanh Vieân, vaø ñaõ coù nhöõng moái tình ñaäm ñaø vôùi nhau. Laâm chaéc haún ñoùng moät vai troø naøo ñaáy trong quyeát ñònh tuyeân boá quan ñieå mình cuûa Sanh, bôûi Laâm vieát: "Ta cho khoâng haïi, khuyeân neân noùi truyeàn".
Baøi truy ñieäu cuaû Laâm nhö vaäy noùi leân khaù nhieàu tình töï cuûa Laâm nhö moät nhaø sö Phaät giaùo. Nhöng baøi truy ñieäu vieát nhaân luùc Phaùp Cöông maát laïi caøng ñeå loä ra nhieàu hôn nöõa, cho ta thaáy moät caùch haàu nhö phôi baøy taát caû taâm nieäm khaù ñau loøng cuõng nhö nhöõng u tình raát traéc aån cuaû cuoäc ñôøi Laâm. Noù coù theå noùi phaûn chieáu troïn veïn khuoân maët noäi taâm cuaû moät con ngöôøi, maø Hueä Haïo ñaõ moâ taû moät caùch khaù sai laàm laø "öa ñuøa giôõn, hay noùi cöôøi". Noù ñoïc theá naøy:
"Nguyeân Gia naêm thöù 11 thaùng 11 ngaøy Taân Tî, Phaùp Cöông phaùp sö maát. OÂ hoâ buoàn thay! Raèng, ñöùng cao söûa vuoâng ña haïi suoát thoâng, theo thaáp saùnh troøn laïi thieáu cöùng saïch; ôû nuùi maéc caùi toäi oám gaày, soáng laøng gaëp caùi beänh oàn heïp. Choïn laáy hai tình maø boû ñi ñoâi vieäc, phaùp sö quaû ñaõ coù chuùng vaäy. Ít ñeán kinh thaønh, luoân ngaïi röøng thaúm, vui chí maø ñi, theo tình maø ñeán, chaùn nhaøm gioøng ñôøi, tìm nhaøn nôi caây ñaù, loøng luyeán hang ñoäng, mong vui ôû ngoaïi vaät. Chöùng cho khoâng ñaëc thaùo, ta thaáy baäc laøm thaày, thaät vaä. Tính trôøi minh thoâng, luyeän daàn phong vò, tình lyù thung dung, thöôøng gioûi vaên nghóa. Giao du chaân thaät heát choã gioáng. Nhaém ñích meán yeâu ñaïo tröôøng toàn. Choân thaân aùo phaùp, luïy caân ñai sôùm döùt. Cao goùt ñaát thaàn, chöôùng daân vua xöa boû. Huoáng nöõa, veát cao xa cuaû taêng moân, haù daãn ñöôøng boïn xu phuïc? Xöa nhaân gaëp gôõ, xuoáng ñoã xe keát giao, cuøng nhau xuoáng toùc, caøng hieäp vui hôn, baøy nhung giaûi nhôù, ñeå gôûi thaùng naêm. Beøn daét tay ñi Löông, ñoï caùnh ñeán Ñaëng, höôûng gioù nuùi thieâng, mang ñaïo beán thaúm, so vui baèng yeán; ngaøn daëm moät khaéc, töø ñaáy röøng ñoå chim bay, boãng choác ñaày tuoåi. Ngöôøi ñaäu caønh cao, ta chìm buøn caën, thöôøng mong gaëp Taêng Boác cuøng ôû, thì hoùa thaønh moái soâng nuùi bieät ly cuûa Löông Cao. Soùng ñoâng khoâng laïi, taây caûnh chaúng thu, heát choã doøng troâi, coát veà ñoài Taëng. OÂ hoâ buoàn thay! Xin truy ñieäu raèng:
Ñaáy laø baøi truy ñieäu do Laâm vieát cho phaùp sö Phaùp Cöông. Ñoïc noù, ta coù theå thaáy moät caùch khaù troïn veïn noãi ñôùn ñau taâm traïng cuûa Laâm, khoâng nhöõng ñoái vôùi ngöôøi baïn vöøa cheát, maø coøn ñoái vôùi thaân phaän cuûa chính mình. So vôùi baøi vieát cho phaùp sö Ñaïo Sanh, maø nhö ñaõ noùi, Laâm haún ñaõ coù nhöõng lieân laïc maät thieát, baøi ñaây quaû phaûi keå nhö moät tieáng khoùc thaàm cuaû loøng moät con ngöôøi maø beân ngoaøi. "Öa noùi cöôøi hay ñuøa giôõn". Neáu Laâm trong cuoäc soáng thöôøng ngaøy coù "öa noùi cöôøi hay ñuøa giôõn" thì ñoù laø moät che laáp nhöõng ñôùn ñau tan naùt cuûa noãi loøng beân trong.
Laâm, nhö ñaõ vaïch ra treân, laø moät nhaân vaät troïng yeáu cuûa chính quyeàn Nguyeân Gia, laø moät tinh hoa khoâng nhöõng cuûa Phaät giaùo theá kyû thöù V maø coøn cuûa neàn trí thöùc Trung Hoa cuøng thôøi. OÂng ñaõ coù nhöõng lieân laïc thaâm giao haàu nhö vôùi heát caû nhöõng trí thöùc noåi tieáng cuûa thôøi oâng töø khoa hoïc cho ñeán thi ca, töø Haø Thöøa Thieân cho tôùi Taï Linh Vaän. Theá maø, Laâm ñaõ thoá loä "ngöôøi ñaäu caønh cao, ta chìm buøn caën". töû baïc cao kha, dö luaân neâ chæ. Quaû thaät, thoå loä aáy coù theå toùm taét heát caû taâm traïng ñau thöông cuûa cuoäc ñôøi oâng. Chöa bao giôø ta thaáy moät nhaø sö vieát truy ñieäu cho ñoàng ñaïo cuaû mình ñaõ noùi leân nhöõng lôøi nhö vaäy. Chöa bao giôø ta thaáy moät tieáng khoùc ñaày ñau thöông cuûa moät ngöôøi, maø söû gia töø thôøi Thaåm Öôùc, Lyù Dieân Thoï trôû ñi ñaõ ñöôïc baûo laø "quyeàn maâu teå phuï" vaø "haéc y teå töôùng" theå hieän trong moät truy ñieäu vieát cho baïn mình.
Ñoïc nhöõng baøi truy ñieäu loaïi naøy, ta môùi hieåu taïi sao Laâm ñaõ vieát nhöõng doøng ñaày ñanh theùp vaø coù veû "huûy baùng" Phaät giaùo trong cuoán Quaân thieän luaän cuûa oâng, vaø taïi sao, sau khi vieát chuùng, Laâm vaãn tieáp tuïc soáng cuoäc ñôøi cuûa moät nhaø sö, daãu nhöõng keû quyeàn theá khaùc kieåu Haø Thöôïng Chi naêm sau ñaõ chöûi bôùi laø "giaû laøm thaày tu ñeå töï huûy phaù ñaïo mình". Hueä Laâm "coù töï huûy phaù ñaïo mình" hay khoâng, chuùng ta seõ coù dòp baøn caõi trong muïc noùi veà Quaân thieän luaän. ÔÛ ñaây, chæ caàn vaïch ra laø vai troø cuûa Laâm trong vieäc phaùt trieån vaø truyeàn baù Phaät giaùo taïi Trung Quoác khoâng phaûi nhoû moïn gì, ñeán noãi moät ngöôøi vieát söû nhö thaày Maät Theå ñaõ daønh dòp keå tôùi teân oâng trong baûng toùm taét lòch söû Phaät giaùo Trung Quoác ngaén nguûi cuûa thaày.
Theá thì, Phaùp Cöông laø ai? Cho ñeán nay, ngoaøi baøi truy ñieäu vöøa keå vaø laù thöù vieát chung vôùi Laâm cho Taï Linh Vaän chæ moät maãu tin khaùc ñaõ tìm thaáy lieân quan tôùi oâng trong thieân vaên hoïc cuûa Theá thuyeát taân ngöõ quyeån thöôïng tôø 28a2-b1, maø Löu Nghóa Khaùnh (403-444) ñaõ ghi laïi vaø laøm tö lieäu cho tieåu söû cuûa Taêng Giaø Ñeà Baø trong Cao Taêng truyeän quyeån 1 do Hueä Haïo vieát sau ñaáy. Chuyeän Nghóa ghi laïi theá naø: "Ñeà Baø luùc môùi tôùi kinh sö, giaûng A tyø ñaøm cho Ñoâng ñình haàu ôû nhaø. Môùi ngoài nghe giaûng ñöôïc moät nöûa thì Taêng Di lieàn noùi: "Ñeàu ñaõ hieåu roài". Töùc rôøi choã ngoài mình cuøng vaøi boån ñaïo nhaân, ñeán nhaø rieâng cuûa mình maø töï giaûng. Ñeà Baø giaûng xong, Ñoâng ñình hoûi ñaïo nhaân Phaùp Cöông: "Ñeä töû ñeàu chöa hieåu, em Di cuaû ñeä töû sao coù theå hieåu lieàn ngay nhö vaäy?". Phaùp Cöông traû lôøi: "Ñaïi khaùi thì ngay nhö vaäy?" Phaùp Cöông traû lôøi: "Ñaïi khaùi thì nhöõng gì Di giaûng ñeàu ñuùng, chæ coù moät soá chi tieát nhoû moïn laø chöa vaïch roõ thoâi". Chuù thích ñoaïn vaên vöøa daãn, veà Phaùp Cöông, Löu Hieáu Tieâu (462-521) baûo "thò toäc chöa roõ". Coøn veà söï tinh chung, oâng cho daãn moät ñoaïn vaên töø Xuaát kinh töï "Xuaát kinh töï noùi raèng; "Ñeà Baø vaøo khoaûng ñaàu Long an ñeán kinh sö, Ñoâng ñình haàu Vöông Tuaân ngheânh ñeán nhaø mình giaûng A tyø ñaøm. Ñeà Baø roõ toân chæ maø coøn phaùt loä nghóa saâu. Vöông Taêng Di cæ moät laàn nghe, lieàn töï giaûng. Söï roõ nghóa ñeå môû loøng ngöôøi cuûa oâng laø nhöi vaäy. Chöa roõ naêm oâng maát".
Ñuùc keát hai maãu tin vöøa daãn, Haïo vieát Cao Taêng truyeän: "Ñeán Long An naêm thöù nhaát, Ñeà Baø tôùi kinh sö. Vöông Coâng vaø phong löu danh só trieàu Taán, chaúng ai laø chaúng ñeán choã oâng giaûng trí kinh. Luùc baáy giôø, veä quaân Ñoâng ñình haàu Vöông Tuaân ñaât Lang Nha hieàn laønh coù loøng tin saâu saéc, phuø trì chaùnh phaùp, kieán laäp tinh xaù, roäng môøi hoïc chuùng. Khi Ñeà Baø tôùi, lieàn cuøng cung thænh, xin ñeán giaûng A-tyø-ñaøm. Danh taêng ñeàu nhoùm nghe, Ñeà Baø ñaõ roõ toân chæ, lôøi leõ laïi chính xaùc, neân neâu phaùt nghóa lyù, laøm cho ngöôøi nghe ñeàu vui hieåu. Luùc aáy, Vöông Taêng Traân (ñuùng ra phaûi söûa thaønh Vöông Taêng Di - Leâ Maïnh Thaùt chuù) cuõng taïi giaûng ñöôøng nghe giaûng. Sau ôû nhaø mình, Di töï giaûng. Tuaân hoûi ñaïo nhaân Phaùp Cöong: "Sôû ñaéc cuûa Taêng Traân theá naøo?". Cöông traû lôøi: "Ñaïi löôïc thì ñeàu ñuùng, chæ tieåu tieát laø chöa xeùt". Söï trình baøy roõ raøng deã laøm loøng ngöôøi hieåu cuûa Ñeà Baø laø nhö theá ñaáy".
Vöông Tuaân laø em Vöông Taêng Di dó nhieân ñeàu laø nhöõng danh thaàn cuûa trieàu Ñoâng Taán. Tuaân sinh naêm 349 vaø maát naêm 400. Di sinh naêm 361 vaø maát naêm 388. Long An nguyeân nieân töùc naêm 397 Do theá, Ñeà Baø khoâng theå ñeán kinh sö nhaø Taán vaøo khoaûng Long An ñöôïc, ob73i vì Vöông Taêng Di ñaõ maát gaà 10 naêm tröôùc ñoù. Coù leõ oâng phaûi giaûng kinh chaäm laém thì cuõng khoaûng vaøo naêm 388. Daãu sao chaêng nöõa, Cöông ñaõ coù nhöõng lieân laïc vôùi Tuaân cuõng nhö Ñeà Baø_1. Gaàn boán möôi naêm cho tôùi luùc cheát naêm 434, Cöông nhö vaäy ñaõ laø moät "danh taêng" nhö Haïo baûo. Maëc duø baøi truy ñieäu Laâm vieát khoâng ghi roõ Cöông maát luùc maáy tuoåi. Cöù vaøo döõ kieän vöøa neâu, ta coù theå giaû thieát laø, Cöông toái thieåu cuõng phaûi treân döôùi ba möôi tuoåi, luùc Tuaân hoûi oâng. Noùi caùch khaùc, Cöông phaûi sinh khoaûng naêm 350-360. Baáy giôø, baøi truy ñieäu baûo, Cöông soáng ôû Hoà Khöu. Nuùi naøy Truùc Haïo Nhaát cuûa Cao Taêng truyeän quyeån 5 ñaõ nhôø vaøo söï kính moä cuûa anh em Vöông Tuaân laøm neân hai ngoâi tinh xaù, maø sau ñaáy thaønh chuøa Ñoâng vaø chuøa Taây, vaøo khoaûng naêm 368. Em cuûa Tuaân dó nhieân laø Vöông Daân, töï Taêng Di. Ñaàu naêm aáy, Nhaát ra ôû chuøa Ngoûa quan taïi Kieán Nghieäp ñeå hoïc vôùi Phaùp Thaûi. Ñeán khi Giaûn Vaên ñeá maát, töùc khoaûng naêm 372, Nhaát veà Hoå ngöu. Khoaûng naêm 397-401, Nhaát maéc beänh, cheát ôû nuùi aáy, thoï 71 tuoåi. Phaùp Cöông vôùi nhöõng lieân laïc vôùi Vöông Tuaân vaø Vöông Daân do theá haún ñaõ coù moät quan heä naøo ñaáy vôùi Ñaïo Nhaát, nhaát laø khi oâng soáng taïi ngoïn nuùi do Nhaát khai sôn. Cöông, cöù baøi truy ñieäu ñaõ ñi leân Löông Chaâu ñeå soáng ôû nuùi Ñaëng Ta khoâng bieát chuyeán du cö naøy xaûy ra naêm naøo. Nhöng baèng vaøo vieäc Ñaïo Sanh, khi bò ñuoåi khoûi chuøa Thanh Vieân, ñaõ ñeán ôû Hoå Khöu, chuùng ta coù theå giaû thieát, Cöông ñaõ coù maët taïi nuùi naøy vaøo khoaûng aáy, töùc khoaûng naêm 414, bôûi vì Cöông laø baïn cuaû Laâm vaø Sanh laïi tuyeân giaûng "taø thuyeát" cuûa mình döôùi söï thuùc ñaåy cuûa Laâm Sanh ñeán ôû nhö vaäy qua trung gian cuûa Laâm. Chính Laâm nhaéc ñeán chuyeän Sanh maát ôû Loâ sôn trong baøi truy ñieäu Cöông ôû caâu "thöông maát môø nôi Loâ lónh", toû ra Cöông Laâm vaø Sanh coù nhöõng töông giao raát maät thieát.
Taát caû bieát veà Cöông töø ñoù coù theå noùi goàm nhöõng chi tieát sau. Sinh khoaûng naêm 360, Cöông nhoû ñau yeáu, nhaø ngheøo nhôø ngöôøi coâ nuoâi. Lôùn leân khoâng chòu ra laøm quan, maëc daàu Cöông laø con chaùu moät nhaø quí toäc. Löu Hieán Tieâu baûo khoâng roõ gioøng hoï cuûa Cöông, nhöng baøi truy ñieäu noùi, Cöông "quyeát toäc thò AÂn, thaät Thang chi dueä". Cöông ñi tu, khoaûng naêm 397 Cöông trôû thaønh danh taêng ôû kinh sö. Sau ñaáy oâng chaéc soáng ôû Hoå Khöu khoaûng tröôùc naêm 414 vaøi naêm oâng du lòch Löông Chaâu. Sau naêm 414, oâng soáng ôû Hoå Khöu vôùi Truùc Ñaïo Sanh, vaø maát ôû ñaáy naêm 434 thaùng 1q ngaøy taân muøi, sau luùc Sanh maát moät thaùng.
Trong khi oâng coøn soáng, Laâm chaéc ñeán vieáng thaêm vaø taâm söï nhieàu laàn. Tình töï giöõa oâng vaø Laâm theá naøo, ngaøy nay ta khoâng coù moät tö lieäu naøo khaùc, ngoaøi baøi truy ñieäu treân. Cöù noù thì Cöông coù theå noùi laø ngöôøi tri aâm vaø tri kyû cuûa Laâm laø moät ngöôøi hieåu Laâm vaø Laâm hieåu. Cho neân, khi oâng maát, Laâm vieát: "Xoùt xa keû maát, laëng leõ khoùc roøng, moät mình coâ löõ, trôøi ñaát chaúng troâng" - muoän muoän töùc taän, tòch tòch ai haøo, coâ löõ nhö baïc, quaân hoùa voâ baøo. Vieát truy ñieäu cho Vöông nhö vaäy, Laâm khoâng nhöõng truy ñieäu Cöông, maø coøn truy ñieäu chính caùi cheát cuûa phaàn cuoäc ñôøi cuûa mình. Cöông maát moät thaùng, sau khi Sanh maát naêm 434. Ñeán naêm 440, ta ñang coøn thaáy Laâm laøm vieäc vôùi Vaên ñeá, nhöng coù leõ laøm vieäc nhö moät coâ löõ, laøm vieäc cho tôùi khi Vaên ñeá bò chính con mình gieát naêm 453, vaø ñeå cuoái cuøng bò ñuoåi ra nöôùc ta, luùc Hieáu Vuõ ñeá leân ngoâi naêm 454.
Ñoïc hai baøi truy ñieäu treân, ta baây giôø môùi coù theå thaáy taâm hoàn Laâm ñaõ chan chöùa nhöõng caûm nieäm naøo ñoái vôùi ñoàng ñaïo cuûa mình. Ta cuõng seõ thaáy, Phaät giaùo theo Laâm phaûi ñöôïc ñònh nghóa ra sao. Cho neân, khi oâng noùi "Thích Ca bieän nhi baát thaät" veà chuyeän u minh, ta phaûi hieåu oâng nhaém ñeán moät thöù Phaät giaùo naøo ñaáy, chöù khoâng phaûi laø toaøn theå Phaät giaùo. Hai caâu cuoái cuøng trong baøi truy ñieäu Phaùp Cöông "neáu lai duyeân quaû chaúng maát, xin goùi troïn sinh nieân ñeå xoùt xa" - caåu lai duyeân chæ phæ vong, quyeân sinh nieân dó taêng traéc - ñeå loä moät phaàn naøo quan nieäm Phaät giaùo cuûa oâng. Chuùng noùi, neáu phaùp sö sau khi cheát, khoâng hoaøn toaøn taän dieät, thì xin chöùng daùm cho toâi ñaây laø, toâi xin ñem goùi heát nhöõng naêm mình ñang coøn soáng ñeå thöông nhôù phaùp sö. Moät nhaø sö Phaät giaùo nghi ngôø veà ñôøi sau quaû laø moät ñaëc bieät.
Coá nhieân, vôùi nhöõng baïn beø cuûa oâng nhö Haø Thöøa Thieân vaø Phaïm Vieäp, chuùng ta taát khoâng coù gì phaûi ngaïc nhieân Chuyeän Thieân ñaõ noùi tröôùc. Veà Vieäp, coù moät coá söï do Traàm ÖÙc ghi laïi trong Toáng thö quyeån 69 tôø 8b11-12. Sau khi Nghóa Khöông bò truaát chöùc ôû kinh sö naêm 440. Khoång Hy moät ngöôøi chòu ôn Khöông baøy möu laät ñoå Vaên ñeá. Nhöng söï baïi loä vì vieäc phaûn giaùn cuûa Töø Traïm Chi. Vieäp bò baét, haï nguïc vaø gieát naêm 445, luùc môùi 48 tuoåi. Theo Öôùc, thì "Vieäp thöôøng noùi ngöôøi cheát, tinh thaàn seõ maát, muoán vieát saùch Voâ quæ luaän, ñeán ñaáy (tuùc luùc bò nguïc) beøn cuøng vôùi Töø Traïm Chi vieát thö, noùi "Chuùng ta seõ phaûi caûi aùn nhau ôû döôùi ñaát". Öôùc baäy baï cuûa Vieäp laø nhö theá ñoù - Laâm, nhö Vieäp, phaûi ñôïi tôùi khi ñoái dieän vôùi söï cheát, môùi hy voïng coù ñoøi sau, trong tröôøng hôïp Vieäp ñaõ caõi veà vieäc gian traù cuûa Töø Traïm Chi, vaø trong tröôøng hôïp Laâm ñeå mong phaùp sö Phaùp Cöông hieåu söï xoùt xa cuaû loøng mình. Quaû laø ñaëc bieät.
Vieäc Laâm bò ñuoåi nhö vaäy thöïc teá ñaõ xaûy ra, kieåu Ñaïo Sanh ñaõ bò, vì hoï ñaõ coù nhöõng quan nieäm Phaät giaùo khaùc vôùi phaàn lôùn nhöõng ngöôøi laøm neân taäp theå taêng löõ vaø Phaät giaùo baáy giôø. Noù vì theá khoâng coù moät aûnh höôûng quyeát ñònh naøo heát treân thaâm caûn ñoái voùi Phaät giaùo vaø beø baïn Phaät giao cuaû hoï. Sanh tieáp tuïc tin töôûng quan nieäm Phaät giaùo cuaû mình. Hueä Laâm cuõng vaäy. Nhöng ñaëc bieät hôn laø, vôùi Laâm, Hueä Haïo vieát theâm: "Laâm khi ñaõ huyû phaù aùo phaùp cuaû mình, bò ñuoåi ra Giao Chaâu". Vaán ñeà thôøi gian vaø nôi choán Laâm bò ñuoåi tôùi töø ñaáy mang moät yù nghóa loâi cuoán vôùi chuùng ta. Nhö ñaõ noùi, moïi tö lieäu ñeàu nhaát loaït ghi laïi vieäc Laâm "Bò gia taàn xuaát". Nhöng ñòa ñieåm Laâm bò ñuoåi tôùi, thì cho tôùi nay chæ hai giöõa hôn baûy nguoàn tö lieäu veà cuoäc ñôøi Laâm noùi ñeán, ñaáy laø Cao Taêng truyeän vaø Thích moân töï caûnh luïc.
Thích moân töï caûnh luïc do Hoaøi Tín vieát khoaûng naêm 830 vaø nhö nhan ñeà noù chæ ñieåm, chæ laø moät cuoán saùch ñaày muøi vò ñaïo ñöùc nhaèm raên daïy ñoàng ñaïo cuûa Tín veà ñöùc ñoä vaø haønh ñoäng. Noù ghi laïi tieåu söû cuûa Laâm ôû quyeån thöôïng ÑTK 2083 tôø 809b21-c8, trong ñoù ta bieát theâm laø "vaøi naêm sau khi bò ñuoåi ra Giao Chaâu, Laâm bò muø maét, keát phaãn roài cheát", vôùi muïc ñích cho thaáy, maëc duø Laâm traûi qua phaàn lôùn cuoäc ñôøi mình treân nhung luïa vaø quyeàn haønh cuoái cuøng oâng ta cuõng bò quaû baùo muø maét vaø cheát nôi xa xoâi vì daùm noùi "Thích Ca bieän nhi baát thaät". Chi tieát veà nhöõng ngaøy cuoái cuøng cuûa Laâm taïi nöôùc ta naøy, tuy quí giaù mang nhieàu maøu saéc ñaïo ñöùc ñeå ñöôïc tin chaéc chaén phaûi maát taïi nöôùc ta vaø coù leõ bò muø tröôùc khi maát. Tröôùc Hueä Haïo nhö vaäy khoâng moät tö lieäu naøn noùi vieäc Laâm bò ñuoåi tôùi cuûa Haïo do ñoù gaëp phaûi khoù khaên thöù nhaát cuûa noù.
Khoù khaên thöù hai laø, cöù theo baùo caùo cuûa Haø Thöøa Thieân vaø Thaåm Öôùc thì Laâm "bò chuùng taêng baøi taån", sau khi vieát ra Quaân thieän luaän, nhöng nhôø "che chôû cuûa minh chuùa neân ñöôïc mieãn ba la di". Noùi caùch khaùc, vieát xong Quaân thieän luaän khoaûng 433, Laâm bò ñuoåi, nhöng Vaên ñeá che chôû neân khoûi. Ñaáy coá nhieân laø moät söï thöïc, bôûi vì chuùng ta ñaõ thaáy laø, cho tôùi giöõa nhöõng naêm 439-440 Laâm ñang coøn soáng taïi Kieán Nghieäp vôùi "quyeàn maâu teå phuï" ñaùnh côø vôùi Haø Thuøa Thieân vaø tra vaán Löu Nghóa KHöông. Vaäy thì, Laâm bò "ñuoåi ra Giao Chaâu" töø bao giôø? Neáu chuùng taêng hay cöïu taêng, sau naêm 431, ñaõ taån xuaát khoâng thaønh coâng, vì söï can thieäp cuûa Vaên ñeá, thì phaûi chaêng hoï ñôïi khi Vaên ñeá maát ñeå laøm moät taàn xuaát thöù hai? Hay Laâm ñaõ bò taån xuaát vaøo nhöõng naêm cuoái cuøng cuûa Vaên ñeá khoaûng töø 450 trôû ñi? Nhöõng caâu hoûi naøy, ngaøy nay khoâng theå naøo traû lôøi ñöôïc vaø ñoù laø khoù khaên thöù hai cuûa chuyeän Laâm bò ñuoåi, bôûi vì khoâng tö lieäu ñaõ ñöôïc baûo toàn. Nhöõng baèng côù truøng hôïp nhö laù thö cuûa Ñaïo Cao, Phaùp Minh vaø Lyù Mieãu, khoâng coù moät tính quyeát ñònh naøo heát veà vieäc laâm coù bò ñuoåi hay khoâng bò ñuoåi ra nöôùc ta. Tình traïng toå chöùc quyeàn haønh Phaät giaùo döôùi thôøi Hieáu Vuõ ñeá laïi khoâng ñöôïc bieát moät caùch chi tieát roõ raøng. Thôøi gian Laâm bò ñuoåi töø ñoù haàu nhö hoaøn toaøn khoâng theå giaûi quyeát. Chuùng toâi vì theá phaûi giaûi thieát laø, Laâm bò ñuoåi ra nöôùc ta, khi Hieáu Vuõ ñeá leân ngoâi, khoaûng naêm 454, bôûi vì vaøo khoaûng ñaáy söï che chôû cuûa Vaên ñeá khoâng coøn vaø taäp theå taêng löõ Phaät giaùo luùc baáy giôø thöïc söï thi haønh quyeát ñònh taån xuaát.
Cöù vaøo nhöõng phaân tích treân, cuoäc ñôøi Laâm nhö vaäy coù theå trình baøy theá naøy. Sinh khoaûng naêm 380, cuøng moät khoaûng vôùi Taï Linh vaän vaø Nhan Dieân Chi taïi Taàn huyeän Taàn quaän, töùc phía nam tænh Cam Tuùc ngaøy nay, Laâm xuaát gia vôùi Ñaïo Uyeân coù leõ ôû chuøa Ñoàng an. Khoaûng naêm 400, Laâm ñaõ coù nhöõng lieân laïc vôùi Phaùp Cöông ôû Hoå Khöu. Khoaûng naêm 414, Laâm giuïc Ñaïo Sanh tuyeân giaûng lyù thuyeát xieån ñeà thaønh Phaät, daãn tôùi vieäc Sanh bò truïc xuaát khoûi chuøa Thanh Vieân, vaø ñeán soáng nhôø ôû Hoå Khöu vôùi Cöông. Khoaûng nhöõng naêm 420, Laâm coù nhöõng giao du vôùi Phoù Löôïng, neáu khoâng laø sôùm hôn. Trong cuøng thôøi, oâng laøm baïn vôùi Löu Nghóa Chaâu, Taï Linh Vaän vaø Nhan Dieân Chi. Naêm 423, Laâm cuøng Cöông baøn caõi veà Bieän Toân luaän vôùi Vaän. Khoaûng 431, Laâm vieát Quaân thieän luaän. Khoâng laâu sau ñaáy, coù leõ sau quyeát nghò taån xuaát cuûa taäp theå taêng löõ thôøi baáy giôø, Laâm ñeán thaêm Ñaïo Sanh ôû Loâ Sôn.
Ba naêm sau, Sanh maát, Laâm ñöùng ra ñöa ñaùm Sanh vaø vieát truy ñieäu cho Sanh. Moät thaùng sau, ngöôøi baïn taâm söï cuûa Laâm laø Phaùp Cöông theo goùt Sanh vaø maát ôû Hoå Khöu. Moät laàn nöõa, Laâm ñöa ñaùm vaø vieát truy ñieäu cho Cöông. Trong thôøi Cöông coøn soáng khoaûng töø naêm 410 trôû ñi, Laâm chaéc ñaõ lui tôùi Hoå Khöu nhieàu laàn. Trong khoaûng aáy, baøi truy ñieäu Cöông cuûa Laâm coù noùi tôùi vieäc Laâm "phaûn haø dueä" - trôû eà töø mieàn xa - Chuùng ta khoâng bieát "mieàn xa", maø Laâm ñeà caäp ôû ñaây, muoán chæ mieàn naøo, vaø chuyeän Laâm ñeà caäp ôû ñaây, muoán chæ mieàn naøo, vaø chuyeän Laâm ñeå chaân leân noù xaûy ra luùc moâ. Coù leõ ñoù laø mieàn Löông Chaâu, nhöng ta khoâng chaéc. Sau khi Cöông maát, Laâm coù leõ tieáp tuïc soáng taïi chuøa Trò Thaønh vaø ra vaøo cung caám laøm vieäc cho Vaên ñeá.
Trong giai ñoaïn naøy, ngoaøi chuøa Trò Thaønh, Laâm chaéc coù moät vaên phoøng laøm vieäc cuûa rieâng oâng, daãn tôùi caùi moâ taû cuûa Toáng thö vaø Nam söû veà chuyeän "khaùch khöùa lui tôùi ñoâng ñuùc, xe coä tröôùc cöûa thöôøng coù vaøi chuïc caëp, boán phöông noái nhau gôûi daâng ñoà bieáu, theå khuynh moät thôøi, chieáu vuoâng baûy taùm chieác, treân ñoù luoân luoân ñaày. Laâm mang guoác goã cao, maëc aùo loâng choàn, ñaët chöùc thoâng trình vaø thô taù, quyeàn haønh saùnh vôùi baäc teå töôùng. Khoång Khaûi töø Hoäi kheå ñeán thaêm Laâm, gaëp khaùch khöùa chæ oàn aøo hoûi thaêm nhau maø thoâi".
Giai ñoaïn laøm vieäc naøy noåi baät vôùi ba chi tieát khaù loâi cuoán. Chi tieát thöù nhaát, xaûy ra vaøo naêm 428, khi Laâm ñeán thaêm Taï Hoaèng Vi. Chi tieát thöù hai lieân quan vôùi vai troø cuûa Laâm trong vuï tranh chaáp quyeàn haønh giöõa Vaên ñeá vaø Löu Nghóa Khöông, daãn tôùi söï toán vò cuûa Khöông vaø caùi cheát cuûa Khöông vaø ñoàng ñaûng, vaøo naêm 440. Vaø cuoái cuøng laø chi tieát veà chuyeän Laâm ñaùnh côø vôùi Haø Thöøa Thieân trong khoaûng thôøi gian töø 439 ñeán naêm 447 luùc Thieân maát.
Sau naêm 447 naøy, chuùng ta khoâng bieát Laâm ñaõ laøm gì. Cöù Hueä Haïo thì Laâm bò ñuoåi ra nöôùc ta. Hoaøi Tín baûo, Laâm maát taïi Baéc boä trong moät tình traïng muø loøa vaøi naêm sau khi bò ñuoåi. Taát caû nhöõng vieäc naøy coù leõ xaûy ra khoaûng sau naêm 454 vaø chaéc chaén laø sau naêm 447. Hai chöõ "vaøi naêm" - soå nieân - cuûa Tín coù theå caét nghóa nhö chæ hay hay ba naêm, nhöng coù theå caét nghóa nhö "nhieàu naêm", nghóa laø baûy taùm naêm trôû leân. Laâm do theá raát coù theå soáng taïi nöôùc ta cho tôùi luùc Lyù Tröôøng Nhaân thöïc söï thaønh laäp chính quyeàn ñoäc laäp cuûa mình naêm 468. Daãu sao ñi nöõa, neáu Laâm tôùi nöôùc ta naêm 454, oâng ñaõ taïo neân khaù nhieàu baøn caõi giöõa taäp theå taêng löõ vaø Phaät töû nöôùc ta, daãn tôùi söï ra ñôøi cuûa saùu laù thö vaø caùi cheát töï thieâu cuûa Ñaøm Hoaèng.
Khi nghieân cöùu veà saùu laù thö xöa nhaát cuûa lòch söû vaên hoïc vaø Phaät giaùo nöôùc ta ôû treân, chuùng toâi ñaõ giaû thieát söï ra ñôøi cuûa Saùu laù thö coù theå ñònh töï vaøo khoaûng giöõa nhöõng naêm 434 khi Quaân tieän luaän ra ñôøi vaø naêm 456, khi Ñaøm Hoaèng töï thieâu taïi chuøa Tieân (chaâu) Sôn. Trong baûn tieåu söû cuûa Hoaèng do Haïo ghi laïi, chuùng ta khoâng ñöôïc baûo taïi sao Hoaèng choïn naêm 456 ñeå töï thieâu, ngoaøi vieäc cheùp Hoaèng theä nguyeän veà An döôõng. Lyù Mieãu neâu leân vaán ñeà "khoâng thaáy hình Phaät", dó nhieân laø moät tieáng vang khaù roõ reät caâu noùi sau ñaây cuûa Laâm trong Quaân thieän luaän: "Hoïc ñoøi theo aùnh thaàn ma khoâng coù moät taác saùng, nghieäm laáy linh bieán maø chaúng coù moät chuùt laï, keû caàn thaønh khoâng thaáy ñöôïc maët muõi cuûa ñaáng thieän cöùu, ngöôøi doác hoïc khoâng tìm ñöôïc söï thaät cuûa chuyeän laêng hö; baûo ñaïi laø coù söï soáng laâu voâ löôïng, nhöõng ai thaáy ñöôïc moät oâng giaø traêm tuoåi? Thieát tha veà söï kieân coá cuûa kim cöông, nhöng ai ngoù ñöôïc moät vaät khoâng huû?".
Chính caùi caâu "ñoà xöng voâ löôïng chi thoï, thuïc kieán kyø di chi taåu" vôùi yù nghóa cuûa noù ñích nhieân nhaém tôùi nhöõng ngöôøi tin töôûng Tònh ñoä vaø ñöùc Phaät A Di Ñaø, coù leõ ñaõ thuùc ñaåy Ñaøm Hoaèng, moät ngöôøi tu tònh ñoä vaø chuyeân trì kinh Voâ löôïng thoï, tôùi vieäc töï thieâu naêm 456, hai naêm sau khi Laâm tôùi nöôùc ta. Baûn tieåu söû cuûa Hoaèng dó nhieân phaûi ñeán tay Hueä Haïo qua trung gian nhöõng Phaät töû vaø taêng só nöôùc ta, chöõ taát khoâng theå qua ai khaùc. Vaø noù ghi vieäc "ngaøy hoâm aáy daân laøng ñeàu thaáy Hoaèng, thaân saéc vaøng, côõi moät con nai vaøng, ñi veà phía taây raát nhanh, khoâng döøng hoûi han; taêng vaø tuïc môùi hieåu ñöôïc söï thaàn dò, cuøng nhau thu löôïm tro coát, ñeå döïng thaùp thôø", chöùng toû toái thieåu laø, chæ sau khi Hoaèng töï thieâu vôùi nhöõng hieän töôïng vöøa môùi daãn thì Taêng vaø tuïc môùi hieåu ñöôïc söï thaàn dò. Noùi caùch khaùc, tröôùc khi Hoaèng töï thieâu, taêng syõ vaø Phaät töû nöôùc ta coù ngöôøi ñaõ khoâng tin vaøo söï thaàn dò, moät ñieàu khaù ñieån hình nhöõng aên noùi cuûa Hueä Laâm vaø Lyù Mieãu. Hoaèng muoán chaám döùt söï hoaøi nghi cuûa nhöõng ngöôøi naøy, neân ñaõ töï thieâu mình, ñeå "dó thaân taùc taéc", ñeå laøm göông. Chuyeän ñeán nöôùc ta cuûa Laâm nhö vaäy coù theå coi nhö moät bieán coá.
Coá nhieân, Saùu laù thö coù theå vieát, vì söï coù maët cuaû Quaân thieän luaän, chöù khoâng caàn phaûi coù maët cuûa Laâm. Vieäc töï thieâu cuûa Ñaøm Hoaèng cuõng theá. Noù raát coù theå laø moät traû lôøi cuï theå cho nhöõng vaán ñeà Quaân thieän luaän neâu leân, chöù khoâng caàn phaûi coù Laâm taïi nöôùc ta hay taïi chuøa Tieân (chaâu) Sôn. Daãu theá, cöù vaøo söï xa xuoâi giöõa nöôùc ta vaø Kieán Nghieäp cuõng nhö giöõa Phaät giaùo nöôùc ta vaø Phaät giaùo Trung Quoác. Neáu Laâm khoâng hieän dieän taïi Vieät Nam thì Quaân thieän luaän cuûa oâng khoù maø coù theå goïi leân nhöõng phaûn öùng ñoàng thôøi vaø ñoàng ñieäu kieåu saùu laù thö vaø caùi cheát cuûa Ñaøm Hoaøng.
Hôn theá nöõa, trong lòch söû nöôùc ta chöa töøng coù moät ngöôøi ñöôïc ghi laïi laø ñaõ soáng nhôø toå chöùc Phaät giaùo roài sau phaûn laïi noù, nhö caâu ca dao khaù hoùm hænh "AÊn côm Phaät, ñuùt raâu thaày chuø" ñieåm chæ. Caâu ca dao naøy, chuùng toâi nghó, raát coù theå ñaõ xuaát hieän vaøo khoaûng Hueä Laâm ñeán nöôùc ta, töùc khoaûng naêm 454. Noù coù leõ do moät soá taêng só nöôùc ta noùi cho Phaät töû nöôùc ta thôøi baáy giôø, taïi sao Laâm moät nhaø sö quyeàn theá vaø uy danh cuûa "thieân trieàu" bò ñuoåi ra soáng taïi nhöõng ngoâi chuøa Vieät Nam xa xuoâi, caét nghóa cho hoï roõ Laâm ñaõ laøm vaø vieát gì veà Phaät giaùo.
Laâm, nhö ta seõ thaáy trong Quaân thieän luaän, choáng laïi vieäc laøm chuøa, choáng laïi vieäc ñuùc töôïng, choáng laïi vieäc aên noùi nhöõng chuyeän thieän aùc thieân ñöôøng, ñòa nguïc kieáp tröôùc, kieáp sau. Taát caû chuùng, theo oâng laø nhöõng xa xæ voâ ích, laøm haïi ñaïo ñöùc xaõ hoäi. Cuøng moät luùc, Laâm laïi ñeà ra quan nieäm Phaät giaùo cuûa mình, maø coát tuûy laø "nguõ giaùo vôùi luïc ñoä cuøng haønh, tín thuaän vaø töø bi ñeàu ñuùng", khaúng ñònh nhö vaäy, ñöùc Phaät phaûi toân troïng nhö toân troïng Chu Coâng, Khoång Töû. Vôùi nhöõng luaän ñeà loaïi naøy, maø veà moät phía Laâm vaãn "aên côm Phaät" vì noùi tôùi luïc ñoä vaø töø bi, vaø veà phía khaùc Laâm laïi muoán "ñuùt raâu thaày chuøa", bôûi Laâm choáng nhöõng vieäc laøm chuøa ñuùc töôïng cuùng kính, ta coù theå thaáy, taïi sao caâu ca dao "aên côm Phaät, ñuùt raâu thaày chuøa" ñaõ ra ñôøi.
Hieån nhieân, khía caïnh hoùm hænh cuûa noù naèm ôû choã, thaày chuøa taát caû khoâng bao giôø coù raâu, vì luaät leä Phaät giaùo khoâng cho pheùp. Cho neân, khi noùi "ñuùt raâu thaày chuøa" caùc nhaø sö nöôùc ta khoâng nhöõng cho Phaät töû Vieät Nam thaáy laø, raâu thaày chuøa khoâng bao giôø coù theå ñöùt, vì noù khoâng bao giôø coù, nghóa laø söï choáng laïi nhöõng vieäc nhö laøm chuøa ñuùc töôïng taát khoâng gì hôn laø moät coâng trình haûo khoâng bao giôø thaønh coâng. Ngöôïc laïi, noù coøn muoán laøm cho hoï cöôøi moät caùch tha thöù vaø ñaày töï tin, bôûi giaû nhö coù ngöôøi muoán ñuùt raâu thaày chuøa, thì cuõng khoâng haïi gì, vì khoâng bao giôø coù thöù goïi laø "raâu thaày chuøa". Trong lieân heä naøy, caàn vaïch ra laø, neáu phaân tích vaø giaû thieát vöøa neâu laø ñuùng, thì danh töø "thaày chuøa" quaû coù moät lòch söû khaù laâu daøi vaø vaøo theá kyû thöù V chaéc mang nhöõng yù nghóa khaù ñaëc bieät khaùc vôùi nhöõng gì ta hieåu ngaøy nay. Noù hình nhö coù moät ñieån trình ñoaï laïc yù nghóa töông töï vôùi chöõ "thaèng" ôû theá kyû thöù XII vaø hieän nay.
Cöù vaøo nhöõng baèng côù vaø tröôøng hôïp vaø dieãn dòch vöøa neâu, chuùng toâi do theá nghó raèng, vieäc Laâm bò ñuoåi ra nöôùc ta khoaûng naêm 454 coù moät aûnh höôûng quyeát ñònh ñeán söï ra ñôøi cuûa saùu laù thö cuûa Ñaïo Cao, Phaùp Minh vaø Lyù Mieãu giöõa nhöõng naêm 454-456 vaø caùi cheát töï thieâu cuûa Ñaøm Hoaèng naêm 456. Haønh traïng nhöõng naêm cuoái cuøng cuûa cuoäc ñôøi Laâm taïi nöôùc ta vì vaäy taát laø ñaõ hoaøn toaøn baát khaû thaùm. Sau khi Laâm bò ñuoåi ra nöôùc ta, oâng chaéc chaén tieáp tuïc moät cuoäc soáng tích cöïc, taïo neân nhöõng bieán coá vaên hoïc vaø toân giaùo vöøa keå.
Chuùng ta khoâng bieát oâng soáng tôùi bao nhieâu tuoåi, ñieåm ñöông nhieân laø, oâng phaûi maát sau naêm 456. Neáu oâng maát sau naêm 456 moät naêm chaúng haïn, thì chöõ "soå nieân" cuûa Hoaøi Tín noùi treân coù theå caét nghóa moät caùch töông ñoái deã hieåu vaø deã nhaän laø "vaøi naêm". Giaû nhö oâng soáng cho tôùi luùc Trí Baân tôùi nöôùc ta giöõa nhöõng naêm 466-467 vaø ñoùn möøng cuõng nhö raát coù theå laøm coá vaán cho cuoäc vaän ñoäng ñoäc laäp thöïc söï cuûa Lyù Tröôøng Nhaân, thì "soå nieân" baáy giôø coù nghóa "nhieàu naêm". Thoâng thöôøng "soå nieân" coù nghóa "vaøi naêm" nhöng khoâng nhaát thieát la phaûi luoân luoân nhö theá.
Daãu vôùi tröôøng hôïp naøo ñi nöõa,
Laâm phaûi maát sau naêm 456 vaø, neáu Hoaøi Tín coù theå tin ñöôïc,
thì oâng ñaõ maát trong moät tình traïng muøa loøa. Beänh chöùng
muø loøa naøy dó nhieân khoâng theå döïa vaøo ñeå ñoaùn ñònh soá
tuoåi cuûa Laâm, luùc Laâm maát, nhaát laø khi ta khoâng bieát moät
chuùt gì heát veà tình traïng söùc khoûe cuûa maét Laâm cuõng
nhö thaân theå Laâm tröôùc ñaáy. Tuy theá ta coù theå giaûi thieát
Laâm raát coù theå maéc chöùng maét dieãn tieán, maø haäu quaû
laø muø loøa ôû tuoåi giaø. Neáu chaáp nhaän giaû thieát aáy, Laâm
raát coù theå soáng tôùi 80 tuoåi vaø maát khoaûng nhöõng naêm
385-470, moät cuoäc ñôøi khaù daøi vaø soáng ñaày ñuû. Ta coù
theå noùi Laâm laø moät nhaø tö töôûng Phaät giaùo saâu saéc vaø
ñi tröôùc ñôøi oâng tôùi haøng naêm. Söï kính troïng Laâm cuûa
nhöõng ngöôøi nhö Haø Thöøa Thieân taát phaûi moät ñieàu khaù
töï nhieân.