Ngöôøi Cö Só          [ Trôû Veà ]          [ Trang Chuû  ]

---

Chöông VIII-B

Saùu laù thö vaø cuoäc khuûng hoaûng

cuûa neàn Phaät gia'o theá kyû thöù V

---

 
Veà caâu hoûi sau, ñeå traû lôøi, chuùng ta caàn nhôù ñeán ngheä thuaät Tieân Sôn. Chuùng toâi goïi ngheä thuaät Tieân Sôn nhöõng gì tìm thaáy treân beä ñaù chuøa Vaïn Phuùc, maø tröôùc ñaây chuùng toâi ñaõ ñaët teân laø neàn ngheä thuaät Vaïn Phuùc moät caùch khoâng chính ñaùng cho laém. Ñaëc ñieåm cuûa neàn ngheä thuaät naøy naèm ôû choã, ñöùc Phaät khoâng bao giôø ñöôïc töôïng tröng baèng hình ngöôøi, maø baèng moät caùnh hoa sen ñaët vaøo giöõa loøng moät trang trí theo daùng hình laù boà ñeà. Quan nieäm ñöùc Phaät cuûa ngöôøi nöôùc ta vaøo theá kyû thöù V nhö vaäy bieåu loä khoâng ít qua neàn ngheä thuaät aáy. Vaø coá nhieân laø coù theå truy toái thieåu veà caùi thuyeát "thanh nhaân naêng thuï nhaân ñaïo, baát naêng söû nhaân lyù nhi haønh chi giaû" cuûa Maâu Töû vaøo theá kyû thöù II trong Maâu Töû lyù hoaëc Luaän, theo ñoù, giaù trò cuûa Phaät giaùo khoâng naèm ñaâu xa hôn laø chính lyù thuyeát Phaät giaùo vaø söï thöïc haønh noù.

Ñieåm naøy giaûi thích cho ta khaù nhieàu nhöõng baên khoaên veà chuyeän khoâng thaáy baûn thaân ñöùc Phaät cuûa nhöõng Phaät töû thôøi baáy giôø nhö Lyù Mieãu, taïo cô hoäi cho söï ra ñôøi Saùu laù thö cuûa chuùng ta.

Ñöông nhieân, söï mong öôùc nhìn thaáy baûn thaân ñöùc Phaät aáy khoâng chæ giôùi haïn vaøo, hay haäu quaû cuûa, quan nieäm Ñöùc Phaát phaùt bieåu trong neàn ngheä thuaät Tieân Sôn taïi nöôùc ta. Noù cuõng xuaát hieän ôû Trung Quoác vôùi tröôøng phaùi Tònh Ñoä cuûa Hueä Vieãn taïi Loâ Sôn, maø baèng chöùng coøn soùt laïi trong nhöõng laù thö do oâng vaø Cöu Ma La Theáp vieát, löu truyeàn döôùi teân Ñaïi thöøa nghiaõ chöông. Nhöõng baên khoaên naøy ñaõ khoâng nhöõng ñöôïc hoï phaùt bieåu moät caùch huøng hoàn vaø kyø dieäu baèng ngheä thuaät, maø coøn baèng vaên töï vaø lyù luaän moät caùch minh nhieân vaø khuùc chieát. Ngheä thuaát laø tieáng noùi cuûa con tim vaø nieàm tin; vaên töï laø tieáng noùi cuûa trí oùc vaø hieåu bieát. Tuy theá, nieàm baên khoaên aáy chöa haún laø ñoäng cô duy nhaát cho söï xuaát hieän nhöõng laù thö treân. Noùi laø chöa haün, bôûi vì trong nhöõng laù thö cuûa Ñaïo cao vaø Phaùp Minh ta thaáy hoï ñeà caäp ñeán nhieàu vaán ñeà, maø Lyù Mieãu khoâng bao giôø neâu ra hay nhaém tôùi.

Chaúng haïn, ôû laù thö thöù tö Ñaïo Cao noùi veà söï "haáp taáp trong vieäc ñoàng qui"; hay ôû laù thö thöù saùu, Phaùp MInh khieån traùch nhöõng keû "tuy theá trí bieän thoâng, saùch vôû ñaày buïng, traêm nhaø thaáu suoát, chín phaùi roõ qua, bieát soáng cheát coù maïng, giaøu sang taïi trôøi, quæ thaàn khoâng deå caûn ngaên, thaùnh hieàn khoâng theå döï ñoaùn, cuõng khoâng thoaùt khoûi söï sai laàm ñeå che laáp taâm tình hay söï nghi ngôø töøa töïa ñeå lo nghó moâmg lung, roài phoù thaùc cho ñoàng boùng, ñaàu thaønh vôùi phuø chuù , oâm laáy chuyeän baäy ñeå hy voïng ñieàu phaûi, giöõ chaët vieäc giaû ñeå chôø ñôïi söï chaân, chaàn chôø hai loøng, truø tröø ñoâi ngaõ". Nhöõng vaán ñeà cuõng nhö sö khieån traùch loaïi aáy chæ coù theå hieåu ñöôïc, neáu ta giaû thieát, chuùng khoâng chæ nhaèm tôùi caù nhaân Lyù Mieãu cuûa chuùng ta, maø coøn tôùi moät soá ngöôøi khaùc. Theá thì nhöõng ngöôøi khaùc naøy laø ai ?

Kieåm soaùt vaên cuù vaø vaán ñeà trong Saùu laù thö treân. ta thaáy chuùng coù nhöõng töông töï ñaùng chuù yù vôùi Quaân thieän luaän cuûa Thích Hueä Laâm do Traàm Öôùc (441 - 513) ghi laïi trong Toáng thö quyeån 97 tôø 14b7-19b8 vaø Nghieâm Khaû Quaân trích trong Toaøn Toáng vaên quyeån 63 tôø 5b6-8a3. Cho neân khoâng phaûi laø hoaøn toaøn khoâng lyù do, khi ta coù theâm ñoaïn "haäu buùt" trích töø Minh Phaät luaän cuûa Toân Bính sau laù thö cuûa Phaùp Minh.

Quaân thieän luaän hay Quaân thaùnh luaän laø moät taùc phaåm nhaèm chính minh thuyeát thaàn dieät vaø thuyeát Phaät giaùo vaø Khoång giaùo ñeàu hay, giaõ trang döôùi hình thöùc moät cuoäc ñoái thoaïi giöõa moät Baïch hoïc tieân sinh vaø moät Haéc y ñaïo só. Haéc y ñaïo só dó nhieân laø moät teân goïi khaùc nhöõng nhaø tu haønh Phaät giaùo. Thí duï trong Ñoaïn töûu nhuïc vaên ôû Quaûng hoaèng minh taäp quyeån 26 ÑTK 2103 tôø 29b18-19, Löông Vuõ Ñeá noùi: "Phuø khuoân chính Phaät phaùp thò haéc y nhaân söï, naõi phi ñeä töû baïch y sôû caáp".

Cuoán luaän ñoù keát luaän vôùi söï thua lyù cuûa Haéc y ñaoï só vaø lôøi ñoaùn aùn thaéng traän sau ñaây cuûa Baïch hoïc tieân sinh: "U minh chi lyù. coá baéc cöïc ö nhaân söï; Chu Khoång nghi nhi baát bieän, Thích Ca bieän nhi baát thaät, töông nghi pheá kyø hieån hoái chi tích, toàn kyø sôû yeáu chi chæ ..., ñaûn tri luïc ñoï döï nguõ giaùo tònh haønh, tín thuaän döï töø bi teà laäp nhó, thuø ñoà ñoàng qui giaû, baát ñaéc thu kyø phaùt luaân chi trieät daõ".

Ñoaùn aùn naøy do moät nhaø sö Phaät giaùo vieát ra taát phaûi taïo neân nhöõng töùc giaän trong haøng nguõ Phaät giaùo, nhaát laø caùi caâu"Thích Ca bieän nhi baát thaät". Traàm Öôùc sau khi cho cheùp laïi heát caû Quaân thieän luaän, ñaõ phaûi vieát: "Luaän haønh ö theá, cöïu taêng vò kyø bieám truaát Thích thò, duïc gia taån xích".

Vaø baèng côù chuùng ta khoâng caàn phaûi ñôïi laâu, bôûi khi caùch Öôùc khoâng xa, Hueä Haïo trong Cao Taêng truyeän 7 tôø 368a11-12 vieát veà Laâm theá naøy: "Sau laïi laøm ra quyeån Baïch haéc luaän, traùi vôùi lyù thuyeát Phaät giaùo, thaùi thuù Hoaëch döông Haø Thöøa Thieân cuøng Laâm ñoï giaùp, giuùp nhau kích döông, laøm ra quyeån Ñaït tính luaän, cuõng caâu treä veà moät phía, maø maéng cheâ Phaät giaùo ..., Laâm khi ñaõ töï phaù huûy phaùp bò cuûa mình, bò ñuoåi ra Giao Chaâu".

Theá laø, nhö moät nhaø sö Phaät giaùo, Laâm ñaõ pheâ bình Phaät giaùo moät caùch gaét gao, taïo neân nhöõng töùc giaän trong haøng nguõ Phaät giaùo, ñeán noåi hoï phaûi goïi moät caùch khinh thöôøng Quaân thieän luaän laø Baïch haéc luaän, ñeå cuoái cuøng bò ñuoåi ra nöôùc ta, maëc duø moät soá Phaät töû ñoàng thôøi nhö Traàm Öôùc vaø nhöõng nhaø sö Phaät giaùo veà sau nhö Ñaïo Tuyeân (596 - 667) ñaõ tha thöù cho Laâm, ñieån hình qua caùi daãn chöùng treân cuûa Öôùc vaø caùi toùm taét tieåu söû vaø ñaày tö töôûng thieän caûm veà Laâm trong Quaûng hoaèng minh taäp quyeån 9 tôø 132b29-c4.

Trong lôøi ñoaùn aùn vöøa thaáy , Laâm ñaõ noùi tôùi chuyeän "hieån hoái chi tích" vaø "thuø ñoà doàng qui". Veà "thuø ñoà ñoàng qui", chuùng ta ñaõ nhaän ra trong lôøi pheâ bình cuûa Ñaïo Cao veà söï "haáp taáp trong vieäc ñoàng qui". Coøn chyeän "hieån hoái chi tích", thì tuy Laâm ñoøi haõy boû noù ñi, Ñaïo Cao ñaõ môû ñaàu laù thö ñaàu tieân cuûa mình vôùi chính nhöõng chöõ aáy: "Phuïng thuøy vaán chí thaùnh hieån hoái chi tích".

Nhöõng laù thö cuûa Ñaïo Cao do theá coù theå noùi khoâng phaûi chæ traû lôøi cho nhöõng vaán naïn cuûa Lyù Mieãu, maø coøn laø moät traû lôøi cho caùi keát luaän treân cuûa Quaân thieän luaän cuûa Hueä Laâm. Nhöõng lôøi khieån traùch trong laù thö cuûa Phaùp Minh veà chuyeän "theá trí bieän thoâng, saùch vôû ñaày buïng, traêm nhaø thaáu suoát, chín phaùi roõ qua, do theá phaûi keå laø nhaém tôùi Hueä Laâm nhieàu hôn laø Lyù Mieãu, maø sö non nôùt ñaõ ñöôïc chính Minh vaïch ra trong caùi maâu thuaãn veà lyù thuyeát cuûa Nho giaùo.

Maø quaû thöïc, nhöõng laù thö cuûa Lyù Mieãu ñaõ vang doäi moät phaàn naøo ngoân töø vaø quan ñieåm cuûa khoâng nhöõng Quaân thieän luaän, maø coøn cuûa nhöõng laù thö trao ñoåi cuûa Haø Thöøa Thieân vaø Toân Bính. Chaúng haïn trong laù thö thöù ba, Lyù Mieãu noùi tôùi vieäc "Ñaáng ñaïi thaùnh ban caùi trí voâ ngaïi, duoãi loøng thöông khoâng caàu, thì sao laïi tieác caùi aùnh sang röïc rôõ cuûa mình ..." . Trong laù thö vieát traû lôøi Toân Bính ôû Hoaèng minh taäp quyeån 2 DTK 2101 tôø 19b27-28, Haø Thöøa Thieân vieát: "Haù Thích Ca chæ khoâng tieác nhöõng lôøi giaûng daïy daøi doøng vaøo möôi traêm vaïn lôøi, maø laïi ñi tieác moät chuùt aùnh thaàn trong giaây laùt ..."

Vaäy thì Hueä Laâm bò ñuoåi ra nöôùc ta luùc naøo ôû ñaâu ?

Traû lôøi caâu hoûi aáy, ngaøy nay chuùng ta khoâng coù moät maãu tin naøo chaéc chaén heát. Ngay caû vieäc Laâm bò ñuoåi ra nöôùc ta cuõng ñaõ khoâng ñöôïc ba trong soá naêm baûn tieåu söû veà Laâm noùi tôùi, ñaáy laø Toáng thö cuûa Traàm Öôùc vaø Quaûng hoaèng minh taäp cuûa Ñaïo Tuyeân vaø Nam söû quyeån 78 tôø 17a9-18al cuûa Lyù Dieân Thoï. Cao Taêng truyeän ghi laïi noù, nhöng khoâng cho bieát noù xaûy ra naêm naøo. Thích moân töï caûnh luïc quyeån thöôïng DTK 2038 tôø 809b29-c8 cuõng theá, daâu coù theâm laø, Laâm bò muø maét vaøi naêm roài buoàn cheát.

Chuùng ta do ñoù phaûi döïa vaøo moät soá nhöõng baèng côù tröôøng hôïp sau cho vieäc phoûng ñoaùn thôøi ñieåm Laâm ñeán nöôùc ta. Thöù nhaát, Hueä Laâm vieát luïy vaên cho hai ngöôøi cheát vaøo naêm 435, ñaáy laø Truùc Ñaïo Sinh vaø Thích Phaùp Cöông, maø nguyeân baûn Ñaïo Tuyeân söu taäp laïi trong Quaûng hoaèng minh taäp quyeån 23 tôø 265b3-c12 vaø Nghieâm Khaù Quaân trích trong Toaøn Toáng vaên quyeån 63 tôø 8a4-10a10. Laâm nhö vaäy cho ñeán naêm 435 ñang coøn ôû Trung Quoác vaø ñang coù nhöõng lieân laïc maät thieát vôùi haøng nguõ Phaät giaùo.

Noùi theá, chuùng toâi khoâng keå ñeán luïy vaên do moät ngöôøi mang teân Thích Hueä Laâm, maø caùc aán baûn Trung Quoác khaéc thaønh hoaëc nhö hoaëc nhö vieát cho Thích Huyeàn Vaän maát vaøo naêm 498 vaø xuaát hieän trong Quaûng hoaèng minh taäp quyeån 23 tôø 268a25-c11, bôûi vì noù khoâng quan troïng cho laém vôùi vaán ñeà cuûa chuùng ta ôû ñaây. Nghieâm Khaû Quaân trong khi cho trích noù ôû Toaøn Teà vaên quyeån 26 tôø 24a4-25a12, ñaõ chuù thích Hueä laâm aáy nhö "vò töôùng". Ñaïo Tuyeân ñaõ xaùc ñònh Laâm aáy laø Laâm cuûa thôøi Nam Teà, ngoaøi chuyeän vieát noù thaønh ? cöù theo aán baûn Ñaïi taïng kinh ngaøy nay. Chuùng toâi nghó, chuùng ta coù theå giaû thieát söï coù maët cuûa hai ngöôøi cuøng teân Thích Hueä Laâm.

Thöù hai, Laâm phaûi vieát cuoán Quaân thieän luaän cuûa mình vaøo tröôùc naêm 434, bôûi vì noù laø chuû ñeà baøn caõi cuûa Minh Phaät luaän hay cuõng goïi laø Thaàn baát dieät luaän , do Toân Bính vieát. Bính maát naêm 443 luùc oâng 69 tuoåi. Vieäc naøy, Haø Thöôïng Chí noùi roõ trong laù thö oâng vieát cho Toáng Vaên Ñeá vaøo naêm 435, maø Taêng Höïu söu taäp döôùi nhan ñeà Haø leänh Thöôïng Chi ñaùp Toáng Vaên hoaøng ñeá taùn döông Phaät söï ôû Xuaát tam taïng kyù taäp quyeån 11 DTK 2102 tôø 69a13-14, nhö "Luùc baáy giôø coù Sa - moân Hueä Laâm giaû maëc aùo thaày tu, maø huûy baùng giaùo phaùp cuûa mình, laøm ra quyeån Baïch haéc luaän; thaùi thuù Hoaïnh döông Haø Thöøa Thieân cuøng Laâm ñoï giaùp, giuùp nhau kích döông, laøm quyeån Ñaït tính luaän, cuõng caâu neä moät phía maø maéng cheâ Phaät giaùo; thaùi thuù Vónh gia Nhan Dieân Chi vaø thaùi töû Trung xaù nhaân Toân Bính ñeàu laø nhöõng ngöôøi tin töôûng giaùo phaùp, kieåm soaùt vaø baùc boû hai cuoán luaän aáy, moãi moät ngöôøi hôn moät vaïn lôøi; Laâm v.v... ban ñaàu cuõng coù thö töø qua laïi, nhöng sau vì heát lyù, beøn thoâi, Bính nhaân ñoù laøm quyeån Minh Phaät luaän, ñeå môû roäng toân chæ cuûa mình; vua khen hay".

Thöù ba, cöù vaøo lôøi daãn cuûa Haø Thöôïng Chi, thì Hueä Laâm ñaõ bò coi laø "giaû phuïc taêng thöù nhi huûy kyø phaùp", ngay trong luùc Toáng Vaên ñeá ñang coøn soáng, nghiaõ laø bò coi giaû maëc aùo thaày tu ngay tröôùc naêm 454, naêm Vaên ñeá cheát. Ñaây laø moät ñieåm chuù yù, bôûi vì theo Toáng thö cuûa Thaåm Öôùc thì chính trong thôøi Toáng vaên ñeá naøy, maø cuoán Quaân thieän luaän cuûa Laâm "ban haønh ôû ñôøi, caùc cöïu taêng cho noù laø cheâ boû Thích thò, muoán ñoøi taån xuaát ñuoåi ñi; Thaùi toå thaáy cuoán luaän, beøn khen; trong khoaûng Ngueân gia, Laâm tham gia chính quyeàn, moò vieäc lôùn ôû trieàu ñình ñeàu cuøng nghò baøn, khaùch khöùa lui tôùi ñoâng ñuùc, xe coä tröôùc cöûa thöôøng coù vaøi chuïc caëp, boán phöông noái nhau gôûi taëng cuûa caûi, theá khuynh moät thôøi.

Nguyeân gia, maø baûn in Baùch naïp vieát thaønh Nguyeân tröïc, laø nieân hieäu suoát qua giai ñoaïn ngöï trò töø naêm 424 cuûa Thaùi toå, vaø Thaùi toå laø mieáu hieäu cuûa Toáng Vaên ñeá. Trong khoaûng nhöõng naêm 424 - 454 Laâm nhö vaäy ñaõ ñoùng moät vai troø quan troïng giöõa trieàu ñình cuûa Toáng Vaên ñeá. Nhöng ñoàng thôøi cuõng taïi khoaûng ñoù Haø Thöôïng Chi ñaõ vieát nhöõng doøng treân. Vieäc "Thaùi toå thaáy cuoán luaän beøn khen" ñaây chaéc haún phaûi xaûy ra tröôùc khi Nhan Dieân Chi vaø Toân Bính baùc boû vaøo khoaûng tröôùc naêm 435 khoâng laâu. Moät khi ñaõ theá, Hueä Laâm coù bò ñuoåi ra Giao Chaâu chaêng nöõa thì cuõng phaûi xaûy ra sau khi Vaên ñeá cheát, töùc sau naêm 454. Cöù vaøo ba baèng côù tröôøng hôïp vöøa daãn, chuùng ta coù theå giaû thieát Hueä Laâm ñaõ ñeán nöôùc ta vaøo khoaûng sau naêm 454.

Töø ñoù, naêm sinh cuûa oâng coù leõ rôi vaøo khoaûng 380. Ñaët vaøo khoaûng aáy, bôûi Laâm vieát luïy vaên cho Phaùp Cöông vaøo naêm 435 vôùi tö caùch moät ngöôøi baïn, maø Phaùp Cöông vaøo naêm 388 ñaõ laø moät phaùp sö noåi tieáng taïi giaûng tröôøng cuûa Vöông Tuaân. Cöông do theá phaûi sinh khoaûng 360. tuoåi Laâm vì vaäy cuõng phaûi khoâng caùch Cöông quaù xa, nghiaõ laø, Laâm sinh khoaûng naêm 380, neáu khoâng laø sôùm hôn. Ngoaøi ra, LAÂm vaøo naêm 423 ñaõ tham döï vaøo nhöõng tranh luaän ñöông thôøi vôùi Phaùp Cöông vaø Taï Linh Vaän, maø thö töø qua laïi giöõa hoï ñaõ ñöôïc Ñaïo Tuyeân söu taäp trong Quaûng hoaèng minh taäp quyeån 8 tôø 226b6-227a25, ñaëc bieät laø khi Vaân goïi Laâm baèng Laâm coâng. Theâm vaøo ñoù Laâm laø ñeä töû cuûa Ñaïo Uyeân, cöù vaøo tieåu söû cuûa Uyeân ôû Cao Taêng truyeän quyeån 7 tôø 368a1-11 thì oâng maát luùc 78 tuoåi döôùi thôøi Toáng Vaên ñeá. Giaû nhö Uyeån maát khoaûng naêm 430, thì oâng sinh khoaûng nhöõng naêm 350 - 360. Naêm sinh 380 cuûa Laâm nhö vaäy khoâng ñeán noãi xa vôøi cho laém. Baèng vaøo nhöõng phaân tích aáy, nieân ñaïi 370 - 470 coù theå ñöôïc ruùt ra cho Hueä Laâm, maëc duø caùi caâu "sôû tueá phaãn keát nhi toát" cuûa Hoaøi Toá noùi treân.

Laâm coù leõ laø moät ngöôøi deã taïo hieåu laàm vaø baøn caõi, do theá ngaøy nay ta coù ít nhaát hai hình aûnh khaù traùi ngöôïc veà oâng.

Hueä Haïo, trong Cao Taêng truyeän ñaõ cho bieát: "Ñeä töû cuûa Uyeân laø Hueä Laâm, voán hoï Löu, ngöôøi Taàn quaän, gioûi bieát caùc kinh vaø Trang Laõo, baøy chuyeän khoâi haøi, öu noùi cöôøi, sôû tröôøng veà vieát laùch; cho neân coù taäp laøm 10 quyeån, nhöng tính ngoâng ngaïo, laïi töï hay khoe khoang. Uyeân thöôøng ñeán Phoù Löôïng, Laâm ban ñaàu ñang ngoài; tôùi khi Uyeân ñeán, Laâm khoâng chòu trí leã. Uyeân noåi giaän, ñoû caû maët. Löôïng beøn phaït Laâm hai möôi tröôïng. Toáng Theá toå nhaõ troïng Laâm, khi tôùi thaêm, thì thöôøng moät mình leân treân giöôøng. Nhan Dieân Chi, moãi luùc ñem ñieàu naøy ra cheâ traùch, vua lieàn khoâng vui. Sau LAÂm vieát Baïch haéc luaän, traùi vôùi lyù thuyeát Phaät giaùo. Thaùi thuù Hoaïnh döông Haø Thöøa Thieân cuøng Laâm ñoï giaùp cuøng nhau kích döông, laøm Ñaït tính luaän, cuõng caâu neä moät phía, cheâ maéng Thích giaùo. Nhan Dieân Chi vaø Toân Bính kieåm baùc hai cuoán luaän aáy, moãi moät ngöôøi hôn moät vaïn lôøi. Laâm, khi ñaõ huûy baùng phaùp bò cuûa mình, lieàn bò ñuoåi ra Giao Chaâu. Ñôøi noùi: "Uyeân coâng thaáy ma tinh, töùc laø ngöôøi naøy vaäy".

Caùi caâu nhaän xeùt cuoái cuøng, noùi leân khoâng ít thaùi ñoä ñaày töùc giaän cuûa Hueä Haïo vaø haøng nguõ Phaät giaùo thôøi oâng vaø tröôùc oâng. Veà phía khaùc Toáng thö vaø Nam söû khoâng ghi laïi moät ñieåm gì laøm cho ta nghó Laâm laø moät ngöôøi "öu khoe khoang ngoâng ngaïo ñuøa bôõn". Hôn nöõa chuùng cuõng cheùp laïi hoaøn toaøn nguuyeân vaên cuûa Quaân thieän luaän, nhôø theá, ngaøy nay ta môùi bieát moät phaàn naøo tö töôûng cuûa Laâm, vaø cho nhöõng thaày tu muoán taån xuaát Laâm vì cuoán saùch ñoù laø nhöõng "cöïu taêng". Chuùng vieát: "Hueä Laâm, ngöôøi huyeän Taàn, quaän Taàn, nguyeân hoï Löu, thöôû nhoû xuaát gia ôû chuøa Trò Thaønh, coù taøi chöông, hoïc goàm caû trong ngoaøi, laø choã sôû tri chaân nghiaõ cuûa Loâ Laêng vöông. OÂng töøng vieát Quaân thieän luaän, lôøi noù theá naøy (...) Luaän ban haønh ra ôû ñôøi, cöïu taêng cho laø cheâ traùch Thích thò, muoán taån xuaát LAÂm. Thaùi toå thaáy cuoán luaän, beøn khen. Trong khoaûng Nguyeân gia, Laâm tham döï vaøi quyeàn yeáu, trieàu ñình ñaïi söï ñeàu döï vaøo maø baøn caûi, khaùch khöùa lui tôùi ñoâng ñuùc, xe coä tröôùc cöûa thöôøng coù vaøi chuïc caëp , boán phöông noái nhau gôûi taëng cuûa caûi, theá khuynh moät thôøi. OÂng chuù thích Hieáu kinh vaø thieân Tieâu dieâu cuûa Trang Töû, vaên luaän coøn truyeàn ôû ñôøi".

Vôùi hai baûn tieåu söû naøy, ta coù theá thaáy, nhöõng ngöôøi ñoàng ñaò treû tuoåi cuûa Laâm ñaõ nhìn Laâm nhö theá naøo. Ñieåm loâi cuoán naèm ôû choã, hoï ñeå Laâm loä ra nhö moät ngöôøi trung thöïc vaø coù cam ñaûm noùi ra söï trung thöïc cuûa mình. Laø moät ngöôøi trung thöïc, bôûi vì oâng daùm baûo "Thích Ca bieän baát nhi thaät", duø oâng laø moät nhaø sö Phaät giaùo vaø thöøa nhaän giaù trò ñaïo ñöùc cuûa Phaät giaùo veà khía caïnh "luïc ñoä döï ngöõ giaùo tònh haønh, tín thuaän döï töø bi teà laäp", cuoái cuøng daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa thuyeát "thuø ñoà ñoàng qui". Laø cam ñaûm, bôûi vì oâng daùm vieát ra noù moät caùch coâng nhieân. Ñaây laø loái ñaùnh giaù cuûa HAØ Thöøa Thieân. Trong laù thö gôûi cho Toân Bính ôû Hoaèng minh taäp quyeån 3 tôø 20a14-16, Thieân vieát: "Laâm Tyø - kheo tuy maët muõi laø thaày tu, nhöng tính tình ngay thaúng, hình nhö saâu bieát söï chaân giaû khaùc nhau, neân khoâng kieâng kinh, giuùp thaày, ñeå maø toâ veõ cho moät hoïc thuyeát sai. Toâi vì theá kính troïng oâng".

Vôùi nhöõng ñaùnh giaù nhö theá, vieäc Laâm neâu leân thuyeát "thuø ñoà ñoàng qui"khoâng nhöõng nhaèm ñòa phöông hoùa lyù thuyeát Phaät giaùo cho nhöõng ngöôøi Phaät töû thuoäc vaên minh vieãn ñoâng, maø coøn töôïng tröng moät noã löïc ñaàu tieân vieäc xaõ hoäi hoùa Phaät giaùo, bieán noù thaønh moät thöù Phaät giaùo daán thaân vôùi moät lyù thuyeát xaõ hoäi daán thaân. Vaø ñieåm naøy phaûi keå laø moät ñoùng goùp ñaëc saéc cuûa Laâm.

Nhöng trong khi laøm theá, nhaát laø khi oâng ra maët thaúng thaén pheâ bình Phaät giaùo thôøi oâng, Laâm ñoàng thôøi taïo neân nhöõng phaûn öùng quaù khích töø haøng nguõ Phaät giaùo Trung quoác, maø baèng chöùng la ta ñaõ coù dòp thaáy qua nhöõng nhaän xeùt treân cuûa Haø Thöôïng Chi vaø Hueä Haïo. Phaûn öùng aáy cuõng nhö quan nieäm Phaät giaùo cuûa Laâm chaéc haún ñaõ ñöôïc bieát ñoái vôùi haøng nguõ Phaät giaùo nöôùc ta cöù vaøo söï giao thöông ñieån tòch vaø tin töùc do chuùng toâi phaân tích ôû tröôùc.

Moät khi ñaõ theá, chuùng ta khoâng coù gì ngaïc nhieân veà vieäc Ñaïo Cao caûnh caùo Lyù Mieãu ñöøng coù "haáp taáp trong vieäc ñoàng qui", maëc duø oâng vaãn cöù laäp ñi laäp laïi caùi truyeän "tieân nho vaûng trieát ñeàu coù noùi sô ñieån aáy töø laâu, ñöôøng khoâng khaùc loái, hoï chæ thuaät laïi maø khoâng laøm ra". Khaúng ñònh nhö vaäy, Nho giaùo khoâng gì hôn laø moät noái daøi cuûa Phaät giaùo.

Vaø chuùng ta cuõng khoâng coù gì maø phaûi ngaïc nhieân, khi Phaùp Minh ñaõ khieån traùch moät caùch boùng gioù nhöõng keû "tuy theá trí bieän thoâng, saùch vôû ñaày buïng, traêm nhaø thaáu suoát, chín phaùi roõ qua ... maø cuõng chöa thoaùt khoûi söï sai laàm ñeå che laáp taâm tình hay söï nghi ngôø töøa töïa ñeå lo nghó moâng lung, roài phoù thaùc cho ñoàng boùng, ñaàu thaønh vôùi phuø chuù, oâm laáy chuyeän baäy ñeå hy voïng ñieàu phaûi, giöõ chaët vieäc giaû ñeå chôø ñôïi söï chaân, chaàn chôø hai loøng, truø tröø hai ngaõ..."

Nhöõng pheâ bình vaø khieån traùch loaïi vöøa keå, haún moät phaàn naøo nhaém tôùi Hueä Laâm. Khaúng ñònh nhö vaäy, ngöôøi ta seõ hoûi, theá thì ta coù theå bieát gì veà nhöõng lieân laïc giöõa Laâm vaø Lyù Mieãu cuøng nhöõng laõnh tuï chính trò khaùc nhau cuûa nöôùc ta thôøi baáy giôø, nhaát laø khi ta khoâng bieát moät caùch chaéc chaén Lyù Mieãu laø ai.

Tröôùc caâu hoûi naøy, chuùng toâi taát khoâng theå baøn caõi gì theâm, bôûi ngoaøi chuyeän khoâng bieát moät caùch chaéc chaén veà Lyù Mieãu, chuùng ta khoâng coù moät döõ kieän naøo heát, thaønh vaên hay baát thaønh vaên veà hoï. Tuy theá, neáu Laâm trong khi coøn ôû Trung Quoác, ñaõ giöõ vai troø troïng yeáu taïi trieàu ñình, thì ta coù theå hy voïng laø, luùc bò ñuoåi ra nöôùc ta, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm khôûi nghóa, ñoùn nhaän oâng nhö moät ñoùng goùp môùi cho thaønh phaàn trí thöùc vaø laõnh ñaïo Vieät Nam.

Vieäc nhöõng laõnh tuï ngöôøi nöôùc ta vaøo theá kyû thöù V laø nhöõng ngöôøi Phaät giaùo vaø caàn ñeán söï giuùp ñôû cuûa thaønh phaàn tu só Phaät giaoù Vieät Nam choáng Trung Quoác, coù theå thaáy qua maãu chuyeän sau ñaây veà söï lieân laïc giöõa Lyù Thuùc Hieán vaø moät nhaø sö teân Hueä Ñaøo.

Nhö ñaõ thaáy, Lyù Thuùc Hieán laø tuøng töû vaø laø ngöôøi keá nghieäp söï khôûi nghóa cuûa Lyù Tröôøng Nhaân. Trong Phaùp uyeån chaâu lieâm quyeån 36 ÑTk 2122 572a20-b3 vieát vaøo naêm 666, Ñaïo Theá cho trích töø Löông kinh töï kyù caâu chuyeän sau: "chuøa Nam minh chaân ñôøi Löông taïi huyeän Maïc Laêng laøng Trung Höng vaøo naêm Phoå thoâng thöù naêm (525), Sa - moân Hueä Ñaøo khôûi taïo, Ñaøo luùc sinh voán hoï Töø, ñaàu ñôøi Teà, beøn theo caäu mình ra ôû Loâ Laêng, giöõa ñöôøng löôïm ñöôïc moät caùi xieâm, beân rong caùi xieâm coù moät caùi khaên naêm maøu, beân trong caùi khaên coù chæ nguõ saéc, moãi moät chuùng laøm thaønh ra moät goùi. Beøn baét ñaàu môû chuùng ra, tôùi boán voøng thì ñeàu khoâng thaáy chuùng ñaâu caû. Cuoái cuøng oâng môû caùi voøng chæ döôùi heát, thì thaáy boùng saùng chôùp , chieáu saùng caû moät nhaø. Nhaân theá oâng ñoàng thôøi caûm thaáy caùi ñieàu toát cuûa thaàn, vaøo nöôùc khoâng cheát vaøo löûa khoâng chaùy. Ngöôøi nhaø cho oâng laø phaùt cuoàng, baét ñaàu laøm loàng cuõi, ñoùng khoùa raát chaët. Nhöng boång choác oâng laïi loït ra. Hoï lieàn bieát oâng coù thaàn löïc, nhôn ñoù hoï thieát gheá troáng, xin oâng laøm phöôùc, thì treân khoâng coù tieáng noùi raèng: "Ta laø Boà TAÙt Tröôøng Sinh, öùng ra ñeå laøm lôïi ñaát nöôùc; caùc ngöôøi neân quy y Phaät phaùp, maø thanh tònh cuùng döôøng". Töø ñoù, hoï daønh nhau ñem hoa höông daâng cuùng, moãi moãi ñeàu coù linh nghieäm. Ngöôøi mieàn nam laø Lyù Thuùc Hieán keát nguyeän xin môøi veà chaâu mình, sau Hieán quaû nhieân ñöôïc laøm thöù söû Giao Chaâu, beøn lieàn taïo böùc thaàn aûnh baèng traàm höông. Ngöôøi ñôøi cho thaàn laø quí boâng ñeïp, nhaân theá hoï goïi laø thaàn Hoa nöông. Traêm hoï gôûi ñoà ñeán cuùng ñaáy nöùc, sau khi trai hoäi coù dö. Hueä Ñaøo daïy cho taát ñeàu ñem laøm chuøa".

Ñaây coù leõ laø moät maãu chuyeän duy nhaát tröôùc thôøi Ñinh Tieân HOaøng noùi tôùi nhöõng lieân laïc cuï theå giöõa nhöõng laõnh tuï chính trò nöôùc ta vaø haøng nguõ Phaät giaùo moät caùch coâng nhieân. Noù ñöôïc Ñaïo Theá baûo laø trích töø Löông kinh töï kyù. Ngaøy nay chuùng ta khoâng bieát cuoán Löông kinh töï kyù naøy do ai vieát vaø vieát luùc naøo. Ñieàu chaéc chaén laø noù phaøi ra ñôøi khoaûng giöõa nhöõng naêm 525 vaø 666, bôûi vì Theá vieát xong quyeån Phaùp uyeån chaâu laâm tröôùc naêm 666, coøn noù laïi noùi ñeán Phoå thoâng thöù naêm cuûa Löông Vuõ ñeá, töùc naêm 525.

Cöù vaøo maãu chuyeän naøy, thì Lyù Thuùc Hieán ñaõ môøi Hueä Ñaøo, maø trong nhöõng côn "phaùt cuoàng" ñöôïc bieát nhö Boà Taùt Tröôøng Sinh ñeán nöôùc ta vaø sau ñoù ñöôïc chöùc thöù söû Giao Chaâu vaø Hueä Ñaøo vaøo khoaûng "Teà sô" môùi baét ñaàu phaùt cuoàng.

Ñaây laø moät ñieån ñaùng chuù yù, bôûi vì Tieâu Ñaïi Thaønh leân ngoâi vaøo thaùng 4, thì thaùng 6 oâng ñaõ ra chieáu cho Hieán laøm thöù söû Giao Chaâu: "Giao CHæ vaø Tæ caûnh rieâng caûnh thô soùc, aáy laø vì vaän cuûa trieàu ñình tröôùc môùi suy, neân chuùng yû theá bieån, maø khoâng vaøo chaàu, nhaân meâ muoäi, chuùng ñi quaù, khoâng coøn qui khoaûn; nay ñaùng tha thöù cho Giao Chaâu, trong xöù aáy chæ coù moät ngöôøi Lyù Thuùc Hieán töùc coù theå yeân phuû nam thoå, vaên vuõ roõ taøi tuyeån duïng, cuønn sai ñaïi söù neâu roõ laïi aân ñöùc cuûa trieàu ñình, neân laáy thí thuû Vuõ Bình thaùi thuù haønh Giao Chaâu phuû söï Lyù thuùc Hieán laøm thöù söû Giao Chaâu."

Neáu vaøo khoaûng Teà sô Hueä Ñaøo môùi coù thaàn löïc, thì phaûi chaêng chæ trong hai thaùng, maø tieáng vang ñaõ ñeán tai Lyù Thuùc Hieán, ñeå Hieán xin veà chaâu mình? Huyeän Maït Laêng, ôû phuû Khai Phong tình Haø Nam vaø huyeän Loâ Laêng taïi phuû caùt An tænh Giang Taây, caû hai khaù xa xoâi vôùi ngöôøi nöôùc ta. daãu sao ñi nöõa, Lyù Thuùc Hieán laø moät Phaät töû vaø ñaõ coù lieân laïc vôùi haøng nguõ Phaät giaùo thôøi oâng. Thaùi ñoä toân giaùo cuûa Hieán bieåu loä khoâng ít trong vieäc taïo ra moät thaàn aûnh cuûa Boà Taùt Tröôøng Sinh baèng traàm höông. Traàn höông dó nhieân laø moät thoå saûn noåi tieáng cuûa nöôùc ta, maø Nam chaâu dò vaät chí do Vaïn Chaán vieát vaøo khoaûng naêm 290 vaø Ñaïo Theá daãn trong Phaùp uyeån chaâu laâm quyeån 36 tôø 573c24-574a3 cho bieát theá naøy: "Moäc höông saûn xuaát ôû Nhaät Nam, muoán laáy noù thì neân tröôùc phaûi chaët caây cho noù naèm treân ñaát khaù laâu, voû beân ngoaøi huû xaùm ñi, caùi loøng beân trong cuûa noù cöùng, ñeå vaøo nöôùc lieàn chìm, neân goïi laø traàm höông, caùi khuùc giöõa caùi loøng vaø voû thì khoâng cöùng thuaàn cho laém, ñeå vaøo nöôùc thì khoâng noåi khoâng chìm, cuøng ngang vôùi nöôùc, neân goïi laø chieâm höông, coøn caøo voû raát thoâ vuïn thì goïi laø taïm höông".

Caâu chuyeän vöøa daãn khoâng nhöõng cho thaáy moät phaàn naøo khía caïnh toân giaùo cuûa nhöõng laõnh tuï khôûi nghóa nöôùc ta vaøo theá kyû thöù V, nghóa laø, cho bieát hoï laø nhöõng Phaät töû, maø coøn baøy toû khaù nhieàu söï aân caàn ñeán nhaân taøi trong nhöõng cuoäc vaän ñoäng ñoäc laäp choùng Trung Quoác cuûa hoï. Vaø nhöõng nhaân taøi aáy ñoâi khi goàm caû ngöôøi Trung Quoác nhö tröôøng hôïp Hueä Ñaøo vöøa keå treân.

Söï tình naøy giaûi thích khoâng ít, taïi sao Hueä Laâm coù theå tham döï vaøo phong traøo vaän ñoäng ñoäc laäp töï trò kieåu cuûa Lyù Tröôøng Nhaân vaø Lyù Thuùc Hieán. Neáu Lyù Mieãu laø Lyù Tröôøng Nhaân vaø Hueä LAÂm, sau khi bò ñuoåi ra nöôùc ta vaøo khoaûng naêm 454. ñaõ laøm vieäc vôùi Mieãu, thì chuyeän Nhaân gieát "baéc lai boä khuùc" cuûa Tröông Muïc vaøo naêm 468 khoâng coù gì laï heát. Laâm ñaõ bò taäp theå taêng löõ cuõng nhö chính trò xöù mình khai tröø vaø ñuoåi ñi, taát coù caû lyù do ñeå hôïp taùc vôùi nhöõng phong traøo choáng laïi taäp theå taêng löõ vaø nhaát laø taäp theå chính trò ñoù.

Veà phiaù nöôùc ta, Laâm quaû laø moät nhaân vaät ñaùng chuù yù. OÂng khoâng nhöõng laø moät nhaø sö noåi tieáng vaø moät hoïc giaû vôùi moät kieán thöùc saâu roäng, bieåu hieän qua vieäc oâng vieát chuù thích cho Hieáu kinh vaø thieân Tieâu Dieâu cuûa Trang Töû, maø coøn laø moät ngöôøi tham döï vaøo chính trò taïi trieàu ñình Trung Quoác, maø ngöôøi ñöông thôøi nhö Khoång Khaûi ñaõ goïi moät "haéc y teå töôùng" - vò teå töôùng thaày tu - vaø thuï höôûng söï suûng aùi kính troïng cuûa keû ñöùng ñaàu trieàu ñình aáy, töùc Toáng Vaên ñeá. Yeáu toá sau ñoái vôùi nhöõng laõnh tuï cuoäc khôûi nghóa naêm 468 chaéc haún laø moät yeáu toá quan troïng, bôûi vì noù giuùp hoï thaáy moät phaàn naøo caùi cô cheá vaø dieãn trình quyeát ñònh chính trò cuûa chính quyeàn Trung Quoác veà nöôùc ta, töø ñoù hoï coù theå ñeà ra nhöõng bieän phaùp ñoái phoù thích hôïp.

Veà Lyù Tröôøng Nhaân thaønh coâng trong coâng taùc gieát "baéc lai boä khuùc" cuûa Muïc, maø khoâng taïo neân moät phaûn öùng ñaùng keå naøo töø chính quyeàn cuûa Toáng Minh ñeá, khoâng phaûi laø khoâng coù lyù do cuûa noù. Vaø vieäc Nhaân ñôïi cho Muïc cheát, ñeå laøm chuyeän aáy, cuõng khoâng phaûi laø hoaøn toaøn voâ côù. Muïc laø ngöôøi Trung Quoác vaø laø moät Phaät töû thuaàn thaønh, bôûi vì ngöôøi con gaùi cuûa oâng ñaõ ñi tu trôû thaønh moät ni coâ. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Thích PHaùp Ñoä, coâ ñaõ taïo khaù nhieàu tieáng taêm baøn taùn, maø daáu tích ta coøn thaáy trong moät baøi do Taêng Höïu söu taäp laïi ôû Xuaát tam taïng kyù taäp quyeån 5 tôø 40c19-42c1, vaø trong baûn tieåu söû cuûa Phaùp Ñoä ôû Cao Taêng truyeän quyeån 1 tôø 329c16-28.

Cöù vaøo hai taøi lieäu aáy, Phaùp Ñoä ñaõ pheâ bình cheá ñoä soáng taäp theå taêng löõ Phaät giaùo Trung Quoác baáy giôø, nhaát laø cheá ñoä aên, maëc vaø trì giôùi, vaø coå vuõ vieäc trôû veà vôùi ñôøi soáng taêng giaø AÁn Ñoä cuûa Phaät giaùo, ñoù laø quaán y vaø xin aên aáy, ñaëc bieät laø caûnh caùc ni coâ quaán y xin aên vaø traät baû vai trong khi Boá Taùt, trong lieân heä ñoù, hoï keû ñeán nhöõng ngöôøi ñi theo caùch soáng quaán y xin aên man rôï naøy cuûa Phaùp Ñoä vaø than vaõn laø, chuùng goàm caû nhöõng con nhaø quyeàn quí nhö ni coâ Phoå Minh ôû chuøa Hoaèng Quang, ngöôøi con gaùi cuûa thöù söû Giao Chaâu Tröông Muïc.

Vieäc Hueä Thaéng chæ soáng nhôø phaàn veä vaø Ñaïo Thieàn hoang thöïc teä y, maø ta gaëp sau naøy, nhö vaäy khoâng phaûi laø nhöõng thí duï ngoaïi leä. Cheá ñoä quaán y xin aên do ñoù raát coù theå laø khaù phoå bieán ôû nöôùc ta vaøo theá kyû V.

Tröông Muïc ñeán nhaäm chöùc thöù söû ôû nöôùc ta vaøo naêm 464. Boán naêm sau Lyù Tröôøng Nhaân noåi leân. Boái caûnh Phaät giaùo cuûa Muïc töø ñaáy chaéc haún ñaõ ñoùng goùp khoâng ít cho söï thaønh coâng cuûa Nhaân vaø moät laàn nöõa caùi chöùc thöù söû cuûa oâng chæ coù danh nhöng chaéc khoâng coù thöïc, nhö phaàn lôùn nhöõng ngöôøi tröôùc vaø sau oâng. Noùi taét, neáu Nhaân ñaõ thaønh coâng môû ñaàu cho giai ñoïan ñoäc laäp khaù daøi ñaàu tieân , thì oâng haún ñaõ ñöôïc nhöõng ngöôøi nhö Hueä Laâm, Ñaïo Cao hay Phaùp Minh giuùp söùc nhö Hueä Ñaøo ñaõ giuùp ngöôøi keá nghieäp Lyù Thuùc Hieán, duø ngaøy nay ta khoâng coù moät tö lieäu thaønh vaên naøo coâng khai khaúng ñònh nhö theá.

Nieân ñaïi cuûa Ñaïo cao Phaùp Minh vaø Lyù Mieãu [^]

Qua nhöõng baøn caõi treân, baây giôø noù coù theå trôû thaønh roõ raøng laø, trong tình traïng tö lieäu vaø döõ kieän hieän taïi, chuùng toâi khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc moät caùch chaéc chaén ñaùng muoán nhöõng taùc giaû cuûa Sauù laù thö treân laø nhöõng ngöôøi ra sao, soáng vaøo nhöõng naêm thaùng naøo vaø vieát nhöõng laù thö taïi nhöõng thôøi ñieåm nhaát ñònh naøo. Ñieåm chaéc chaén laø, hoï phaûi vieát chuùng sau naêm 435, naêm Quaân thieän luaän löu haønh, vaø tröôùc naêm 455, naêm Ñaøm Hoaèng töï thieâu taïi chuøa Tieân sôn. Tuy nhöõng döõ kieän chaéc chaén aáy, chuùng toâi ñaõ döïa vaøo moät soá nhöõng baèng côù tröôøng hôïp noäi taïi vaø ruùt ra nieân ñaïi 454 - 455 nhö laø kyø gian ra ñôøi cuûa Saùu laù thö.

Neáu chaáp nhaän kyø gian ñoù, nieân ñaïi cuûa Lyù MIeãu, Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh coù theå giaû thieát nhö theá naøy. Mieãu coù leõ soáng vaøo khoaûng 400 - 470 vaø raát coù theå ñoàng nhaát vôùi Lyù Tröôøng Nhaân. Lyù Ñam Chi, tröôùc khi laøm thöù söû Giao Chaâu vaøo naêm 435 ñeán naêm 437, ñaõ laøm thöù söû Giao Chæ. OÂng do ñoù, cöù vaøo nguyeân lai cuûa nhöõng thaùi thuù, taát coù theå laø ngöôøi nöôùc ta. OÂng cuøng Lyù Mieãu vaø Lyù Tröôøng Nhaân coù nhöõng lieân laïc gì, ngaøy nay chuùng ta khoâng theå baøn caõi ñöôïc. Neáu Lyù Ñam Chi laø Lyù Mieãu, thì coá nhieân nieân ñaïi cuûa Lyù Mieãu, phaûi môû roäng ra vaø thaønh khoaûng 39 - 470. Noùi caùch khaùc, nieân ñaïi cuûa Lyù Mieãu coù leõ neân ñaët trong khoaûng 390 - 470, ngay caû khi oâng chæ soáng giöõa nhöõng naêm 420 - 470.

Nieân ñaïi cuûa Phaùp Minh, neáu laù thö thö saùu cuûa oâng vieát vaøo khoaûng 434 - 455, thì chuùng ta coù theå ñaët oâng giöõa khoaûng 370 - 460, bôûi vì khi vieát noù oâng ñaõ "ñaàu baïc". Veà nieân ñaïi cuûa Ñaïo Cao, tuy Cao khoâng cho bieát toùc tai cuûa oâng theá naøo, nhöng vôùi caùi xöng danh "ñaïi hoaø thöôïng" cuûa Lyù Mieãu, ta coù theâ giaû thieát oâng soáng cuøng thôøi vôùi Phaùp Minh, vaø chaéc giaø hôn Phaùp Minh. Hôn nöõa hai laù thö ñaàu traû lôøi cho Lyù Mieãu thì do Ñaïo Cao vieát, nhöng ñeán laù thö thöù ba, Phaùp Minh phaûi vieát. Taïi sao ? Coù theå Cao vì ñau yeáu hay khoâng muoán traû lôøi, neân ñaõ giao cho Phaùp Minh vieát hoä. Hay cuõng coù theå Ñaïo Cao ñaõ cheát, neân khoâng theå vieát ñöïôïc. Duø vôùi tröôøng hôïp naøo chaêng nöõa, thì roõ raøng Ñaïo Cao vôùi chöùc vò "ñaò hoaø thöôïng cuûa mình cuõng phaûi giaø hôn Phaùp Minh. Vì vaäy, chaéc Ñaïo Cao phaûi soáng giöõa nhöõng naêm 365 - 455.

Baây giôø, phoái hôïp nieân ñaïi naøy vôùi nhöõng pheâ bình vaø döõ kieän neâu treân, ta coù theå veõ sô laïi cuoäc ñôøi cuûa Ñaïo Cao nhö theá naøy. Sinh khoaûng naêm 365. OÂng vieát Taù aâm vaø Taù aâm töï khoûang nhöõng naêm 390 - 450. Khoaûng nhöõng naêm 435 - 455 oâng vieát nhöõng laù thö cho Lyù Mieãu. OÂng maát khoaûng naêm 455 hay tröôùc ñoù, khi ñang coù nhöõng trao ñoåi thö tín giöõa oâng vaø Mieãu. Cuoïc ñôøi oâng chaéc vieát nhieàu, neân ñaõ coù Ñaïo Cao phaùp sö taäp löu truyeàn ôû Trung Quoác cho ñeán khi noù löu laïc ñeán Nhaät Baûn vaø ñöôïc ghi vaøo Nhaät BAÛn kieán quoác taïi thö muïc luïc vaøo theá kyû thöù 9.

Moät laàn nöõa, nhöõng nieân ñaïi aáy laø nhöõng nieân ñaïi giaû thieát. Neáu nay mai nhöõng döõ kieän môùi tìm thaáy, nhö vieäc khai quaät gaëp ngoâi moä hay bia vaên cuûa moät trong nhöõng ngöôøi vöøa keå chaúng haïn, xuaát hieän, chuùng ta ñöông nhieân phaûi taùi kieåm, vaø taùi ñònh chuùng. ÔÛ giai ñoaïn naøy, neáu chuùng coù theå ñöôïc chaáp nhaän, thí ít nhaát tröôùc Hueä Thaéng vaø Ñaïo Thieàn, Phaät giaoù nöôùc ta coøn coù hai vò sö khaùc, ñoù laø Ñaïo Cao (365 - 455) vaø Phaùp Minh (370 - 460).

Trong khi Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh ñoái dieän vôùi cuoäc khuûng hoaûng nieàm tin do Quaân thieän luaän gaây ra döôùi ngoøi buùt cuûa Lyù Mieãu, thôøi moät vò sö khaùc vaãn tieáp tuïc loái tín ngöôõng thöïc tieãn cuûa neàn Phaät giaùo truyeàn thoáng. Vò sö aáy ngaøy nay vieát döôùi teân Hieàn phaùp sö. Ñeå thaáy roõ nhöõng xu höôùng cuõng nhö nhöõng thaùi ñoä phaûn öùng chung cuûa Phaät giaùo thôøi baáy giôø vôùi vaán ñeà tín ngöôõng, ta neân tìm hieåu vò sö naøy.

Ve͊ Hieàn phaùp sö [^]

Hieàn phaùp sö laàn ñaàu tieân ñöôïc Maspeùro vaïch ra trong baøi nghieân cöùu veà giaác moäng ngöôøi vaøng do Vöông Dieäm ghi laïi trong Minh töôøng kyù. Coù leõ laø Maspeùro ñaõ Trung hoaù caùch ñoïc caùi teân cuûa phaùp sö thaønh Kien, neân caû Traàn vaên Giaùp laãn thaày Maät Theå, maëc duø coù keå ñeán baûn nghieân cöùu vöøa noùi cuûa Maspeùro ñaõ khoâng lieät ra caùi teân Hieàn phaùp sö, vaø khoâng tra khaûo noù, trong nhöõng luaän vaên cuûa hoï. Theâm vaøo ñoù, vì chuù troïng ñeán giaác moäng ngöôøi vaøng Maspeùro khoâng bao giôø thöû nghieân cöùu vò teân Hieàn phaùp sö aáy, tröø chuyeän keå teân nhö ñaõ noùi.

Ngaøy nay, chuùng ta coù caû thaûy ba tö lieäu cho vieäc nghieân cöùu vò sö naøy, ñoù laø moät toùm taét cuûa Ñaïo Tuyeân trong Taäp Thaàn chaâu tam baûo thoâng luïc quyeån trung ÑTK 2106 tôø 419a15-b6 vieát naêm 664, maø hai naêm sau Ñaïo Theá cho cheùp laïi trong Phaùp uyeån chaâu laâm quyeån 14 tôø 388c10-29 vaø taïo neân tö lieäu thöù hai. Cuoái cuøng laø lôøi töï cuûa chính Vöông Dieäm cho taùc phaåm Minh töôøng kyù cuûa oâng, maø may maén maø Ñaïo Theá ñaõ cho trích moät caùch hoaøn toaøn cuõng trong Phaùp uyeån chaâu laâm quyeån 17 tôø 411a8b13.

Cöù vaøo toùm taét cuûa Ñaïo Tuyeân thì "vaøo khoaûng ñaàu Teà Kieán Nguyeân, Vöông Dieäm xöa khi tuoåi coøn nhoû daïi, ôû Giao Chæ thoï nguõ giôùi vôùi Hieàn phaùp sö. Sö cho moät töôïng Quan AÂm baèng vaøng baûo cuùng döôøng, Dieäm beøn ñem veà Döông Ñoâ, gôûi chuøa Nam Giaûn. Dieäm ban ngaøy nguõ, moäng thaáy töôïng ñöùng ôû moät goùc nhaø, beøn cho thaät laø laï, lieàn ñeán chuøa thænh veà nhaø. Chieàu ñoù Nam Giaûn maát hôn möôøi töôïng, ngöôøi ta aên troäm, ñeå huûy maø ñuùc tieàn. Ñeán muøa thu Toáng Ñaïi Minh naêm thöù 7, noù lieàn phoùng quang, roïi tôùi 3 thöôùc, aùnh vaøng doïi choùa maét, caû nhaø ñeàu thaáy. Sau ñem töôïng gôûi chuøa Ña Baûo, vì Dieäm ñi leân ñaát Sôû chaâu kinh. Traûi gaàn 10 naêm khoâng bieát töôïng ôû ñaâu. Ñeán khi veà laïi Döông Ñoâ, beøn moäng thaáy töôïng roõ raøng ôû giöõa nhöõng tieåu töôïng taïi phía ñoâng cuûa ñieän chuøa. Saùng mai beøn ñeán chuøa tìm ñöôïc nhö trong moäng, aáy laø ngaøy 13 thaùng 7 naêm Kieán Nguyeân thöù nhaát. Cho neân lôøi töï cuûa Dieäm trong Minh töôøng kyù noùi raèng ...".

Ñaáy laø lôøi toùm taét cuûa Ñaïo Tuyeân, maø Ñaïo Theá ñaõ trích daãn. Chuùng toâi cho dòch heát, tröø ñoaïn daãn lôøi töïa cuûa Vöông Dieäm. Chuùng toâi khoâng cho dòch ñoaïn daãn aáy, bôûi vì noù chæ laø moät trích daãn ngaén nguûi khoâng hoaøn toøan vaø vì chuùng toâi coù yù dòch caû lôøi töïa döôùi daây.

Vôùi toùm taét vöøa thaáy, thì Vöông Dieäm laø ngöôøi Thaùi nguyeân, luùc nhoû ñeán ôû nöôùc ta vaø thoï naêm giôùi vôùi moät vò sö, maø kyù öùc beù nhoû cuûa Dieäm chæ cho bieát laø teân Hieàn phaùp sö. Vò sö cho Dieäm moät caùi töôïng Quan AÂm vaø sau ñoù nhöõng thaàn dò ñaõ xaûy ra giöõa khoaûng Toáng Ñaïi Minh vaø Teà Kieán Nguyeân, töùc giöõa khoaûng naêm 457 - 483. Lôøi toùm taét naøy nhö vaäy quaù ñaïi löôïc. Vì noù quaù ñaïi löôïc vaø vì söï quan troïng cuûa vieäc xaùc ñònh nieân ñaïi cuûa vò sö, toaøn lôøi töï töïa cuûa Dieäm ñaùng ñöôïc dòch ra ñaây.

Lôøi töï töïa aáy nhö ñaõ noùi, may maén ñöôïc Ñaïo Theá cho trích moät caùch hoaøn toaøn trong boä Phaùp uyeån chaâu laâm cuûa oâng. Noù nhö theá naøy:

"Dieäm döôùi thôøi Toáng luùc nhoû ôû taïi Giao Chæ. Xöù aáy coù Hieàn phaùp sö laø moät vò sö chuøa Ñaïo Ñöùc - hay moät vò sö Ñaïo Ñöùc - beøn thaáy trao cho Dieäm nguõ giôùi, roài laáy moät caùi töôïng vaøng Quan AÂm ñem cho, baûo cuùng döôøng. Hình cuûa töôïng laøm khaùc vôùi ngaøy nay, nhöng khoâng phaûi laø loaïi raát xöa. Noù ñöôïc ñuùc trong khoaûng Nguyeân gia, theâm coâng trau chuoát neân tôï nhö coù söï chaân haûo. Dieäm thænh veà Döông Ñoâ, thì luùc ñoù tuoåi môùi leân taùm, cuøng vôùi hai ngöôøi em, thöôøng heát loøng sieâng naêng chuyeân tinh cuùng döôøng khoâng meät. Sau nhaø hö phaûi söûa, neân khoâng coù choã an thieát, phaûi ñem gôûi trong chuøa Nam giaûi ôû Kinh sö. Baáy giôø, traêm hoï ñua nhau ñuùc tieàn, cuõng coù keû aên troäm vaøng veà phaù ra maø ñuùc. Khi aáy, töôïng ôû chuøa ñaõ traõi vaøi thaùng. Dieäm ban ngaøy naèm nguû thì moäng thaáy töôïng ñöùng ôû moät goùc nhaø, yù cho laø raát laï. Luùc aáy ngaøy ñaõ chieàu, Dieäm laäp töùc chaïy ñeán chuøa xin ngheânh veà. Toái hoâm ñoù, hôn möôøi caùi töôïng ôû Nam Giai bò aên troäm maát. Sau ñaáy khaù laâu vaøo luùc hoaøng hoân, töôïng phoùng aùnh saùng, chieáu doïi hôn ba thöôùc, aùnh vaøng ñeïp daäy, saùng choùa caû maét. Anh em cuûa Dieäm vaø noâ boäc trong nhaø ñeàu thaáy, caû thaûy hôn möôøi ngöôøi. Baáy giôø vì Dieäm ñang coøn beù nhoû, khoâng theå laäp töùc ghi cheùp, sau ñoù vieát ra thì ñaõ queân ngaøy thaùng chæ nhôù laø ôû vaøo muøa thu naêm Toáng Ñaïi Minh thöù 7 thoâi. Ñeán cuoái ñôøi Thaùi Thæ, Dieäm dôøi ñeán ôû chuøa Chu Toaøn phoá OÂ Y. Nhaø sö chuøa aáy ñem taám töôïng aáy quyeàn nguï chuøa Ña Baûo. Dieäm luùc ñoù taïm leân ôû Giang Ñoâ, vò sö aáy ñoàng thôøi cuõng ñi leân Kinh sôû, neân khoâng bieát töôïng ôû nôi ñaây, traûi gaàn 10 naêm, thöôøng sôï thaàn töôïng nhaân ñoù maát tuyeät. Ñeán cuoái ñôøi Toáng Thaêng Minh, laïi löôùt goùt tôùi Giaùp Bieåu, trong khi ñi ngang qua Giang Laêng, thì gaëp vò Sa - moân aáy, môùi bieát caùi töôïng ôû ñaâu. Naêm aáy Dieäm trôû veà kinh sö, lieàn ñeán chuøa Ña Baûo hoûi. Vò chuû chuøa laø AÙi Coâng noùi "khoâng coù caùi töôïng aáy" Dieäm trôû veà nhaø, nghó vò sö ñoù ñi ñöùng ñoù ñaây neân laøm maát caùi töôïng aáy, loøng buoàn voâ haïn. Ñeâm aáy naèm moäng thaáy moät ngöôøi hieän ra noùi raèng: "Töôïng ôû taïi Ña Baûo, AÙi coâng queân ñoù thoâi, ñaùng neân ñöôïc ñoù". Roài hieän ñem Dieäm ñeán chuøa, ngöôøi aáy töï tay môû ñieän, thì töôïng roõ raønh raønh raønh giöõa nhöõng töôïng nhoû taïi phía ñoâng cuûa ñieän. Ñeán saùng mai Dieäm lieàn ñeán chuøa noùi cho AÙi Coâng bieát heát thaûy nhöõng gì mình moäng thaáy. AÙi Coâng lieàn vì theá môû ñieän, thì quaû nhieân thaáy töôïng taïi phía ñoâng cuûa ñieän, nhö ôû trong moäng, lieàn ñem töôïng veà. Luùc baáy giôø laø ngaøy 13 thaùng 7 naêm Kieán Nguyeân thöù nhaát. Töôïng aáy, Dieäm ngaøy nay thöôøng töï cuùng döôøng, gaàn nhö laø röôøng coät cho suoát cuoäc ñôøi mình. Cheùp laïi vieäc naøy, loøng toâi vaãn xuùc ñoäng saâu xa, nhaân ñoù ñem nhöõng gì mình ñaõ thaáy, deät thaønh cuoán kyù naøy. Raèng soi nhaän tình gaàn, khoâng gì hôn laø nghi töôïng; thuïy nghieäm phaùt ra phaàn lôùn töø ñaáy maø noåi leân. Kinh noùi raèng: "nhöõng loaïi hình töôïng ñuùc, ñeõo, veõ, deät ñeàu coù haønh ñoäng vaø phaùt ra aùnh saùng". Nay hai böùc töôïng Thích Ca vaø Di Laëc ôû Taây vöïc ñaõ phaùt ra aùnh saùng nhö aùnh bình minh, aáy thuoäc loaïi hình töôïng ñaáy ö ? Nay Hoa Haï ñaõ roäng noi theo, neân thaàn öùng raát hieån tröôùc, aáy cuõng vì qua naêm, quaàn sinh nhaïn maø caûm, thì thaùnh linh lieàn möôïn nhôø goã ñaù maø hieän ra söï u dò, maø khoâng caàn phaûi hình dung cho ñeïp ñeõ môùi coù theå ñöôïc vaäy. Cho neân, ñaù chìm noåi ñaùy, thaät laøm roõ söï giaùo hoùa cuûa Maân Ngoâ; buïi vaøng dôøn duïa, duøng chæ ra caùi hoïa cuûa Haønh Toáng. Soá coøn laïi giaûi baøy cuõng coù lieân heä, tuy khoù caét nghóa moät caùch khuùc chieác, neân ñem heát choã hay cuûa chuùng cuøng hoïp laïi thaønh töøng muïc. Raèng, neáu kinh thaùp coù hieån hieäu thì söï chæ chöùng cuûa chuùng cuõng gioáng theá. Veà nhöõng chuyeän khoâng ñöôïc nhaát quaùn cho laém, toâi xeáp chuùng tieáp theo ôû cuoái saùch.

Ñaáy laø toaøn lôøi töï töïa cuûa Vöông Dieäm vieát cho cuoán Minh töôøng kyù cuûa oâng vaøo khoaûng nhöõng naêm 479 0 502. Chuùng toâi cho dòch heát, khoâng nhöõng vì noù seõ giuùp xaùc ñònh nieân ñaïi cuûa vò sö teân Hieàn phaùp sö maø coøn vì Vöông Dieäm laø moät ngöôøi ñaõ soáng taïi nöôùc ta vaø tieân phong khai saùng ra neàn vaên hoïc tieåu thuyeát cuûa Trung Quoác.

Nguyeân baûn Minh töôøng kyù ngaøy nay ñaõ taùn thaát, nhöng ñöôïc nhieàu taùc phaåm Phaät giaùo trích daãn, maø vôùi moät kieåm ñieåm sô saøi, chuùng toâi ñaõ ñeám tôùi hôn moät traêm caâu chuyeän cuûa noù ñaõ xuaát hieän chæ trong Phaùp uyeån chaâu laâm thoâi. Noù chaéc chaén phaûi vieát thôøi Nam Teà, töùc khoaûng naêm 479 - 502, bôûi vì Hueä Haïo ñaõ daãn noù nhö moät nguoàn taøi lieäu trong lôøi töïa oâng vieát vaøo naêm 519 cho Cao Taêng truyeän quyeån 14 tôø 418b29-c1.

Cöù vaøo lôøi töï töïa treân thì trong khoaûng Nguyeân gia, Dieäm ñang ôû taïi nöôùc ta vaø thoï giôùi vôùi moät Hieàn phaùp sö. Phaùp sö cho oâng moät caùi töôïng ñöùc Quan aâm baèng vaøng. Ñeán taùm tuoåi, oâng trôû veà Döông Ñoâ, ñem theo caùi töôïng aáy. Soá tuoåi naøy, chuùng toâi dòch saùt nghóa ñen cuûa chöõ "ñieâu saán" trong caâu "thôøi nieân ñaïi ñieâu saán", döïa treân ñònh nghóa cuûa Haøn thi ngoaïi truyeän, theo ñoù "con trai taùm thaùng thì sinh raêng, taùm tuoåi thì ñieâu raêng; con gaùi baûy thaùng thì sinh raêng, baûy tuoåi thì saán raêng". Thuyeát vaên giaûi töï cho bieát "saán" coù nghóa laø "ruïng".

Ñeán naêm ñaïi Toáng Ñaïi Minh thöù baûy, töùc naêm 463, Dieäm ñang coøn than vaõn laø "aán tieåu" neân khoâng theå laøm chuyeän "ñeà kyù tyû gia soaïn luïc", ñeán noåi sau khi lôùn leân, queân caû ngaøy thaùng xaûy ra caùi bieán coá thaàn dò, ôû ñoù caùi töôïng Quan Theá AÂm do Hieàn phaùp sö cho phoùng quang, vaø chæ nhôù caùi naêm Ñaïi Minh thöù 7 vöøa thaáy.

Baèng hai chi tieát naøy, chuùng ta coù theå giaû thieát laø, Dieäm ôû ta nöôùc ta vaøo khoaûng naêm 445 - 450. Hieàn phaùp sö cuûa chuù beù Dieäm nhö vaäy chaéc phaûi soáng giöõa nhöõng naêm 360 - 450. Vì Hieàn phaùp sö truyeàn giôùi cho Dieäm, luùc Dieäm coøn quaù beù nhoû, neân trong luùc vieát veà nhaø sö naøy, oâng khoâng coù moät kyù öùc roõ raøng naøo cho vieäc moâ taû, maø chæ coù theå vieát moät caùch ngaén nguûi: "Hieàn phaùp sö giaû, ñaïo ñöùc taêng daõ".

Boán chöõ "ñaïo ñöùc taêng daõ" naøy, ôû treân chuùng toâi cho dòch thaønh hoaëc nhö "laø moät nhaø sö chuøa Ñaïo Ñöùc" hoaëc nhö "laø moät nhaø sö ñaïo ñöùc". Hai tröôøng hôïp naøy ñeàu coù theå. Neáu laø tröôøng hôïp ñaàu, chuùng ta bieát theâm moät ngoâi chuøa xöa nhaát cuûa nöôùc ta, ñaáy laø chuøa Ñaïo Ñöùc. Neáu laø tröôøng hôïp sau, giaù trò tin töùc cuûa noù khoâng gì nhieàu, ñaáy laø caùch hieåu thoâng thöôøng veà boán chöõ aáy. Duø vôùi tröôøng hôïp naøo ñi nöõa, Hieàn phaùp sö ñaõ phaûi soáng vaøo khoaûng 360 - 450 vaø ñaõ coù moät aûnh höôûng saâu ñaäm treân nhaø vaên noåi tieáng Trung Quoác vôùi caùi töôïng Quan AÂm cuûa ngöôøi.

Veà Vöông Dieäm, moät soá ngöôøi vieát vaên hoïc söû Trung Quoác ñaõ coi oâng nhö moät nhaø sö xuaát gia taïi nöôùc ta, vaø nhö vaäy laø moät ñeä töû cuûa Hieàn phaùp sö. Nhöng cöù vaøo lôøi töïa treân, thì ñieåm naøy khoâng roõ raøng gì heát, ít nhaát laø tröôùc luùc Dieäm tôùi chuøa OÂ Y khoaûng nhöõng naêm 470 - 472, bôûi vì oâng khoâng nhöõng noùi tôùi caùi nhaø tranh cuûa oâng, maø coøn tôùi nhöõng noâ boäc trong nhaø. Tröôùc naêm 470 - 472, Dieäm chaéc haún ñang coøn ôû nhaø, vaø Hieàn phaùp sö khoâng gì hôn laø moät Boån sö Qui y, chöù khoâng phaûi laø moät Boån sö thoï giôùi.

Vôùi söï coù maët môùi naøy cuûa Hieàn phaùp sö, lòch söû Phaät giaùo nöôùc ta tröôùc naêm 440 baây giôø coù theâm moät ngöôøi nöõa. Ñieàu ñaùng tieác laø, trong tình traïng nghieân cöùu vaø tö lieäu hieän taïi, chuùng ta khoâng theå bieát gì hôn ngoaøi caùi teân cuûa nhaø sö. Vaø ngay caû caùi teân aáy, noù cuõng khoâng phaûi laø moät caùi teân tieâu chuaån ñaày ñuû yù nghóa nhö ña soá nhöõng teân Phaät giaùo tieâu chuaån khaùc.

Coá nhieân, vieäc Dieäm nhôù caùi teân aáy nhö Hieàn phaùp sö, chöùng toû, vì sö aáy chaéc haún ñöôïc gia ñình cha meï Dieäm kính troïng vaø tin töôûng moät caùch ñaëc bieät. OÂng raát coù theå coù moät lieân laïc maät thieát vôùi gia ñình Dieäm, ñieån hình laø caùi töôïng oâng cho Dieäm vaø baûo Dieäm haõy cuùng döôøng.

Trong lôøi töï töïa treân, Dieäm khoâng cho ta bieát nguyeân quaùn ôû ñaâu. Theo Hueä Haïo, töø ñaáy Ñaïo Tuyeân, thì Dieäm ñeán töø quaän Thaùi Nguyeân tænh Sôn Taây. Moät laàn nöõa, ñoù laø taát caû nhöõng gì chuùng ta bieát veà nhaø vaên, vaø raát coù theå nhaø sö naøy, vì theá khoâng theå baøn caõi gì theâm. Tuy theá, chuùng toâi nghó, duø phaùt tích töø Trung Quoác, Dieäm raát coù theå sinh ôû nöôùc ta, cöù vaøo söï thoï giôùi sôùm keå tröôùc.

Ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø, tröø caùi töôïng Quan AÂm thaàn dò aáy, nhöõng trích daãn coøn laïi hieän nay trong nhöõng boä saùch Phaät giaùo Trung Quoác nhö Taäp Thaàn chaâu tam baûo caûm thoâng luïc hay Phaùp uuyeån chaâu laâm v.v... khoâng moät caâu chuyeän naøo ñaõ lieân heä vôùi tình traïng Phaät giaùo nöôùc ta. Nöôùc ta taát khoâng phaûi laø thieáu nhöõng chuyeän thaàn dò kieåu cuûa Minh töôøng kyù.

Söï vaéng maët naøy khoâng bieát ñaõ ñeán chính töø Dieäm hay töø nhöõng ngöôøi trích daãn Trung Quoác, vì nguyeân baûn cuûa Minh töôøng kyù ngaøy nay ñaõ taùn thaát, nhö ñaõ noùi. Duø khoâng moät baèng côù hieån nhieân naøo, chuùng toâi nghó, söï vaéng maët xaûy ra vì nhöõng ngöôøi trích daãn. Bôûi vì veà moät maët Dieäm noùi tôùi chuyeän oâng "tu phuïc kyø thaønh" caùi cuoán Kyù cuûa oâng. Veà maët khaùc, nöôùc ta coù nhöõng chuyeän thaàn dò xuaát hieän vaøo thôøi Dieäm laøm chuyeän chuyeát thaønh ñoù, kieåu caâu chuyeän Lyù Thuùc Hieán vaø Hueä Ñaøo, maø chuùng ta ñaõ coù dòp thöôûng thöùc ôû treân.

Duø nhöõng thieáu thoán vaø baát xaùc ñaùng tieác aáy, vieäc coù moät phaùp sö teân Hieàn soáng khoaûng nhöõng naêm 360 - 450, laø moät ñieàu chaéc chaén. Qua nhöõng phaân tích treân, ta thaáy duø nhöõng luaän ñieån do nhöõng laù thö cuûa Lyù Mieãu neâu leân, nieàm tin vaøo söï thaàn di linh öùng vaãn tieáp tuïc ñöôïc ngôïi ca vaø coå xuùy. Dó nhieân, xu höôùng chung haún phaûi laø choáng moät nieàm tin nhö vaäy, neân sau naøy Vöông Dieäm, vò hoïc troø cuûa Hieàn phaùp sö, ñaõ phaûi vieát Minh töôøng kyù ñeå xaùc ñònh vaø tuyeân truyeàn nieàm tin töôûng vaøo u minh, naø nhöõng ñieàm laønh, ñieàm gôõ. Ñieàu naøy, ta seõ thaáy roõ, khi phaân tích noäi dung cuûa cuoäc khuûng hoaûng

No䩍 dung cuoäc khuûng hoaûng [^]

Qua nhöõng phaân tích lòch söû treân, ta thaáy Saùu laù thö ra ñôøi bieåu hieän nhöõng maâu thuaãn noäi boä cuûa tình traïng lyù luaän vaø tín ngöôõng Phaät giaùo nöôùc ta, maø vaøo luùc aáy ñaõ ñaït ñeán moät möùc ñoä gay gaét khoù giaûi quyeát. Noù gay gaét ñeán noãi khoâng coù moät caùch thöùc giaûi quyeát naøo hôn laø chính Ñaøm Hoaèng phaûi töï thieâu mình nhaèm chöùng minh luaän ñieåm "queân mình, maø ñem heát loøng thaønh thì taát coù caûm, coù caûm taát coù thaáy ñöôïc Phaät" cuûa Ñaïo Cao laø ñuùng, vaø khaúng ñònh "nay hoïc ñoøi theo aùnh thaàn maø chaúng coù maät taác saùng" cuûa Hueä Laâm laø sai laàm. Dó nhieân, nhöõng maâu thuaãn aáy ñaõ hieän dieän trong quaù trình hình thaønh lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, maø ñeán thôøi Ñaïo Cao ñaõ chín muøi, ñeå chæ caàn moät kích thích beân ngoaøi cuõng ñuû laøm cho chuùng taïo neân moät tình traïng khuûng hoaûng. Xeùt noäi dung saùu laù thö, vaán ñeà xoay quanh caâu hoûi, taïi sao khoâng thaáy chaân hình Phaät ôû ñôøi ?

Lyù Mieãu, ngöôøi ñaàu tieân neâu leân vaán ñeà, ñaõ phaùt bieåu trong laù thö thöù nhaát: "Neáu giaùo phaùp laø kheùo hay lôïi vaät ñoä thoaùt nhieàu ngöôøi, thì taïi sao laïi khoâng thaáy chaân hình noù ôû ñôøi ? AÁy phaûi chaêng chaúng qua laø lôøi noùi suoâng khoâng thaät ? Nay chính laø luùc phaûi caàn tìm nguoàn goác phöông Taây cuûa noù". Trong lôøi ñaùp, Ñaïo Cao traû lôøi laø, neáu chuùng ta chöa thaáy chaân hình Phaät ôû ñôøi, aáy laø vì chöa phaûi luùc. Cho neân, trong laù thö tieáp theo, Mieãu noùi: "Ñaïi nghóa ñaõ bò khoù khaên, boïn Nho Maëc ñang tranh nhau noåi leân, thì haù ñeå cho chính tín bò lu môø, laøm cho söï huûy baùng hieåu laàm caøng theâm taêng haán sao ? Coù theå naøo khoâng laáy söï thò hieän vaø aán kyù ñeå laøm chöùng, nhaèm giöõ laáy mình ö ? Ñaáng Ñaïi Thaùnh ban caùi trí voâ ngaïi, duoãi loøng thöông khoâng caàu, sao laïi haø tieän caùi aùnh saùng röïc rôõ cuûa mình ñeå laøm toái taêm nhöõng taøi naêng ñi tìm hieåu..." . Noùi caùch khaùc, Lyù Mieãu muoán hoûi taïi sao laø chöa phaûi luùc ? Neáu Ñöùc Phaät saün loøng tö bi voâ haïn, sao laïi khoâng hieän ra cho moïi ng7ôøi thaáy, ñeå döùt moïi noãi nghi ngôø ? Ñeå traû lôøi, Cao ñöa ra thuyeát caûm öùng, noùi raèng "queân mình vaø ñem heát loøng thaønh thì taát coù caûm, coù caûm taát coù thaáy, khoâng coù caûm thì khoâng coù thaáy, thì ngöôøi khoâng thaáy roát cuoäc cuõng khoâng tin coù thaáy, (neân) thaùnh nhaân ñaâu phaûi laø khoâng thöôøng thaáy". Trong laù thö thöù saùu, Phaùp Minh ñaõ cho thaáy cuï theå thuyeát caûm öùng vöøa noùi laø gì.

Giaûi quyeát vaàn ñeà Lyù Mieãu neâu ra baèng thuyeát caûm öùng, Ñaïo Cao ñaõ töï ñaët mình vaøo truyeàn thoáng tín ngöôõng nhaân gian cuûa daân ta, maø töø thôøi Taêng Hoäi trôû ñi ñaõ trôû thaønh moät boâ phaän khoâng theå thieáu ñöôïc trong toaøn boä tín ngöôõng Phaät giaùo. Söï thöïc, Taêng Hoäi laø ngöôøi ñaàu tieân xöôùng thuyeát caûm öùng. Cao Taêng truyeän quyeån 1 tôø 325b9 trong khi moâ taû vieäc caàu xaù lî cuûa Hoäi, ñaõ ghi caâu noùi cuûa Hoäi raèng: "Pheùp thieân öùng xuoáng, nhöng chuùng ta khoâng caûm thaáy" - phaùp linh öùng giaùng nhi ngoâ ñaúng voâ caûm.

Nhö vaäy, vaán ñeà khoâng phaûi laø khoâng coù Phaät hay khoâng coù nhöõng thò hieän cuûa Ngaøi ôû ñôøi, bôûi vì "Ngaøi ñaâu phaûi laø khoâng thöôøng ôû vôùi chuùng sanh, ñaâu phaûi laø khoâng thöôøng thaáy". Ta khoâng thaáy laø vì khoâng caûm thaáy ñoù thoâi. Trong laù thö thöù saùu Phaùp Minh ñaõ ñöa ra laøm chöùng côù cho söï ñuùng ñaén cuûa luaän ñieåm aáy, maø chuùng ta phaân tích ôû treân.

Ngoaøi chuùng ra, khoâng phaûi laø chuùng ta khoâng coù nhöõng côù khaùc. Taäp thaàn chaâu tam baûo caûm thoâng luïc quyeån thöôïng tôø 411a7-14 vaø 414b11-15 do Ñaïo Tuyeân vieát khoaûng naêm 664 ñaõ ghi laïi ít nhaát hai tröôøng hôïp. Veà tröôøng hôïp ñaàu, noù vieát: "Taán nghóa Höng naêm thöù nhaát (405), coù ngöôøi Laâm aáp thöôøng coù moät vieân Xaù - lî, moãi khi ñeán ngaøy chay thì phoùng toûa saùng. Sa - moân Hueä Thuùy theo thöù söû Quaûng Chaâu laø Nhaãn Quyø soáng taïi mieàn nam, vì kính moä aùnh saùng ñoù, yù muoán thænh, nhöng chöa kòp noùi ra thì vieân Xaù - lî ñaõ phaân laøm hai. Quyø nghe noùi, loøng vui veû, laïi xin löu ñeå kính thôø, thì noù laïi phaân laøm ba. Quyø muoán phoûng töôïng chuøa Tröôøng Can, chuû chuøa coá chaáp khoâng cho, thì ñeâm nguõ moäng thaáy moät ngöôøi cao vaøi tröôïng noùi: "Töôïng coát ñeå tuyeân truyeàn höôùng daãn thì sao laïi boûn seûn ñeán theá". Hoâm sau, beøn baùo, ñoàng yù cho Quyø moâ phoûng töôïng. Khi phoûng töôïng xong, Quyø ñem Xaù - lî gaén treân nhuïc keá cuûa töôïng. Caùc töôïng töø Taây Truùc tôùi coù phoùng aùnh saùng, aáy vì phaàn lôùn ñeàu gaén Xaù - lî".

Tröôøng hôïp thöù hai keå laïi chuyeän moät ngöôøi ñi moø ngoïc trai thaáy ñöôïc aùnh saùng noåi treân maët bieån. Noù vieát: "Ñeán naêm Haøm An thöù nhaát (371) ngöôøi ñi moø ngoïc trai ôû Hôïp phoá cuûa Giao Chaâu ôû bieån nam teân Ñoång Toân Chi, thöôøng thaáy ñaùy bieån coù aùnh saùng noåi leân tôùi treân maët nöôùc, tìm kieám thì ñöôïc aùnh saùng töø moät töôïng Phaät beøn ñem baùo caùo leân treân. Vua Giaûn Vaên cho keùo töôïng leân, loã huyeät ñeàu gioáng, saéc saùng khoâng khaùc ..."

Ngoaøi hai tröôøng hôïp ñaây, ta coøn coù tröôøng hôïp cuûa Hueä Ñaøo vaø Ñaøm Hoaèng, maø chuùng toâi ñaõ coù dòp baøn sô.

Ta coøn coù caùi baùo caùo cuûa Löu Haân Kyø trong Giao Chaâu kyù vaø baûn tieåu söû cuûa Ñaïo Thieàn trong Tuïc Cao Taêng truyeän. Vieát Giao Chaâu kyù vaøo khoaûng cuoái theá kyû thöù III ñaàu theá kyû thöù IV, Kyø noùi: "Meï ñaõ chín con, ngoài cao 7 thöôùc, nay ôû trong chuøa cuûa chaâu, chín con ñeàu baùm vaøo hình ñaù, töông truyeàn laø troâi töø bieån vaøo, só phu thöù daân caàu ñaûo xin coù con trai, phaàn lôùn ñeàu hieäu nghieäm, ñeán nay chöa döùt". Nhaïc söû ñaõ daãn chuyeän naøy döôùi muïc huyeän Long bieân trong Thaùi bình hoaøn vuõ kyù 170 tôø 7b10-8a2, xaùc nhaän ngoâi chuøa ñoù thuoäc vaøo vuøng Long Bieân aáy, khoaûng moät theá kyû sau, Ñaïo Thieàn (457 - 527) ñaõ ñeán truù nguï trong chuøa nuùi Tieân Chaâu, moät nôi thöôøng coù "hoå haïi", vaø Thieàn ñaõ laøm "tai aùch aáy ñi xa", nhö Tuïc Cao Taêng truyeän 21 tôø 607b117 ñaõ ghi.

Nhö vaäy, neâu leân thuyeát caûm öùng nhaèm giaûi ñaùp vaán ñeà taïi sao khoâng thaáy Phaät do Lyù Mieãu ñeà ra, Ñaïo Cao ñaõ xuaát phaùt töø xu theá tin töôûng chung cuûa thôøi ñaïi mình. Nhöng vôùi söï xuaát hieän cuûa caâu hoûi taïi sao khoâng thaáy Phaät aáy, cô sôû lyù luaän cuûa xu theá tin töôûng vöøa noùi ñaõ bò lay ñoäng maïnh meõ tröôùc söï chuyeån mình cuûa moät xu theá tö duy mang moät maøu saéc ít nhieàu duy lyù hôn, tröôùc söï troãi daäy cuûa moät khaû naêng töï yù thöùc saâu xa. Theá thì, cô sôû lyù luaän cuûa xu theá tin töôûng ñoù laø ?

Khi neâu leân caâu hoûi taïi sao khoâng thaáy chaân hình cuûa Phaät ôû ñôøi, Lyù Mieãu ñöông nhieân phaûi coù moät quan nieäm naøo ñoù veà Phaät, nghóa laø Phaät gì, maø coù theå hieän ra cho ñôøi cho ta thaáy. Cuõng theá, khi Ñaïo Cao traû lôøi caâu hoûi aáy vôùi thuyeát caûm öùng cuûa mình, thì oâng taát phaûi coù moät soá yù nieäm veà khaû naêng öùng cuûa Phaät cuõng nhö caùch thöùc caûm cuûa nhöõng ngöôøi traàn. AÁy vaäy, maø trong Saùu laù thö khoâng moät laàn ta tìm thaáu moät ñònh nghóa roõ raøng veà Phaät. Ñieàu naøy giaû thieát raèng caû Lyù Mieãu vaø Ñaïo Cao chaéc chaén phaûi coù moät quan nieäm chung veà Phaät. Vaøo theá kyû V, khi kinh ñieån Phaät giaùo ñaõ truyeàn tôùi Trung Quoác moät caùch töông ñoái ñaày ñuû, thì töø nhöõng dòch phaåm cuõng nhö nhöõng gì do caùc taùc giaû Trung Quoác vieát ra, Phaät ñaõ ñöôïc quan nieäm nhö sau.

Trong Giaùo hoùa beänh kinh cuûa Trung A haøm kinh 6 tôø 459c24-27 do Sanghadeva dòch giöõa nhöõng naêm 397 - 398, Phaät ñöôïc ñònh nghóa theá naøy: "Coù doøng gioáng Thích maø boû hoï haøng Thích, caïo boû raâu toùc, maëc aùo Caø - sa, raát möïc tin töôûng ñeán boû nhaø cöûa, maø trôû thaønh khoâng nhaø cöûa ñeå hoïc ñaïo, ñaït ñöôïc söï giaùc ngoä ñuùng ñaén chính xaùc khoâng gì hôn, thì goïi laø Phaät". Nguyeân baûn Phaïn vaên cuûa Giaùo hoùa beänh kinh ngaøy nay hieän chöa tìm thaáy. Baûn töông ñöông trong taïng Pali laø Anathapindikavada - sutam cuûa Trung boä kinh laïi khoâng coù moät nghóa nhö vaäy. Do ñoù, ñònh nghóa vöøa daãn coù theå laø moät theâm thaét cuûa Sanghadeva hay nhöõng vò ñaõ truyeàn ñaït vaên baûn phaïn vaên cuûa Trung A haøm kinh. Duø vôùi tröôøng hôïp naøo ñi nöõa, noù roõ raøng theå hieän moät caùch khaù troïn veïn vaø töông ñoái khaù chính xaùc moät quan nieäm lòch söû cuï theå veà Phaät, trong khi ñònh nghóa. Thöïc vaäy, ñònh nghóa Phaät laø ngöôøi "coù gioøng gioáng Thích maø boû hoï haøng Thích ñeå caïo heát raâu toùc, boû nhaø ra ñi hoïc ñaïo vaø thaønh vò giaùc ngoä ñuùng ñaén chính xaùc khoâng gì hôn" thì quaû ñaõ toùm taét moät caùch khaù hoaøn toaøn vaø ñaïi cöông chính lai lòch cuûa vò khai saùng ñaïo Phaät.

Xuaát phaùt töø moät quan nieäm cuï theå lòch söû veà Phaät nhö theá, caùc dòch phaåm Phaät giaùo ôû Trung Quoác cho ñeán giöõa theá kyû thöù naêm ñaõ coi Phaät nhö moät vò giaùc ngoä veà söï thaät cuûa moïi vaät, nhö moät vò "nhaän thöùc taát caû". Kinh 299 cuûa taïp A haøm kinh 12 tôø 85b24-27 do Gunabhadra dòch giöõa nhöõng naêm 436 - 443 ñaõ vieát: "Phaät baûo moät Tyû - kheo; Phaùp duyeân khôûi khoâng phaûi do ta taïo ra, cuõng khoâng phaûi do ngöôøi khaùc taïo ra. Nhöng caùc Nhö Lai ra ñôøi hay chöa ra ñôøi, phaùp giôùi vaãn thöôøng truù, vò Nhö Lai kia töï giaùc ngoä ñöôïc phaùp ñoù thì trôû thaønh giaùc ngoä moät caùch ñuùng ñaén chính xaùc". Quan nieäm Phaät nhö moät ngöôøi hieåu bieát troïn veïn veà thöïc taïi khaùch quan naøy laø moät quan nieäm haàu nhö phoå bieán khaép caùc kinh ñieån truyeàn dòch ôû Trung Quoác.

Phaåm Thích töôùng cuûa Ñaïi trí ñoä luaän quyeån 90 tôø 549a24-25 nhaân vieát veà hieän töôïng khoâng, hieän töôïng baùt nhaõ v.v... cuõng noùi: "Coù Phaät hay khoâng Phaät, caùc hieän töôïng ñoù ñeàu thöôøng truù, Phaät coù theå bieát töôùng ñoù, neân goïi laø Phaät". Noù xaùc ñònh Phaät nhö vaäy thuaàn tuùy treân phöông dieän tri thöùc. Ñieàu naøy phaûn aûnh xu theá chung cuûa nhöõng quan nieäm veà Phaät trong caùc dòch phaåm thöïc hieän ôû Trung Quoác thôøi Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh. Phaåm Ñaïo haïnh cuûa Ma Ha Baùt nhaõ ba - la - maät - ña kinh quyeån 22 tôø 379a14-17 do Kumaørajóva dòch khoaûng naêm 408, traû lôøi caâu hoûi cuûa Phaät laø gì, ñaõ vieát: "bieát thaät nghóa cuûa caùc phaùp cho neân goïi laø Phaät, laïi nöõa, hieåu ñöôïc thaät töôùng cuûa caùc phaùp, cho neân goïi laø Phaät; laïi nöõa, thoâng ñaït ñöôïc thaät nghóa, cho neân goïi laø Phaät". Roài Trì phaåm cuûa Ñaïi Minh ñoä kinh quyeån 2 tôø 403c3-4 do Chí Khieâm dòch khoaûng naêm 222 - 257 cuõng vieát: "Thieân trung thieân coù giöõ ñöôïc trí tueä vó ñaïi, vì nhaän ñöôïc söï nhaän thöùc taát caû" - Thieân trung thieân höõu trì ñaïi minh giaû, vò thoï nhaát thieát trí hæ.

Vaø nhöõng dòch phaåm ñaàu tieân cuûa Phaät giaùo Trung Quoác, maø quan troïng nhaát trong chuùng laø cuûa Chi Laâu Ca Saám (Lokaksema) ñaõ môû ñaàu cho caùi xu theá chung vöøa thaáy veà quan nieäm Phaät. Dòch Ñaïo haønh Baùt nhaõ kinh 1 tôø 426a23-24 khoaûng naêm 179, Lokaksema ñaõ neâu leân quan ñieåm laø, vò Boà taùt "neáu khoâng thöïc haønh baùt nhaõ ba la -maät thì khoâng ñöôïc taùt vaân nhaõ". Taùt vaân nhaõ, dó nhieân, laø moät phieân aâm xöa xuûa chöõ sarsajnaø, maø nhöõng nhaø cöïu dòch vaø taân dòch ñaõ nhaát trí phieân thaønh nhaát thieát trí "söï nhaän thöùc taát caû". Nhö theá, trung thaønh vôùi truyeàn thuyeát trí thöùc baùt nhaõ Lokaksema ñaõ truyeàn ñaït cho ñoäc giaû Phaät giaoù Trung Quoác moät khaùi nieän thuaàn tuùy trí thöùc veà Phaät. Phaät theå quan nay daàn daø chieám öu theá trong giôùi tö töôûng Phaät giaùo vôùi söï du nhaäp vaø phieân dòch ngaøy caøng nhieàu nhöõng kinh ñieån thuoäc vaên heä Baùt nhaõ, vaø hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi tö traøo chung cuûa thôøi ñaïi vaø huyeàn hoïc thanh ñaøm, chuù troïng khía caïnh tìm hieåu veà lyù leõ xa vôøi huyeàn dieäu cuûa trôøi ñaát, veà baûn chaát thöïc söï cuûa con ngöôøi vaø söï soáng moät caùch trieát lyù.

Ñöông nhieân, song song vôùi truyeàn thoáng Phaät theå quan chieám öu theá naøy, moät soá Phaät theå quan khaùc ñaõ xuaát hieän, nhöng töïu trung vaãn qui veà Phaät theå quan aáy, Chaúng haïn, Toân Xöôùc trong Duï ñaïo luaän do Taêng Höïu cheùp ôû Hoaèng minh taäp 3 tôø 17a7-10 duø chuû tröông quan ñieåm "Chu Khoång töùc Phaât, Phaät töùc Chu Khoång" vaãn tieáp tuïc ñònh nghóa Phaät theá naøy: "Phaät laø tieáng Phaïn, Taán dòch laø giaùc, nghóa cuûa giaùc töùc noùi hieåu söï vaät nhö Maïnh Kha cho thaùnh nhaân laø baäc tieân giaùc, yù chæ noù laø moät vaäy" - Phaät giaû Phaïn ngöõ, Tuaán huaán giaùc giaû, giaùc chi vi nghó, ngoä vaät chi vò, do Maïnh Kha dó thaùnh nhaân vi tieân giaùc kyø chi nhaát giaû. Roõ raøng ñoái vôùi Xöôùc, daãu Phaät coù ñöôïc ñoàng nhaát vôùi Chu Khoång ñi nöõa thì vaãn coøn laø moät vò giaùc ngoä veà söï thaät cuûa moïi vaät. Noùi caùch khaùc, Xöôùc vaãn naèm trong truyeàn thoáng Phaät theå quan cuûa thôøi ñaïi mình vaø trung thaønh vôùi truyeàn thoáng ñoù ñeå nhìn Phaät nhö moät baäc "nhaän thöùc taát caû", moät baäc nhaát thieát trí. Cho neân, khi gaëp phaûi nhöõng yeâu caàu cuûa thöïc teá khaùch quan baét buoäc phaûi ñoàng hoùa Phaät vôùi Chu Khoång cuûa neàn vaên hoaù Trung Quoác, thì quaan nieäm Phaät nhö moät nhaát thieát trí vaãn ñoùng moät vai troø chuû choát vaø töùc khaéc ñöôïc coi nhö ñoàng nhaát vôùi quan nieäm tieân giaùc cuûa Nho gia. Xu theá ñònh nghóa Phaät moät caùch cuï theå vaø lòch söû mang tính chaát tri thöùc luaän naøy, nhö vaäy, laø moät xu theá chuû yeáu vaø noåi baät cuûa nhöõng taùc phaåm Phaät giaùo vieát vaø dòch ôû Trung Quoác, ñaïi bieåu trung thöïc cho quan nieäm Phaät cuûa giôùi Phaät giaùo Trung Quoác thôøi aáy.

Vôùi moät quan nieäm Phaät vöøa daãn, dó nhieân vaán ñeà thaáy chaân hình Phaät ôø ñôøi khoâng theå naøo ñöôïc ñaët ra. Bôûi vì Phaät vöøa ñöôïc quan nieäm moät caùch lòch söû cuï theå nhö moät caù nhaân thuoäc moät doøng hoï naøo ñoù, laïi vöøa mang moät noäi dung tri thöùc luaän, nghóa laø, Phaät ñöôïc hieåu nhö moät ngöôøi coù khaû naêng nhaän thöùc hieåu bieát ñöôïc thöïc taïi khaùch quan moät caùch chaân thaät. Phaät do theá khoâng theå naøo ñoøi hoûi phaûi hieän thaân ôû ñôøi. Söï kieän Lyù Mieãu vieát thö hoûi Ñaïo cao veà vaán ñeà sao khoâng thaáy chaân hình Phaät ôû ñôøi, töø ñaáy, phaûi xuaát phaùt töø moät quan nieäm khaùc veà Phaät, töø moät xu theá yù luaän Phaät giaùo khaùc vôùi xu theá chung cuûa neàn Phaät giaùo Trung Quoác töø khôûi nguyeân cho ñeán luùc baáy giôø. Quan nieäm khaùc aáy ñöông nhieân phaûi baét nguoàn trong quaù trình hình thaønh Phaät giaoù cuûa daân toäc ta, nhö noù ñaõ phaûn aûnh trong nhöõng taùc phaåm vieát vaø dòch taïi Vieät Nam cho ñeán thôøi cuûa Lyù Mieãu vaø Ñaïo Cao. Tröôùc hai ngöôøi naøy, hai taùc phaåm noåi baät nhaát ñöông nhieân laø Maâu Töû lyù hoaëc luaän cuûa Maâu BAÙc vaø Luïc ñoä taäp kinh cuûa Khöông Taêng Hoäi. Nhöõng taùc phaåm naøy ñaõ baøy toû moät quan nieäm gì veà Phaät ? Maâu Töû, trong khi traû lôøi caâu hoûi sao goïi laø Phaät vaø Phaät coù yù nghóa gì, ñaõ vieát trong Maâu Töû lyù hoaëc luaän do Taêng Höïu cheùp laïi ôû Hoaèng minh taäp 1 tôø 2a7-13: "Phaät laø thuïy hieäu gioáng nhö goïi Thaàn Tam Hoaøng, Thaùnh Nguõ Ñeá vaäy. Phaät laø nguyeân toá cuûa ñaïo ñöùc, laø moái gieàng cuûa thaàn minh. Phaät coù nghóa laø giaùc ngoä, hoaûng hoát bieán hoùa, phaân thaân taùn theå, hoaëc coøn hoaëc maát, hay nhoû hay lôùn, hay aån hay hieän, ñaïp löûa khoâng chaùy, ñi dao khoâng ñöùt, ôû nhôùp khoâng dô, trong ruûi khoâng xui, muoán ñi thì bay, ngoài thì phoùng quang, neân goïi laø Phaät".

Ñoïc qua ñònh nghóa vöøa daãn, hieån nhieân Phaät khoâng coøn ñöôïc quan nieän nhö moät nhaân vaät lòch söû thuoäc moät gioøng gioáng cuï theå nhaát ñònh, mang moät soá khaû naêng tri thöùc ñaùng muoán. Phaät khoâng coøn "coù gioøng gioáng Thích" maø trôû thaønh "nguyeân toá cuûa ñaïo ñöùc vaø gieàng moái cuûa thaàn minh". Phaät khoâng coøn laø moät vò nhaát thieát trí, moät vò nhaän thöùc taát caû trong giôùi haïn cuûa thöïc taïi khaùch quan, moät thöïc taïi luoân luoân coù maët, duø coù Phaät hay khoâng coù Phaät. Traùi laïi, Phaät laø moät vò coù theå hoaûng hoát bieán hoùa, phaân thaân taùn theå cuûa mình, coù theå lôùn coù theå nhoû, coù theå giaø coù theá treû, thaäm chí coù theå troøn hay coù theå vuoâng, coù theå coøn hay coù theå maát, ñi löûa thì khoâng sôï chaùy, ñaïp leân löôõi dao thì khoâng sôï ñöùt. Ñònh nghóa Phaät nhö vaäy töùc ñaõ ñöa Phaät ra khoûi theá giôùi loaøi ngöôøi vaø quaøng leân ngaøi boä aùo moät vò thaàn linh, töôùc boû heát baûn chaát con ngöôøi cuûa Ngaøi vôùi taát caû nhöõng giôùi haïn cuûa cuoäc soáng con ngöôøi, ñeå trôû thaønh moät baäc coù nhöõng khaû naêng sieâu nhaân, neáu khoâng noùi laø moät baäc vaïn naêng.

Vôùi ñònh nghóa aáy, quan nieäm Phaät cuûa Maâu Töû döùt khoaùt khoâng theå xuaát phaùt töø xu theá chung cuûa quan nieäm Phaät cuûa neàn Phaät giaùo trung Quoác, bôûi vì chuùng khoâng coù nhöõng ñieåm gì töông ñoàng vôùi nhau caû. Thang Duïng Ñoàng tröôùc ñaây ñaõ ñoàng hoùa quan nieäm Phaät cuûa Maâu Töû vôùi quan nieäm Phaät cuûa Chí Khieâm, roài daãn ñeán caâu sau ñaây töø baûn dòch Ñaïi minh ñoä kinh 1 tôø 478a8-17 cuûa Khieâm laøm baèng: "Thieän Nghieäp ngoân : Nhö Theá Toân giaoù, laïc thuyeát boà taùt minh ñoä voâ cöïc, duïc haønh ñaïi ñaïo ñöông töï thöû thí. Phuø theá ñaïo vi boà taùt. dieäc khoâng hö giaû (...) Ngoâ ö tö ñaïo, voâ kieán voâ ñaéc, kyø nhö boà taùt baát khaû kieán, minh ñoä voâ cöïc dieäc baát khaû kieán. Bæ baát khaû kieán, haø höõu boà taùt ñöông thuyeát minh ñoä voâ cöïc. Nhöôïc nhö thò thuyeát, boà taùt yù chí, baát di baát xaû, baát kinh baát ñaûn, baát dó khuûng thoï, baát bì baát töùc, baát aùc naïn. Thöû vi dieäu minh ñoä, dö chi töông öng, nhi dó phaùt haønh, taéc thò khaû vò tuøy giaùo giaû daõ". Ñoïc qua ñoaïn vaên vöøa daãn, maø chuùng toâi khoâng dòch nhaèm cho ngöôøi ñoïc coù theå tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi nguyeân baûn vaø töï mình nhaän ra nhöõng haøm yù cuûa noù, ta khoâng theå naøo tìm thaáy moät daáu veát gì cho pheùp khaúng ñònh "giaûi thích" cuûa Maâu Töû veà Phaät giaùo laø coù theå "tìm thaáy" trong Ñaïi minh ñoä kinh cuûa Chi Khieâm. Ñieàu naøy taát khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân laém, bôûi vì nhö ñaõ thaáy, quan nieäm Phaät cuûa KHieâm cuõng naèm trong xu theá chung cuûa quan nieäm Phaät cuûa neàn Phaät giaùo Trung Quoác thôøi ñoù. Chæ coù ñieåm ñaùng ngaïc nhieân laø, Thang Duïng Ñoàng laïi ñi ñoàng nhaát quan nieäm Phaät cuûa maâu Töû vôùi quan nieäm cuûa Khieâm, khi chuùng khoâng coù lieân heä thöïc söï naøo.

Khoâng nhöõng lieân keát ñoái vôùi Khieâm, Thang Duïng Ñoáng coøn moùc noái quan nieäm Phaät cuûa maâu Töû vôùi quan nieäm "ñaïi nhaân" cuûa Nguyeãn Tòch (210 - 263) trong Ñaïi nhaân tieân sanh truyeän vaø cho chuùng laø "phuø hôïp vôùi nhau". Theo Tòch thì "ñaïi nhaân" laø keû cuøng taïo hoùa ñoàng theå, cuøng sinh vôùi trôøi ñaát, tieâu dieâu thoaùt ñôøi, cuøng ñaïo ñeàu thaønh, bieán hoùa tuï taùn, hình noù khoâng thöôøng, trôøi ñaát haïn cheá mình vaøo trong, nhöng thaàn minh môû vöôït tôùi beân ngoaøi". daãn ñònh nghóa ñoù cuûa Tòch, döôùi nhöõng chöõ "bieán hoùa tuï taùn hình noù khoâng thöôøng", Ñoàng chua vaøo nhöõng töø Maâu Töû duøng ñeå ñònh nghóa Phaät: "Hoaûng hoát bieán hoùa, phaân thaân taùn theå, naêng tieåu naêng ñaïi", nhaèm cho thaáy nhöõng gì MAÂu TÖÛ noùi veå Phaät vaø nhöõng gì Tòch vieát laø ñaïi nhaân, "lyù thuù chuùng laø hôïp nhau".

Trong moät giôùi haïn nhaát ñònh naøo ñoù, söï phuø hôïp khoâng phaûi khoâng coù. Ñieàu quan troïng laø, söï phuø hôïp coù mang moät lieân heä taát yeáu lòch söû vaø luaän lyù hay khoâng, hay chæ laø moät söï phuø hôïp ngaãu nhieân, bieåu hieän cho tính nhaân loaïi vaø quoác teá cuûa moät soá tö töôûng loaøi ngöôøi. Veà ñieåm aâyù, nhö chính Ñoàng ñaõ maëc nhieân nhaän ra, söï phuø hôïp vöøa noùi chæ laø ngaãu nhieân, bôûi vì moät soá phaùt bieåu cuûa Tòch ñaõ coù nhöõng töông töï vôùi qua nieäm logos cuûa Thieân Chuùa giaùo nguyeân thuûy, vaø ñöông nhieân khoâng ai laïi baûo giöõa Tòch vaø Thieân Chuùa giaùo nguyeân thuûy ñaõ coù nhöõng aùnh höôûng hoå töông. Do theá, moät soá chöõ cuûa Tòch coù theå caét nghóa theo nhöõng moâ taû Phaät cuûa Maâu Töû, söï kieän aáy khoâng nhaát ñieåm chæ Maâu Töû ñaõ chòu moät truyeàn thoáng hoïc thuaät cuøng vôùi Tòch, chöù khoan noùi chi tôùi vieäc chòu cuøng moät quan nieäm veà Phaät hay ñaïi nhaân. Raát coù theå ñaõ xaûy ra moät quaù trình "ñao taäp thieát thuû", vaø quan heä giöõa Tòch vaø Maâu Töû laø thöù quan heä ñoù, khoâng hôn khoâng keùm. Noùi thaúng ra, coù theå Tòch ñaõ sao taäp, neáu khoâng laø "thieát thuû" quan nieäm Phaät cuûa Maâu Töû ñeå vieát neân ñònh nghóa ñaïi nhaân cuûa mình.

Nhö vaäy, trong khi ta raát khoù maø tìm ñöôïc moät tö lieäu Phaät giaùo Trung Quoác naøo coù moät ñònh nghóa veà Phaät mang nhöõng neùt gioáng vôùi ñònh nghóa Phaät cuûa Maâu Töû, thì nhöõng kinh ñieån dòch vaø vieát xuaát phaùt töø nöôùc ta ñaõ baøng baïc moät quan nieäm kieåu Maâu Töû veà Phaät. Kinh 79 vaø kinh 81 trong Luïc ñoä taäp kinh 7 cuûa Khöông Taêng Hoäi laø nhöõng thí duï ñieån hình. Kinh 19 Hoäi vieát: "Ñaït ñöôïc söï khoâng laïnh khoâng noùng, khoâng ñoùi khoâng khaùt, coâng nghieäp vaø phöôùc ñöùc hoäi tuï, moïi thö ñoäc khoâng theå gia haïi, ôû ñôøi laøm Phaät, ba coõi ñaëc bieät toân troïng. ÔÛ kinh 81, Hoäi caøng noùi roõ hôn: "Toâi sinh phaûi thôøi ñaùng oaùn, khoâng gaëp ñôøi Phaät, khoâng nghe kinh Phaät, baäc theá toân chí toân hieän taïi ôû möôøi phöông thaáy khaép nghe heát, ñeàu bieát taát caû, hoaûng hoát phaûng phaát, haøo quang khoâng ñaâu tôùi, nguyeän hieän toân linh, khieán ta thaáy Phaät.

Qua hai moâ taû vöøa neâu, roõ raøng quan nieäm Phaät cuûa Khöông Taêng Hoäi haàu nhö ñoàng nhaát vôùi quan nieäm cuûa Maâu Töû, chæ ngay treân phöông dieän ngoân töø thoâi, chöù khoan noùi tôùi yù töù. Phaät ñoái vôùi Hoäi cuõng "hoaûng hoát phaûng phaát", cuõng coù haøo quang "khoâng ñaâu khoâng tôùi", cuõng "hieän toân linh", "moïi thöù ñoäc khoâng theå gia haïi", "ñaït ñöôïc sö khoâng laïnh khoâng noùng, khoâng ñoùi khoâng khaùt". Ñuùng laø Phaät neáu khoâng laø "nguyeân toá cuûa ñaïo ñöùc", thì ít nhaát vôùi nhöõng ñaëc tính vöøa lieät, cuõng phaûi laø "toân töï cuûa thaàn minh", phaûi laø moät vò coù quyeàn naêng bieán hoùa aån hieän, moät khaû naêng vöôït ra ngoaøi nhöõng giôùi haïn sinh vaät lyù cuûa theá giôùi loaøi ngöôøi ñeå thöïc hieän nhöõng traïng thaùi soáng vaø hoaït ñoäng khoâng theå thöïc hieän ñöôïc ñoái vôùi nhöõng con ngöôøi thoâng thöôøng.

Quan nieäm Phaät moät caùch toång quaùt vôùi nhöõng khaû naêng nhö theá, cho neân môùi daãn ñeán vaán ñeà sao chaân hình Phaät khoâng hieän ra ôû ñôøi, sao ta laïi khoâng thaáy PHaät, maø Lyù Mieãu ñaõ neâu ra vôùi Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh. Caàn chuù yù laø, caû Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi laãn Lyù Mieãu cuøng Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh ñeàu noùi Phaät moät caùch toång quaùt, chöù khoâng nhaém ñeán moät ñöùc Phaät nhaát ñònh naøo. Ñoái vôùi hoï, neáu ñaõ laø Phaät thì phaûi hoäi tuï ñuû moät soá nhöõng ñaëc tính vaø khaû naêng nhö hoï quan nieäm, maø khoâng caàn phaûi phaân bieät söï khaùc nhau giöõa caùc ñöùc Phaät. Ñieåm naøy ta caàn chuù yù, bôûi vì vaán ñeà thaáy Phaät khoâng phaûi laø khoâng ñaït ra trong xu theá quan nieäm Phaät moät caùch lòch söû cuï theå vaø mang tính chaát tri thöùc luaän cuûa neàn Phaät giaùo Trung Quoác. Nhöng noù ñaõ ñaët ra trong khung caûnh cuûa moät phaân bieät giöõa quan nieäm lòch söû cuï theå veà Phaät Thích Ca, vaø quan nieäm coù veû sieâu hình ñoái vôùi caùc ñöùc Phaät khaùc nhö Phaät A Di Ñaø hay Di Laëc maø caùc truyeàn thoáng chöa bao giôø minh nhieân xaùc ñònh laø hieän höõu moät caùch lòch söû cuï theå kieåu Phaät Thích Ca.

Keå töø ngaøy tín ngöôõng caùc ñöùc Phaät Di Ñaø vaø Di Laëc truyeàn vaøo Trung Quoác, vaán ñeà thaáy caùc ñöùc Phaät aáy ñaõ trôû thaønh moät chuû ñeà baøn caõi khaù soâi noåi. Veà tín ngöôõng Phaät Di Ñaø chaúng haïn, kinh Ban chu tam muoäi ÑTK 417 tôø 899a10-14 maø caùc kinh luaät vaø caùc aán baûn nhaát trí cho laø do Lokaksema dòch taïi Laïc Döông vaøo naêm 179, ñaõ vieát: "Neáu coù Tyû - kheo, Tyû - kheo - ni, Öu - baø - taéc, Öu - baø - di, nhö pheùp ñoù haønh trì ..., qua baûy ngaøy roài, sau ñoù thaáy Phaät A - Di - Ñaø, gioáng nhö choã thaáy cuûa ngöôøi trong moäng ..." . Vieát theá, kinh Ban chu tam muoäi töï noù gaây neân nhieàu thaéc maéc raát khoù giaûi quyeát, ñeán noãi cuoái theá kyû thöù IV ñaàu theá kyû thöù V Hueä Vieãn (334 - 417) ñaõ phaûi vieát thö hoûi Kumarajìva (Cöu Ma La Thaäp). Trong Ñaïi thöøa ñaïi nghóa chöông quyeån trung tôø 134b4-135a11, Vieãn ñaõ vieát: "Nieäm Phaät tam muoäi, trong chöông nieäm Phaät cuûa kinh Ban chu noùi, phaàn nhieàu daãn moäng laøm thí duï. Moäng laø caûnh cuûa phaøm phu ... Neáu Phaät laø gioáng vôùi choã thaáy moäng, thì noù laø caùi töôùng ñöôïc chieâm töôûng cuûa töôùng ta chuyeân chuù thì thaønh ñònh, ñònh thì thaáy Phaät, ñöùc Phaät ñöôïc thaáy khoâng töø ngoaøi ñeán, ta cuõng khoâng ñi, chæ laø chuyeän chuù töôûng töôïng maø lyù hoäi ... Phaûi chaêng laø ñöùc Phaät ôû trong ñònh ? Phaûi chaêng laø ñöùc Phaät töø ngoaøi ñeán ? Neâuù laø ñöùc Phaät trong ñònh, aáy laø do ta töôûng töôïng maø döïng neân, roát cuïc laïi trôû veà ta. Neáu laø ñöùc Phaät töø ngoaøi ñònh, aáy laø vò thaùnh nhaân ngoaøi giaác moäng, thì khoâng ñöôïc ñem moäng ra ñeå chöùng minh. Nieäm Phaät tam muoäi; phaùp phaùp laïi nhö vaäy ö ?"

Tröôùc nhöõng caâu hoûi ñoù "Cöu Ma La Thaäp phaûi phaân loaïi vaø ñaùnh giaù phöông phaùp nieäm Phaät: "Tam muoäi thaáy Phaät coù ba thöù. Moät laø, vò boà - taùt hoaëc coù ñöôïc maét trôøi, tai trôøi, hoaëc hay ñeán choã Phaät möôøi phöông, thaáy Phaät gaëng hoûi, caét heát moïi löôùi ngôø. Hai laø, tuy khoâng coù thaàn thoâng, thöôøng tu nieäm caùc ñöùc Phaät hieän taïi nhö Phaät A - Di - Ñaø v.v..., loøng ôû moät nôi thì ñöôïc, thaáy Phaät xin hoûi choã ngôø. Ba laø, hoïc taäp nieäm Phaät, hoaëc ñaõ ly duïc, hoaëc thaáy töôïng Phaät. hoaëc thaáy sanh thaân, hoaëc thaáy caùc ñöùc Phaät quaù khöù, vò lai, hieän taïi. Ñoù laø ba thöù ñònh, ñeàu goïi laø nieäm Phaät tam muoäi, nhöng söï thaät chuùng khoâng gioáng nhau. Thöù cao laø coù ñöôïc thaàn thoâng thaáy Phaät ôû möôøi phöông, soá coøn laïi ñeàu laø thaáp". Sau khi phaân loaïi ñaùnh giaù nhö vaäy. Cöu Ma La Thaäp tieáp theo xaùc ñònh phöông phaùp nieäm Phaät tam muoäi laø coù theå giuùp ngöôøi ta thaáy Phaät, vaø ñöùc Phaät aáy hieän höõu moät caùch khaùch quan "taïi phöông taây traûi qua möôøi vaïn coõi Phaät". Do vaäy, vì sôï "ngöôøi thoâng tin, maø khoâng thöïc haønh phöông phaùp thieàn ñònh aáy, nghóa raèng chöa ñöôïc thaàn thoâng thì laøm sao ôû xa maø thaáy Phaät ñöôïc, neân Phaät môùi ñem moäng laøm thí duï".

Coát tuûy caâu traû lôøi cuûa Cöu Ma La Thaäp laø theá ñoái vôùi caâu hoûi thaáy Phaät coù phaûi nhö naèm moäng khoâng cuûa Hueä Vieãn. Roõ raøng vaán ñeà thaáy Phaät ôû ñaây ñaët ra vaø giaûi quyeát ñuùng theo xu theá quan nieäm cuûa neàn Phaät giaùo Trung Quoác, maø ta ñaõ moâ taû treân. Noù khoâng lieân heä vôùi ñöùc Phaät cuï theå lòch söû Thích Ca Naâu Ni, traùi laïi coù moät lieân heä maät thieát vôùi caùc ñöùc Phaät huyeàn söû kieåu Di Ñaø vaø Di Laëc. Vaø nhöõng Phaät töû Trung Quoác chuû yeáu chæ ñoøi thaáy caùc ñöùc Phaät naøy maø thoâi. Ñoàng thôøi vôùi Hueä Vieãn, Vöông Maät (360 - 407) cuõng ñaõ vieát thö hoûi Cöu Ma La Thaäp veà vieäc "sao khoâng thaáy Di Laëc vaø caû nghìn ñöùc Phaät", Toaøn vaên laù thö ngaøy nay ñaõ maát nhöng caùi ñaàu ñeà "Vaán baát kieán thieân Phaät" ñöôïc Tröøng ghi laïi trong Phaùp luaän vaø Taêng Höïu sao vaøo Xuaát tam taïng kyù taäp 12 tôø 83c29, baøy toû moät phaàn naøo noäi dung vaán ñeà Vöông Maät muoán neâu ra. Töø nhöõng döï kieán aáy, yeâu caàu thaáy caùc ñöùc Phaät huyeàn söû laø moät xu theá chung cuûa Phaät giaùo Trung Quoác thôøi ñaïi aáy.

Ñoái vôùi ñöùc Phaät lòch söû cuï theå Thích Ca Maâu Ni, vaán ñeà aáy ta chöa thaáy ñeà ra. Ngay caû nhöõng khaû naêng bieán hoùa, nhöõng "oai thaàn", cuõng chæ ñöôïc quan nieäm trong lieân heä vôùi chaân phaùp thaân cuûa Phaät thoâi. Trong laù thö göûi cho Cöu Ma La Thaäp ôû Ñaïi thöøa ñaïi nghóa chöông quyeån thöôïng tôø 125b22-c4 Hueä Vieãn neâu leân caâu hoûi caùc hình töôïng do caùc nhaø sö ñuùc veõ ñeõo goït coù taû heát ñöôïc thaân töôùng cuûa Phaät khoâng. Trong lôøi ñaùp cuõng ôû quyeån thöôïng tôø 125c5-126b2 Cöu Ma La Thaäp noùi: "Thaân Phaät Thích Ca Maâu Ni coù theå cuøng moät luùc ôû moät vaïn quoác ñoä, ñeàu laøm vieäc Phaät, coù ñuû thöù teân goïi, coù ñuû thöù xaùc thaân, ñeå giaùo hoùa chuùng sinh". Cho neân, "nhö kinh Maät Tích noùi: "Thaân Phaät öùng hieän khoâng phaân bieät ñòa phöông, chuùng sinh trong moät hoäi, coù ngöôøi thaáy thaân PHaät maøu vaøng, coù ngöôøi thaáy maøu baïc, hoaëc coù loaïi maøu xa cöø, maõ naõo v.v..., hoaëc coù chuùng sinh thaáy thaân Phaät khoâng khaùc con ngöôøi, hoaëc coù ngöôøi thaáy thaân Ngaøi moät tröôïng saùu, hoaëc thaáy ba tröôïng, hoaëc thaáy hình ngaøn vaïn tröôïng, hoaëc thaáy nhö nuùi Tu - di v.v... hoaëc thaáy voâ löôïng voâ soá bieán thaân. Ñoù laø thaàn löïc cuûa phaùp thaân khoâng gì laø khoâng coù theå". Vì theá, thaân Phaät khoâng phaûi laø khoâng theå quan nieäm theo hình aûnh con ngöôøi vaø bieåu töôïng theo quan nieäm aáy. Vaø chuùng sanh "khoâng coù theå thaáy ñuû thaân Phaät, vì coâng ñöùc chöa ñaày ñuû", nhö Cöu Ma La Thaäp ñaõ vieát ôû moät laù thö khaùc cuõng trong Ñaïi thöøa ñaïi nghóa chöông quyeån thöôïng tôø 129b26-28. Noùi taét, ñoái vôùi ñöùc Phaät lòch söû cuï theå khoâng coù vaàn ñeà thaáy, caøng khoâng coù vaàn ñeà hieän ra. Coù thaáy vaø coù hieän ra chaêng, aáy laø Phaät thaân hay phaùp thaân cuûa Phaät, nghóa laø, giaûm tröø ñöùc Phaät cuï theå lòch söû thaønh moät ñöùc Phaät huyeàn söû. Cho neân, ngay khi ñeà caäp tôùi vaàn ñeà thaáy Phaät hay vaán ñeà Phaät hieän ra, nhöõng ngöôøi Phaät töû Trung Quoác vaãn bò giôùi haïn trong xu theá chung cuûa quan nieäm Phaät moät caùch lòch söû cuï theå mang tính chaát tri thöùc luaän. Thöïc ra, hoï khoâng phaûi khoâng coù moät soá yù nieäm naøo ñoù veà moät ñöùc Phaät thaàn thoâng bieán hoùa ñaâu. Nhöng soá yù nieäm aáy khoâng chieám moät öu theá lyù luaän tö töôûng vaø tín ngöôõng ñeå trôû thaønh chi phoái toaøn boä tö töôûng Phaät gíao Trung Quoác.

Trong laù thö thöù baûy vieát cho Cöu Ma La Thaäp ôû Ñaïi thöøa ñaïi nghóa chöông quyeån trung tôø 129c18-130a6 Hueä Vieãn ñaõ neâu leân vaán ñeà "phaùp thaân caûm öùng", xaùc ñònh roõ raøng laø coù thaàn thoâng môùi coù caûm öùng, bôûi vì "thaàn thoâng ñaõ roäng thì tuøy caûm öùng". Nhöng tieáp theo, Vieãn ñaõ khoâng noùi thaúng ra laø ñöùc Phaät coù thaàn thoâng khoâng. Traùi laïi, oäng vaãn rôi vaøo quó ñaïo cuûa quan nieäm Phaät mang tính chaát tri thöùc luaän. OÂng vieát: "Cho neân kinh noùi ñöùc Nhö Lai coù caùc thoâng hueä. Thoâng hueä töùc laø bieán nhaát thieát trí. AÁy laø moãi moät nhoùm cuûa muoân doøng, laø choã ra cuûa maây laønh phaùp thaân". Coù leõ thaáy Vieãn maéc ngheïn vaøo xu theá quan nieäm Phaät chung cuûa Phaät giaùo Trung Quoác, Cöu Ma La Thaäp coù khôi ra yù nieäm moät ñöùc Phaät thaàn thoâng. OÂng vieát trong laù thö ñaùp cuõng ôû Ñaïi thöøa ñaïi nghóa chöông quyeån trung tôø 130b2-3: "Thieàn ñònh laø coãi goác cuûa thaàn thoâng, Phaät bieán hoùa caùc thöù thaân ôû khaép caùc nöôùc möôøi phöông ñeå laøm caùc vieäc Phaät". Y Ù nieäm ñöùc Phaät thaàn thoâng naøy, ñeán giöõa theá kyû V, chöa trôû thaønh yù nieäm chuû ñaïo cuûa neàn tín ngöôõng Phaät giaùo Trung Quoác, nhö caùi ñònh nghóa thoâng hueä vöøa neâu cuûa Hueä Vieãn laø moät ñieåm chæ.

Trong khi ñoù, ôû nöôùc ta yù nieäm ñöùc Phaät thaàn thoâng aáy ñaõ naâng leân haøng moät quan nieäm ñeå ñònh nghóa vaø moâ taû veà Phaät, vaø quan nieäm naøy ñaõ xuaát hieän raát sôùm trong lòch söû Phaät giaùo du nhaäp taïi Vieãn ñoâng. Ñoái vôùi caû Maâu Töû laãn Khöông Taêng Hoäi, Phaät phaûi laø baäc coù nhöõng quyeàn naêng "coù theå coøn, coù theå maát, coù theå giaø, coù theå traû, coù theå aån, coù theå hieän, khoâng bò noùng, khoâng bò laïnh, khoâng ñoùi khaùt, bieán hoùa khoâng chöøng, hoaûng hoát phaûng phaát". Ñuùng laø Phaät thì phaûi laø moät vò Phaät thaàn thoâng bieán hoùa. Quan nieäm Phaät naøy hoaøn toøan phuø hôïp vôùi nhöõng truyeàn thuyeát daân gian cuûa daân ta veà ñöùc Phaät Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi vaø Phaùp Ñieän, maø Lónh Nam trích quaùi cuøng baøi thô coå phong cuûa Lyù Töû TAÁn trong Kieán vaên tieåu luïc 9 tôø 14b5-15b9 ñaõ ghi laïi. Chæ vôùi moät quan nieäm veà Phaät ñaày quyeàn naêng bieán hoùa nhö vaäy, vaán ñeà taïi sao Phaät khoâng hieän ra vaø sao khoâng thaáy Phaät môùi ñöôïc neâu leân. Nhöng thaáy baèng caùch naøo ?

Maâu Töû khoâng noùi roõ phöông phaùp ta coù theå thöïc hieän thaáy Phaät. Song Khöông Taêng Hoäi thì noùi raát roõ, roõ töøng böôùc. Trong An ban thuû yù kinh töï ôû Xuaát tam taïng kyù taäp 6 tôø 43b7-13, Hoäi vieát: "ngöôøi ñöôïc haïnh an ban thì loøng lieàn saùng, ñöa maét nhìn xem, khoâng choã toái gì maø khoâng thaáy, vieäc töø voâ kieáp ñeán nay, hieän taïi caùc coõi, trong ñoù coù ñöùc Theá Toân giaûng phaùp, ñeä töû tuïng taäp, khoâng nôi xa naøo khoâng thaáy, khoâng moät tieáng naøo laø khoâng nghe, hoaûng hoát phaûng phaát, töï do coøn maát, lôùn truøm taùm phöông, nhoû loït maûy loâng, cheá phuïc trôøi ñaát, dieân trì maïng soáng, thaàn ñöùc rôïn ruøng, binh trôøi baïi hoaïi, theá giôùi chaán ñoäng, caùc coõi ñoåi dôøi, coù taâm chaúng nghó nghì, Phaïm thieân chaúng löôøng noåi, thaàn ñöùc khoâng giôùi haïn. AÁy laø ñeàu do saùu haïnh maø ra". Vaäy thì, theo Hoäi, ñeå coù nhöõng khaû naêng nghe xa troâng ngaùi, coøn maát töï do, ñeå thaáy Phaät hieän ñang giaûng phaùp ta chæ caàn thöïc haønh saùu haïnh cuûa phöông phaùp an ban (aønaøpaønasati).

Haïnh thöù nhaát laø "buoäc yù vaøo hôi thôû, ñeám 1 ñeán 10 khoâng sai. thì yù ñònh taïi ñoù, ñònh nhoû ba ngaøy, ñònh lôùn 7 ngaøy, vaéng laëng khoâng coù quan nieäm naøo khaùc, nhaït nheõo nhö ngöôøi cheát, goïi laø nhaát thieàn". Haïnh thöù hai laø "chuyeån nieän vaøo tuøy ... yù ñònh taïi tuøy laø do ñeám, buïi dô tieâu heát, loøng daàn trong saïch, goïi laø nhò thieàn". Haïnh thöù ba laø "doàn yù vaøo ñaàu muõi, thì goïi laø chæ ... haønh thieàn döøng yù, treo noù vaøo ñaàu muõi, ñoù goïi laø tam thieàn". Haïnh thöù tö laø "trôû veà xem laïi thaân mình töø ñaàu ñeán chaân, xem ñi xeùt laïi chi li dô baån trong thaân tieát ra, loâng laù moïc ñaày, nhö thaáy nöôùc maét noùng hoåi, roõ soi ñaày ñuû vôùi chuùng thì trôøi ñaát ngöôøi vaät, thònh cuõng nhö suy, khoâng gì toàn taïi maø khoâng huûy maát, tin Phaät Tam baûo, moïi toái ñeàu roõ, aáy goïi laø töù thieàn". Haïnh thöù naêm laø "buoäc taâm veà nieäm, caùc aám ñeàu dieät, aáy goïi laø hoaøn. Haïnh thöù saùu laø "ueá duïc laëng heát, loøng mình khoâng töôûng aáy goïi laø tònh". Ñaáy laø saùu haïnh, hay cuõng goïi laø "saùu cöûa nhieäm maàu" töùc saùu tieán trình cuûa phöông phaùp an ban thuû yù maø An Theá Cao truyeàn dòch vaøo Trung Quoác vaø Khöông Taêng Hoäi giôùi thieäu vaø giaûi thích. Ngöôøi naøo thöïc haønh noù theo saùu tieán trình aáy thì ñaït "ñöôïc haïnh an ban" vaø coù nhöõng khaû naêng phi thöôøng moâ taû ôû treân.

Phöông phaùp ñaây vôùi saùu tieán trình cuûa noù, maëc duø ñöôïc Hoäi giôùi thieäu vaø giaûi thích nhöng veà sau vaãn xaûy ra truyeàn thuyeát cho raèng chính Hoäi laø ngöôøi thöøa keá vaø quaûng baù tö töôûng vaø phöông phaùp thieàn cuûa An Theá Cao, nhö Cao Taêng truyeän 1 tôø 324a17-18 ghi laïi. Trong lôøi môû ñaàu cho chöông Thieàn ñoä voâ cöïu cuûa Luïc ñoä taäp kinh laø nhaèm "chính taâm, nhaát yù, taäp hôïp moïi laønh duy trong taâm, yù thöùc caùc xaáu baån, ñeå ñe, ñieàu laønh maø tieâu tröø". Vaø tieán trình noù goàm coù boán naác, chöù khoâng phaûi kieåu saùu naác cuûa phöông phaùp an ban.

Vieäc laøm cuûa naác thieàn thöù nhaát laø khöû boû tham aùi, naêm yeâu taø söï, nhö maét thaáy saéc ñeïp, taâm sinh daâm cuoàng, khöû boû thanh höông vò xuùc ñoái vôùi tai muõi löôõi thaân. Ngöôøi coù chí haønh ñaïo taát phaûi xa laùnh chuùng. Laïi coù naêm ngaên che (phaûi khöû boû): tham taøi, giaän döõ, meâ nguû, daâm laïc vaø nghi ngôø hoái haän. Ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà nhö coù ñaïo hay khoâng coù ñaïo, coù Phaät hay khoâng coù Phaät, coù kinh hay khoâng coù kinh, khi taâm y thöùc nieäm ñaõ trong saïch khoâng buïi baëm, taâm saùng thaáy ñöôïc chaân lyù thì ñaït ñeán söï khoâng gì laø khoâng bieát, maø trôøi roàng quyû yeâu khoâng theå ñaùnh löøa ñöôïc. Gioáng nhö ngöôøi coù möôøi keû thuø laùnh mình thoaùt khoûi, moät mình ôû trong nuùi chaúng hay bieát, thì khoâng coøn sôï nöõa. Ngöôøi xa laùnh tình duïc, noäi taâm tòch tònh. Ñoù goïi laø thieàn thöù nhaát".

"Naác thieàn thöù hai gioáng nhö ngöôøi troán traùnh oaùn thuø tuy ôû nuùi saâu, coøn sôï keû thuø tìm thaáy, caøng töï troán saâu. Ngöôøi haønh thieàn, tuy ñaõ xa möôøi thöù duïc tình, coøn sôï giaëc duïc aáy tìm theo phaù hoaïi chí ñaïo cuûa mình. Ñöôïc thieàn thöù hai thì tình duïc xa daàn, khoâng coøn theå laøm dô mình ñöôïc.ÔÛ naác thieàn thöù nhaát thì thieän aùc tranh nhau, ñem thieän ñeå tröø aùc, aùc lui thì thieän tieán. ÔÛ naác thieàn thöù hai, loøng vui laëng döøng, khoâng coøn ñem thieän ñeå dieät aùc ñaõ döùt tuyeät, khoâng coøn nhaân duyeân naøo beân ngoaøi xaâm nhaäp vaøo nöõa. Gioáng nhö nuùi cao treân ñænh coù con suoái, khoâng coøn khe naøo chaûy vaøo, cuõng khoâng do roàng möa, nöôùc töø ñoù chaûy ra, nöôùc saïch suoái ñaày. Ñieàu thieän ñaõ töø trong taâm ra thì caùc ñieàu aùc khoâng coøn do maét tai muõi mieäng maø vaøo ñöôïc. Cheá ngöï taâm nhö vaäy maø höôùng ñeán thieàn thöù ba".

"Naác thieàn thöù ba goàm giöõ taâm yù kieân coá, thieän vaø aùc khoâng theå xaâm nhaäp. Taâm yeân vöõng nhö nuùi Tu Di. beân trong caùc thieän khoâng phaùt xuaát, beân ngoaøi thieän, aùc vaø tòch dieät khoâng xaâm nhaäp. Taâm gioáng nhö hoa sen, goác laønh ôû döôùi nöôùc, khi hoa buùp chöa nôû thì bò nöôùc phuû laáp. Ngöôøi thöïc haønh thieàn thöù ba thanh tònh nhö hoa, xa lìa moïi aùc, thaân taâm an oån. Cheá ngöï taâm nhö vaäy maø höôùng ñeán thieàn thöù tö".

"Boû heát thieän aùc, taâm khoâng nhôù thieän cuõng khoâng nhôù aùc, trong taâm sang saùng nhö ngoïc löu ly ... Boà taùt taâm tònh, ñaït thieàn thöù tö, thì muoán laøm gì cuõng ñöôïc, bay löôïn treân khoâng, ñaïp nöôùc maø ñi, phaân thaân taùn theå, bieán hoùa muoân caùch, vaøo ra khoâng ngaïi, coøn maát töï do, rôø moù trôøi traêng, chaán ñoäng trôøi ñaát, thaáy thoâng nghe suoát, khoâng gì laø khoâng thaáy nghe, taâm tònh quaùn minh, ñöôïc nhaát thieát trí (bieát) chuùng sanh thay ñoåi luùc chöa coù trôøi ñaát, taâm ngöôøi trong möôøi phöông hieän taïi ñang nghó nhöõng vieäc chöa manh nha ...Heã ñöôïc thieàn thöù boán, muoán ñöôïc söï saùng suûa cuûa ñöùc Phaät Nhö Lai chính nhaân bình ñaúng giaùc ngoä chính xaùc khoâng gì hôn, caàu noù thì lieàn ñöôïc..."

Phöông phaùp boán thieàn cuûa Luïc ñoä taäp kinh nhö vaäy cuõng ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû gioáng nhö phöông phaùp an ban vôùi saùu tieán trình. Vieäc Hoäi ñeà töïa vaø vieát chuù thích cho An ban thuû yù kinh chaéc haún nhaèm giaûi thích phöông phaùp thieàn cuûa An Theá Cao cho nhöõng Phaät töû Trung Quoác, maø cho ñeán thôøi Hoäi ñaõ chòu aûnh höôûng naëng neà cuûa phöông phaùp thieàn ñoù. Noùi khaùc ñi, maëc duø truyeàn thuyeát Trung Quoác xuaát hieän khaù sôùm khoaûng naêm 290 cho Hoäi laø ngöôøi thöøa keá vaø quaûng baù thieàn kinh cuûa An Theá Cao, nhöng ta coù theå noùi Hoäi ñaõ coù moät truyeàn thoáng tö töôûng vaø phöông phaùp thieàn khaùc vôùi An Theá Cao. Theá thì, daãu vôùi phöông phaùp naøo ñi nöõa, keát quaû tu thieàn vaãn laø moät. Ñoù laø ñaït ñöôïc moät soá nhöõng quyeàn naêng phi thöôøng, maø quan troïng nhaát dó nhieân laø quyeàn naêng aáy hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi nhöõng töø Maâu Töû cuõng nhö Khöông Taêng Hoäi duøng ñeå ñònh nghóa Phaät.

Nhö theá, trong quan nieäm cuûa neàn Phaät giaùo Maâu Töû Khöông Taêng Hoäi, nhöõng ngöôøi thöïc haønh Phaät giaùo khoâng nhöõng coù theå thaáy Phaät ôû chính ngay cuoäc ñôøi hieän taïi naøy. Hoäi ñaõ ñeà leân moät phöông phaùp vaø moät phöông aùn thöïc tieãn vaø chi tieát nhaèm hieän thöïc quan nieäm ñoù. Xuaát phaùt chính töø cô sôû lyù luaän veà Phaät vaø moät phöông phaùp nhaèm thöïc hieän Phaät kieåu aáy, ta baây giôø môùi thaáy taïi sao Lyù Mieãu ñaõ neâu leân caâu hoûi khoâng thaáy chaân hình Phaät ôû ñôøi. Cô sôû lyù luaän treân cho bieát Phaät laø gì, vaø phöông phaùp thieàn Khöông Taêng Hoäi höùa heïn ta söï thaønh coâng cuûa vieäc hieän thöïc quan nieäm Phaät ñoù baây giôø vaø ôû ñaây. Nhöng keå töø khi Hoäi cheát ñi vaøo naêm 280, traûi qua hôn caû 150 naêm chöa thaáy coù moät thaønh coâng naøo caû, thì ñöông nhieân caùc Phaät töû nhö Lyù Mieãu taát phaûi neâu leân vaán ñeà. Phaûi chaêng quan nieäm Phaät do Maâu Töû Khöông Taêng Hoäi thieát ñònh laø sai laàm ? Phaûi chaêng phöông phaùp nhaèm thöïc hieän Phaät laø voâ hieäu quaû ?

Nhöõng caâu hoûi naøy Lyù Mieãu ñaõ ñeà ra, vaø Ñaïo Cao cuøng Phaùp Minh ñaõ tìm caâu giaûi ñaùp baèng caùch nhaéc ñeán thuyeát caûm öùng cuõng do Khöông Taêng Hoäi döïng neân. Duø coù giaûi ñaùp gì chaêng nöõa, thì chuùng cuõng ñaõ baét ñaàu khôi daäy caû moät quaù trình daãn cuoái cuøng ñeán söï suïp ñoå vaø bieán thaân cuûa neàn Phaät giaùo do Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi laøm ñaïi bieåu, vaø taïo cô hoäi cho söï ra ñôøi cuûa moät quan nieäm Phaät giaùo môùi vôùi doøng thieàn Phaùp vaân cuûa Tì Ni Ña Löu Chi vaø Phaùp Hieàn. Chuùng ñaùnh daáu moät söï maát tin töôûng vaøo quan nieäm cuõng nhö phöông phaùp giaùo toân veà Phaät khoâng coøn coù theå ñaûm traùch ñaùp öùng nhöõng yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi nöõa. Thöïc vaäy, ñeán giöõa theá kyû thöù V khi Quaân thieän luaän cuûa Hueä Laâm ñaõ gioùng leân tieáng chuoâng doàn daõ baùo hieäu moät söï tra hoûi duy lyù vaøo toaøn boä tö töôûng vaø neáp soáng Phaät giaùo, thì laøm sao moät quan nieäm quyeàn naêng vaø moät phöông phaùp nhaèm thöïc hieän quyeàn naêng veà Phaät coù theå ñaûm traùch nhieäm vuï lòch söû cuûa mình ñöôïc ?

Quan nieäm quyeàn naêng vaø phöông phaùp quyeàn naêng aáy vaøo cuoái theá kyû II ñaàu theá kyû III, khi neàn vaên hoùa Laïc Vieät ñang bò giaãy duïa tröôùc nhöõng taán coâng ñieân cuoàng vaø man rôï cuûa neàn vaên hoùa xaâm löôïc Trung Quoác, thì coù theå ñeà xuaát, moät maët nhaèm tieáp thu nhöõng di saûn tö töôûng vaø nhaän thöùc do neàn vaên hoùa Laïc Vieät truyeàn thuï, vaø maët khaùc, nhaèm choáng ñoái laïi höõu hieäu nhöõng cuoäc taán coâng vuõ baûo ñoù. Daân toäc ta, sau cuoäc baïi traän cuûa Hai Baø Tröng vaø nhöõng cuoäc khôûi nghóa tieáp theo, ñang baøng hoaøng göôïng mình ñöùng daäy ñi tìm nhöõng söùc maïnh môùi, nhöõng söùc maïnh coù tính chaát phi thöôøng ñeå choáng ñôõ trong cuoäc ñaáu tranh cam go vaø gian khoå cuøng moät luùc ñoái vôùi hai keû thuø, ñoù laø keû thuø thieân nhieân vaø keû thuø xaâm löôïc. Quan nieäm vaø phöông phaùp quyeàn naêng veà Phaät cuûa Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi laø moät theå hieän söùc maïnh öôùc mô ñoù. Phaät phaûi laø moät vò coù moïi khaû naêng phi thöôøng, coù moïi quyeàn naêng voâ ñòch, coù theå chaán ñoäng trôøi ñaát, coù theå chuyeån ñi moïi quoác ñoä, coù theå laøm ruøng rôïn caû quæ thaàn. Tin vaøo Phaät laø tin vao moät söùc maïnh nhö vaäy, laø tham döï vaø chia phaàn vôùi noù, laáy laïi cho mình moät phaàn naøo söùc maïnh ñaõ bò keû ñòch thieân nhieân cuõng nhö xaâm löôïc, töôùc ñoaït.

Nhöng vôùi ñaø tieán cuûa lòch söû, qua kinh nghieäm nhöõng cuoäc ñaáu tranh choáng keû thuø thieân nhieân vaø xaâm löôïc cuûa mình, daân toäc ta ñaõ daàn daàn nhaän ra nhöõng söùc maïnh phi thöôøng vaø quyeàn naêng aáy chính laø söùc maïnh cuûa mình. Chính laø söùc maïnh cuûa mình bò tha hoùa vaøo moät ñoái töôïng ngoaøi baûn thaân mình, thöïc söï ñaùnh daáu moät söï chuyeån mình raát vó ñaïi cuûa quaù trình töï yù thöùc veà söùc maïnh, bieán söùc maïnh töï mình thaønh moät söùc maïnh cho mình. Ñaây laø noäi dung coát tuûy cuûa yù thöùc môùi laøm cô sôû cho cuoäc vaän ñoäng ñoäc laäp vaø xöng ñeá cuûa Lyù Boân sau naøy.

Töø moät söùc maïnh chöa ñöôïc yù thöùc laø moät söùc maïnh cuûa töï mình, daân ta kinh qua nhöõng cuoäc ñaáu tranh gay go vaø ña daïng, ñaõ nhaän ra söùc maïnh aáy laø cuûa mình vaø cho mình, ñeå söû duïng cho vieäc khaúng ñònh söï ñoäc laäp cuûa daân toäc. Keå töø khi Khöông Taêng Hoäi cheát vaøo naêm 280, nhieàu cuoäc khôûi nghóa lieân tuïc noå ra, khaúng ñònh daàn daàn khaû naêng chieán ñaáu vaø yù thöùc veà mình vaø cho mình cuûa daân toäc. Y Ù thöùc vaø khaû naêng aáy ñaõ tröôûng thaønh ñeán ñaàu theá kyû thöù V vaø trôû thaønh moät thöïc taïi keát tinh laïi trong nhöõng con ngöôøi laõnh tuï khaùng chieán nhö Lyù Boân, Lyù Dòch vaø ñaëc bieät laø hai chuù chaùu Lyù Tröôøng Nhaân vaø Lyù Thuùc Hieán. Hoï yù thöùc roõ reät veà söùc maïnh vaø quyeàn naêng cuûa chính mình. Töø moät söùc maïnh vaø quyeàn naêng töï mình, hoï ñaõ bieán chuùng thaønh söùc maïnh vaø quyeàn naêng cho mình, cho daân toäc mình ñeå xöû duïng chuùng nhaèm xaây döïng vaø baûo veä moät toå quoác, moät cuoäc soáng töôi ñeïp hôn. Cho neân, neáu quan nieäm Phaät cuûa Maâu Töû vaø Khöông Taêng hoäi bieåu hieän moät öôùc mô veà söùc maïnh vaø quyeàn naêng, thì vaøo theá kyû V, öôùc mô aáy ñaõ trôû thaønh moät hieän thöïc lòch söû.

Do ñoù, tra hoûi veà vieäc taïi sao chaân hình Phaät laïi khoâng hieän ra ñôøi töùc tra hoûi veà hieän thöïc lòch söû cuûa söùc maïnh vaø quyeàn naêng aáy, tra hoûi veà vai troø vaø vò trí noù trong söï nghieäp giaûi phoùng daân toäc. Maët khaùc, vì öôùc mô ñaõ trôû thaønh hieän thöïc, neân tra hoûi veà öôùc mô töùc bieåu hieän moät söï nghi ngôø veà tính thöïc cuûa öôùc mô, veà söï khoâng caàn thieát cuûa öôùc mô nöõa. Khi öôùc mô trôû thaønh hieän thöïc thì cuõng chính laø luùc töï noù huûy mình ñeå thaønh hieän thöïc. Khi ñöùc Phaät öôùc mô cuûa söùc maïnh vaø quyeàn naêng ñaõ trôû thaønh moät hieän thöïc lòch söû söùc maïnh vaø quyeàn naêng, thì ta hoûi veà ñöùc Phaät aáy laø moät bieåu loä moät caùo chung cuûa ñöùc Phaät öôùc mô aáy.

Vaäy thì, khoâng noùi chi tôùi nhöõng dieän khaùc, chæ xeùt treân dieän giaûi thích, yù nghóa lòch söû cuûa quan nieäm Phaät giaùo Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi, ta thaáy quan nieäm aáy vaøo giöõa theà kyû V baét ñaàu maát daàn yù nghóa. Noù ñaõ ñoùng xong vai troø lòch söû cuûa noù.

Noùi theá, ñöông nhieân phaûi giaû thieát noù ñaõ xuaát sinh trong moät hoaøn caûnh lòch söû kinh teá chính trò nhaát ñònh, nhaèm ñaùp laïi moät soá yeâu caàu nhaát ñònh cuûa hoaøn caûnh lòch söû aáy, chöù khoâng theå naøo quan nieän noù moät caùch thoaùt ly khoâng coù moät lieân heä gì vôùi thöïc tieãn. Cuõng chính vì xuaát sinh trong moät hoaøn caûnh kinh teá chính trò nhaát ñònh, cho neân tôùi moät giai ñoaïn naøo ñoù, khi quaù trình phaùt trieån lòch söû ñang böôùc qua nhöõng khuùc quanh, noù baét buoäc phaûi chaám döùt vai troø lòch söû cuûa mình.

Maø ñuùng theá. Sau cuoäc xöng ñeá cuûa Lyù Boân vaø söï ra ñôøi cuûa doøng thieàn Phaùp vaân cuûa Tì NI Ña Löu Chi vaø Phaùp Hieàn, thì ta khoâng bao giôø thaáy neâu leân caâu hoûi thaáy Phaät nöõa. Ñöùc Phaät töï mình cuûa giai ñoaïn Phaät giaùo Maâu Töû Khöông Taêng Hoäi ñaõ trôû thaønh ñöùc Phaät cho mình cuûa giai ñoaïn Phaät giaùo Phaùp vaân. Vaán ñeà do theá naèm ôû choã thöïc hieän ñöùc Phaät ñoù cho mình, chöù khoâng coøn tra hoûi ñoøi thaáy. Cuõng theá, söùc maïnh vaø quyeàn naêng töï mình baây giôø ñaõ bieán thaønh söùc maïnh vaø quyeàn naêng cho mình. Vì vaäy, laøm sao ñeå vaän duïng söùc maïnh vaø quyeàn naêng aáy trong coâng cuoäc giaûi phoùng vaø baûo veä daân toäc, chöù khoâng coøn ôû trong quaù trình ñi tìm söùc maïnh quyeàn naêng aáy. Caùc vò sö doøng thieàn Phaùp vaân ñaõ theå hieän roõ reät xu theá aáy cuûa thôøi ñaïi. Hoï ñaõ thöïc hieän ñöùc Phaät cuûa hoï vôùi nhöõng caâu saám vó vaän ñoäng giaûi phoùng daân toäc. Saám vó laø moät coâng cuï ñeå vaän ñoäng vaø söû duïng söùc maïnh cuøng quyeàn naêng cho mình ñoù.

AÁy chæ laø nhìn theo dieän giaûi thích lòch söû. Neáu ñöùng treân laäp tröôøng nghieân cöùu lyù luaän, quan nieäm Phaät theo Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi taát phaûi daãn ñeán nhöõng maâu thuaãn giöõa quan nieäm aáy vaø thöïc tieãn thöïc haønh Phaät giaùo. Thöïc tieãn thöïc haønh Phaät giaùo höùa heïn moät phöông phaùp giuùp ta coù nhöõng quyeàn naêng phi thöôøng, bao goàm caû quyeàn naêng thaønh Phaät nhö hoï quan nieäm, chöù khoângphaûi chæ thaáy Phaät thoâi ñaâu. Nhöng trong lòch söû ñaõ coù ngöôøi naøo ñaït ñeán nhöõng quyeàn naêng phi thöôøng aáy chöa ? Theo Phaùp Minh trong laù thö thöù saùu thì ñaõ coù moät soá ngöôøi ñaït ñeán chuùng döôùi moät hình thöùc naøy hay khaùc, maø oâng cho daãn ra baûy tröôøng hôïp ta thaáy ôû treân. Nhöng thöïc söï coù ai baèng thöïc haønh phöông phaùp ñöôïc ñeà ra, ñaõ sôû höõu nhöõng quyeàn naêng phi thöôøng trong lòch söû nöôùc ta ? Caâu hoûi naøy Phaùp Minh cuõng nhö Ñaïo Cao khoâng coù moät lôøi giaûi ñaùp naøo. Noùi caùch khaùc, coù moät söï taùch rôøi giöõa thöïc teá vaø lyù luaän giöõa öôùc mô vaø ñôøi thaät, giöõa quan nieäm vaø cuï theå, giöõa phöông phaùp vaø keát quaû do phöông phaùp ñem ñeán. Cho neân, duø Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh coù tieáp tuïc tin töôûng vaøo truyeàn thoáng Phaät giaùo Maâu Töû Khöông Taêng Hoäi vaø duø cho coù thuyeát phuïc ñöôïc Lyù Mieãu veà söï ñuùng ñaén veà nhöõng quan ñieåm cuûa hoï, thì caâu hoûi sao chaân hình Phaät khoâng hieän ra ôû ñôøi ñaõ ñaùnh daáu söï ra ñôøi cuûa moät xu theá Phaät giaùo môùi xuaát phaùt töø nhöõng yeâu vaàu môùi cuûa thôøi ñaïi.

Thôøi ñaïi cuûa Lyù Mieãu, tuy ñang ñaày daåy nhöõng tín ngöôõng thaàn kyø theo thuyeát caûm öùng cuûa Khöông Taêng Hoäi, ñaõ mang trong mình moät soá haït nhaân duy lyù. Vì theá, khoâng phaûi ai cuõng gioáng nhö Hieàn phaùp sö vaø Vöông Dieäm, tin töôûng "thaønh linh nhôû goã ñaù maø hieän ra söï u di ". Cuõng khoâng phaûi ai cuõng laøm theo loái Lyù Thuùc Hieán cho môøi Hueä Ñaøo veà thôø cuùng maø ñöôïc chöùc thöù söû. Lyù Mieãu neâu caâu hoûi sao Phaät khoâng hieän chaân hình ôû ñôûi, thöïc söï ñaïi bieåu cho moät xu theá ñang leân, ñeå sau naøy keát tinh trong doøng thieàn Phaùp vaân. Chính noù ñaõ baùo hieäu söï caùo chung cuûa tình traïng tín ngöôõng vöøa noùi vaø môû maøn cho moät neàn Phaät giaùo môùi, moät neàn Phaät giaùo cho mình. Do vaäy, vaán ñeà khoâng phaûi naèm trong nhöõng caâu giaûi ñaùp vaø nhöõng ñieåm thoûa thuaän giöõa ba ngöôøi Ñaïo Cao, Phaùp Minh vaø Lyù Mieãu.

Söï thöïc, Ñaïo Cao ñaõ giaûi ñaùp ñöôïc nhöõng thaéc maéc cuûa Lyù Mieãu. Veà phía Lyù Mieåu cuõng ñaõ chaáp nhaän phaàn lôùn nhöõng gì Cao ñöa ra. Hai laù thö cuoái cuøng trao ñoåi giöõa Mieãu vaø Phaùp Minh mang tính chaát nhöõng laù thö toång keát, xaùc ñònh moät laàn choùt khaû naêng tieáp thu cuûa Phaät giaùo ñoái vôùi caùc hoïc thuyeát khaùc vaø tính öu vieät cuûa noù ñoái vôùi chuùng. Ñieåm coát tuûy vaãn naèm trong caâu hoûi Mieãu ñeà xuaát. Noù gaây neân nhöõng chaán ñoäng maïnh meõ ngay giöõa trung taâm huyeät cuûa neàn tín ngöôõng treân, ñöa cuoái cuøng ñeán söï suïp ñoå vaø thay theá vaøo baèng moät neàn Phaät giaùo môùi cuûa thôøi ñaïi.

Neàn Phaät giaùo môùi naøy do yeâu caàu cuûa lòch söû, khoâng coøn chuù troïng ñeán nhöõng quan nieäm quyeàn naêng cuõng nhö nhöõng phöông phaùp quyeàn naêng veà Phaät giaùo nöõa. Noù khoâng coøn ñaët leân haøng ñaàu söï thöïc hieän nhöõng khaû naêng phi thöôøng caù nhaân baèng an ban thuû yù hay töù thieàn. Coäng theâm vôùi söï xuaát hieän cuûa Quaân thieän luaän vaø söï coù maët cuûa Hueä Laâm, noù caøng vöõng böôùc phaùt trieån, ñeå keát tinh vaøo doøng thieàn Phaùp vaân sao ñoù, song song vôùi söï lôùn maïnh cuûa phong traøo giaûi phoùng daân toäc, maø ñænh cao laø söï nghieäp xöng ñeá cuûa Lyù Boân. Ñoái vôùi Hueä Laâm coù theå khi ñeán nöôùc ta, ñöôïc Lyù Mieãu tieáp ñoùn vaø yeâu caàu coäng taùc, Laâm ñaõ töï ñöùng vao haøng nguõ nhöõng ngöôøi Trung Quoác ñöôïc Vieät hoùa, nhö nhaø trí thöùc noåi tieáng Ñaøm Hoaèng tröôùc oâng, ly khai ra khoûi nhöõng raøng buoäc vaø gaén cuoäc soáng cuøng ñaët quyeàn lôïi mình vôùi cuoäc soáng vaø quyeàn lôïi cuûa daân ta. Töø söï gaén boù ñoù, Laâm haún ñaõ chinh phuïc ñöôïc sö ngöôõng moä vaø tin töôûng cuûa nhöõng ngöôøi coù traùch nhieäm ñieàu haønh boä maùy nhaø nöôùc nhö Lyù Mieãu. Ñieàu naøy taïo cô hoäi cho Mieãu hoïc taäp vaø suy nieäm veà nhöõng vaán ñeà Phaät giaùo ñang thònh haønh thôøi aáy, maø noåi baät nhaát dó nhieân laø tình traïng tin töôûng phoå quaùt vaøo moät thöù Phaät giaùo quyeàn naêng. Raát tieác laø ngaøy nay ngoaøi Saùu laù thö, ta hieän chöa coù nhöõng taøi lieäu xaùc minh. Nhöng coù theå noùi chính nhöõng hoïa taäp vaø suy nieäm vöøa noùi ñaõ daãn Mieãu vieát nhöõng laù thö cho Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh. Vaø tö töôûng vaø hoïc phong cuûa Hueä Laâm, nhö seõ thaáy döôùi ñaây, mang naëng maøu saéc duy lyù vaø duy vaät, moät thöù duy lyù vaø duy vaät thoâ sô vôùi nhöõng hieän töôïng vaø vaán ñeà toân giaùo. Cho neân, tö töôûng vaø hoïc phong aát taát khoâng theå naøo khoâng aûnh höôûng ñeán Lyù Mieãu. Chính Laâm ñaõ vieát trong Quaân thieän luaän: "Keû caàn thaønh khoâng thaáy ñöôïc maét ngöôøi thieän cöùu" gôïi neân nhö vaäy moät söï nghi ngôø tröùc tieáp veà khaû naêng hieän hình cuûa Phaät ôû ñôøi, neáu khoâng veà söï hieän höõu cuûa moät vò Phaät loaïi aáy. Töø ñoù, yeâu caàu thaáy chaân hình Phaät ôû ñôøi cuûa Lyù Mieãu khoâng pphaûi ñaõ khoâng naèm trong xu theá chung cuûa moät neàn tö töôûng vaø hoïc phong kieåu aáy.

Theá thì, xeùt treân dieän nghieân cöùu lyù luaän, nhöõng laù thö lyù luaän, nhöõng laù thö trao ñoåi giöõa Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh vôùi Lyù Mieãu, theå hieän moät cuoäc ñaáu tranh giöõa khuynh höôùng thaàn bí duy taâm cuûa khoâng nhöõng Phaät giaùo, maø coøn cuûa toaøn boä neàn hoïc thuaät thôøi hoï ôû taïi nöôùc ta. Cuoái cuøng veà laâu daøi khuynh höôùng duy lyù duy vaät ñaõ thaéng. Thaéng lôïi naøy, ñieån hình qua söï caùo chung cuûa neàn Phaät giaùo quyeàn naêng do Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi thieát laäp vôùi söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc Vaïn Xuaân vaø doøng thieàn Phaùp vaân. Quaû thöïc, neáu khi neâu leân caâu hoûi thaáy Phaät, Lyù Mieãu ñaët mình vaøo xu theá tö töôûng vaø hoïc phong duy lyù cuûa Hueä Laâm, thì Ñaïo Cao, khi caäy ñeán thuyeát caûm öùng cuûa Khöông Taêng Hoäi ñeå giaûi ñaùp, töùc ñaõ nhaän mình thuoäc khuynh höùông thaàn bí duy taâm cuûa neàn Phaät giaùo quyeàn naêng. Ñöông nhieân, tôùi moät giôùi haïn naøo ñoù, thuyeát caûm öùng cuõng coù tính chaát duy lyù cuûa noù. Trong moät soá laõnh vöïc khoa hoïc ngaøy nay, thuyeát aáy vaãn coù nhöõng aùp duïng khaù ñaéc löïc cho söï tìm hieåu ngoaïi giôùi vaø con ngöôøi. Tuy nhieân, ta ñoàng thôøi phaûi coâng nhaän thuyeát caûm öùng cuûa Hoäi, nhö Cao Taêng truyeän 1 tôø 325b17 ghi laïi, döùt khoaùt mang maøu saéc thaàn bí duy taâm. Noù thaàn bí, bôûi vì noù töø choái khaû naêng lyù hoäi vaø taùi thöïc hieäu haønh ñoäng "phuûi tuyeát buoát cho coïp döõ" cuûa Vu Phaùp Lan, hay haønh ñoäng laøm cho "suoái khoâ phuùt choác voït nöôùc" cuûa Truùc Phaùp Hoä. Trong cuoäc ñaáu tranh giöõa hai khuynh höôùng duy lyù vaø thaàn bí, khuynh höôùng duy lyù ñaõ thaéng thì aáy cuõng laø ñieàu taát nhieân, vì noù ñaõ phaùt trieån theo ñaø phaùt trieån chung cuûa lòch söû.

Thaéng lôïi ñoù ñaët cô sôû cho söùc maïnh vaø quyeàn naêng, töï mình bieán thaønh söùc maïnh vaø quyeàn naêng cho mình, cho neàn Phaät giaoù quyeàn naêng trôû neân neàn Phaät giaùo xaõ hoäi. Neàn Phaät giaùo quyeàn naêng, khi töôùc boû lôùp aùo thaàn bí cuûa noù, taát phaûi phôi baøy nhöõng maâu thuaãn lyù luaän trong noäi boä. Nhöõng maâu thuaãn aáy chæ coù theå giaûi quyeát treân neàn taûng sinh hoaït xaõ hoäi. Nhö seõ thaáy khi vieát Quaân thieän luaän, Hueä Laâm ñaõ nhaän ra ñieåm ñoù, neân ñaõ pheâ phaùn moät caùch thaønh coâng nhöõng thöù Phaät giaùo khoâng xaõ hoäi, vaø ñöa ra truyeàn thoáng Phaät giaùo xaõ hoäi cuûa mình. Phaät giaùo xaõ hoäi laø moät Phaät giaùo nhìn nhö thuyeát lyù chính trò xaõ hoäi, vaø Phaät giaùo khoâng xaõ hoäi laø thöù Phaät giaùo khoâng mang tính chaát lyù thuyeát chính trò xaõ hoäi ñoù, trong aáy bao goàm caû loaïi Phaät giaùo quyeàn naêng. Ñieàu naøy giaûi thích cho ta söï xuaát hieän cuûa khuyng höôùng tham döï chính trò raát noåi baät neàn Phaät giaùo Phaùp vaân, töø Tì Ni Ña Löu Chi ñeán Traàn Nhaân Toân, cuûa moät söï gaén boù gaàn nhö keo sôn giöõa ñôøi soáng tu haønh vaø söï nghieäp giaûi phoùng daân toäc cuøng baûo veä toå quoác cuûa caùc vò thieàn sö.

Cho neân, khi Lyù Mieãu neâu leân caâu hoûi Phaät, yù nghóa noù khoâng thuaàn tuùy giôùi haïn vaøo vieäc tra hoûi moät chuû ñeà Phaät giaùo, traùi laïi ñaõ ñeå loä ra caû moät xu theá chung cuûa thôøi ñaïi. Vaøo theá kyû thöù V, qua nhöõng baèng chöùng treân, Phaät giaùo ñaõ thôû thaønh quaûng baù roäng raõi trong quaàn chuùng. Vaø nhaân daân ta luùc aáy, ngoaøi nhöõng nhu caàu tröïc tieáp cuûa caù nhaân, coøn coù moät nguyeän voïng, moät öôùc muoán saâu xa böùc thieát laäp vaø duy trì moät nöôùc Vieät Nam ñoäc laäp vaø vöõng maïnh. Nguyeän voïng vaø öôùc mô saâu xa ñoù ñeán luùc aáy, neàn Phaät giaùo quyeàn naêng khoâng coøn ñaùp öùng hoaøn toøan ñöôïc nöõa vôùi nhöõng phöông phaùp thieàn vaø nhöõng traïng thaùi thieàn cuûa mình. Phaûi coù moät neàn Phaät giaùo gì môùi. Phaûi coù nhöõng phöông phaùp gì höõu hieäu vaø coù tính quaàn chuùng hôn. Chính ñoøi hoûi naøy ñaõ ñaåy neàn Phaät giaùo quyeàn naêng vaøo haäu tröôøng ñeå môû ñöôøng cho moät loaïi hình Phaät giaùo môùi. Lyù Boân khi xöng ñeá ñaõ döïng neân ngoâi chuøa "Môû nöôùc" ñaàu tieân, chuøa Khai Quoác, taïi kinh ñoâ cuûa mình. Söï kieän naøy chöùng toû Phaät giaùo ñaõ ñoùng moät vai troø tích cöïc nhö theá naøo vaøo giaøi phoùng daân toäc naêm 544. Nhöng baát haïnh laø, ngaøy nay khoâng coøn moät tö lieäu naøo ñieåm chí cho thaáy söï tham döï aáy ra sao, ñeå qua quaù trình tham döï, cuoái cuøng keát tinh neân doøng thieàn Phaùp vaân mang tính chaát chính trò vaø yù thöùc lòch söû saâu xa.

Söï khuûng hoaûng cuaû quan nieäm veà Phaät do theá laø haäu quaû cuûa caû moät quaù trình phaùt trieån vaø ñaáu tranh trong noäi boä Phaät giaùo Vieät Nam cuõng nhö cuûa khaû naêng nhaän thöùc vaø tieáp thu Phaät giaùo cuûa daân toäc ta. Noù ñieån hình cho moät söï lôùn maïnh chung cuûa caû Phaät giaùo laãn daân toäc. Noù ñaùnh daáu söï caùo chung cuûa moät gia ñoaïn vaø moät neàn Phaät giaùo heát khaû naêng ñaùp öùng yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi vaø baùo hieäu söï xuaát hieän cuûa moät neàn Phaät giaùo môùi, cuûa moät giai ñoaïn lòch söû môùi.

Taát nhieân, tröôùc söï thieáu thoán taøi lieäu, moïi toång hôïp ñeàu mang tính tröøu töôïng vaø raát deã sai laàm vì thoaùt ly thöïc taïi. Ngöôøi ta coù theå töï hoûi, ngoaøi Saùu laù thö treân Ñaïo Cao, Phaùp Minh vaø Lyù Mieãu coù coøn vieát nhöõng laù thö naøo khaùc khoâng ? Nhöõng laù thö aáy coù baøn veà cuøng chuû ñeà quan nieäm Phaät, hay baøn ñeán nhöõng vaán ñeà khaùc nöõa: Vôùi saùu laù thö hieän coøn, Lyù Mieãu ñaõ hoaøn toaøn chòu sö thuyeát phuïc cuûa Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh chöa ? Coù nhöõng vaá ñeà gì ñang toàn taïi giöõa ba ngöôøi aáy ? Neâu leân nhöõng caâu hoûi nhö vaäy töùc ñoàng thôøi cuõng neâu leân nghi vaán veà keát luaän coù moät söï khuûng hoaûng caên ñeå trong noâi boä lyù htuyeát Phaät giaùo Vieät Nam song song vôùi phaùt trieån coù tính chaát nhaûy voït cuûa lòch söû daân toâc. Bôûi vì trong moät tình traïng tö lieäu khi maø nhöõng caâu hoûi loaïi ñoù chöa theå giaûi quyeát moät caùch thích ñaùng thoûa maõn, thì laøm coù theå coù nhöõng keát luaän khaùi quaùt veà moät giai ñoaïn lòch söû ?

Chuùng toâi nghó raèng, ta caàn nhaän roõ khaû naêng cuõng nhö nhöõng giôùi haïn cuûa ta, nhöng ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø ta thuùc thuû, ñaønh ñeå cho nhöõng gì hieän coøn löu giöõ cöù ôû trong tình traïng taûn maïn lô löûng khoâng coù keát lieân gì vôùi thöïc taïi lòch söï cuûa daân toäc, maø töï nguyeän uûy ñaõ laø maûnh ñaát khai sinh ra chuùng. Cho neân, duø coù ñöùng tröôùc nhöõng khoù khaên tö lieäu, chuùng toâi vaãn ñeà ra moät soá caùch nhìn vaàn ñeà nhö treân.

Chuùng toâi yù thöùc raèng coøn coù nhieàu yeáu toá khaùc tham döï vaøo cuoäc khuûng hoaûng. Chaúng haïn, söï phaù giaù cuûa ñoàng tieàn Trung Quoác, maø vaøo thôøi ñoù cuõng laø tieàn teä cô sôû cuûa ngöôøi nöôùc ta, töø theá kyû thöù II trôû ñi, ñeán theá kyû thöù V ñaõ trôû neân raát traàm troïng, gaây neân moät tình traïng kinh teá baát oån ñònh trieàn mieân laøm coäi goác cho söï thaêng traàm lieân tuïc cuûa caùc trieàu ñaïi ôû Trung Quoác vaø nhöõng cuoäc khôûi nghóa vaø caùc chính quyeàn khôûi nghóa keá tieáp ôû nöôùc ta. Phaûi chaêng söï phaù giaù aáy keùo theo luoân söï phaù giaù cuûa caùc quan nieäm thuoäc thöôïng taàng kieán truùc, trong ñoù chuû yeáu laø quan nieäm veà Phaät maø ta thaáy theå hieän trong saùu laù thö.

Daãu sao chaêng nöõa, Saùu laù thö ñaõ gôïi cho ta moät soá suy nghó khoâng nhöõng veà lòch söï Vieät Nam. caên cöù vaøo tình traïng ngheøo naøn tö lieäu hieän taïi, chuùng coù nhöõng ñoùng goùp nhaát ñònh cho coâng taùc nghieân cöùu baûn thaân lòch söû ñoù. Ñöông nhieân, hieän ñang coøn nhieàu vaán ñeà maø ta chæ coù theå giaûi quyeát theo nhöõng quy dieãn phaûi chaêng. Ví duï chính quyeàn nhaø nöôùc ñoäc laäp cuûa Lyù Mieãu coù theå laø moät vò hoaøng ñeá Vieät Nam khi vieát nhöõng laù thö cuûa mình. Theá thì neáu moät chính quyeàn ñoäc laäp nhö vaäy hieän höõu, noù ñaõ xuaát hieän nhö theá naøo trong quaù trình töï yù thöùc cuûa söùc maïnh töï mình bieán thaønh söùc maïnh cho mình maø ta ñaõ neâu leân ôû tröôùc. Noù xuaát hieän luùc naøo vaø ôû ñaâu ? Ta ngaøy nay khoâng theå naøo traû lôøi moät caùch chaéc chaén ñöôïc.

Trong lieân heä naøy ta caàn vaïch ra laø vì Ñaïo Cao, Phaùp Minh vaø Lyù Mieãu ñaõ vieát thö trao ñoåi cho nhau, ñieàu naøy giaû thieát hoï phaûi soáng ôû ñaâu, taïi ngoâi chuøa naøo? Coùn Lyù Mieãu vôùi chính quyeàn ñeá vöông cuûa mình ñaõ ñoùng ñoâ ôû ñaâu? Vaøo theá kyû V, ta hieän bieát coù moät ngoâi chuøa teân Tieân Sôn hay Tieân Chaâu Sôn. Tieân Sôn laø nôi ñaõ xaûy ra cuoäc töï thieâu cuûa Ñaøm Hoaèng. Tieân Chaâu Sôn laø nôi tu hoïc cuûa Hueä THaéng vaø Ñaïo Thieàn cuõng nhö nôi hoaèng hoùa cuûa moät vò sö AÁn Ñoä teân Dharmadeva (Ñaït Ma Ñeà Baø). Ñaây laø hai teân chuøa xöa nhaát do nhöõng söû lieäu ghi laïi. Nhö seõ thaáy döôùi ñaây, hai teân naøy coù theå chæ noùi tôùi moät ngoâi chuøa duy nhaát naèm taïi vuøng nuùi Laïn Kha huyeän Tieân Sôn tænh Haø Baéc ngaøy nay, laø trung taâm giaùo duïc Phaät giaùo noåi tieáng cuûa neàn Phaät giaùo theá kyû aáy. Phaûi chaêng Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh cuõng soáng taïi chuøa naøy ? Coøn Lyù Mieåu phaûi chaêng ñaõ ñoùng ñoâ cuõng taïi Luy Laâu töùc vuøng Thuaän Thaønh, tænh Baéc Ninh hieän nay ?

Ñoù laø moät vaán ñeà lòch söõ ngaøy nay ta chöa theå giaûi quyeát. Nhöng Saùu laù thö ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp nhaät ñònh cho vieäc nghieân cöùu nhöõng khía caïnh khaùc nhau cuûa lòch söû.

Nhöõng ñoùng goùp cuûa saùu laù thö [^]

Baäy giôø, ñeå keát luaän nhöõng nghieân cöùu treân, chuùng toâi thaáy caàn noùi sô veà nhöõng ñoùng goùp coù theå cuûa nhöõng vaên kieän vöøa neâu cho coâng taùc tìm hieåu nhöõng vaán ñeà khaùc trong lòch söû Vieät Nam nhö ngheä thuaät, aâm nhaïc, vaên hoïc, Phaät giaùo, chính trò vaø tö töôûng.

1. Veà ngheä thuaät [^]

Vaán ñeà lòch söû cuûa ngheä thuaät, chuùng toâi ñaõ coù dòp xaùc ñònh laø phaûi baét ñaàu toái thieåu ôû tieàn baùn theá kyû V vôùi ñòa ñieåm ngoâi chuøa Tieân Sôn. Ñaëc ñieåm cuûa neàn ngheä thuaät naøy naèm ôû choã, ñöùc Phaät khoâng bao giôø ñöôïc nhaân caùch hoùa baèng moät hình ngöôøi, ngöôïc laïi luoân luoân ñöôïc töôïng tröng naèng moät caùnh hoa sen ñaët vaøo giöõa loøng moät trang trí theo daùng hình laù boà ñeà.

Cô sôû lyù thuyeát cho caùch töôïng tröng naøy, ngaøy nay vaãn chöa ñöôïc giaûi quyeát moät caùch thoûa maõn. Noù raát coù theå xuaát phaùt töø thaùi ñoä vaø tö töôûng choáng ngaãu töôïng cuûa nhöõng Phaät töû theá kyû IV vaø V ôû nöôùc ta, maø ñieån hình laø nhöõng kieåu "choù rôm ñ8aït suoâng" hay "Nghi töôïng baøy giaû" cuûa Lyù Mieãu chaúng haïn trong nhöõng laù thö treân. Coù leõ vì thaùi ñoä choáng ngaãu töôïng vaø nghi töôïng naøy, neân Vöông Dieäm qua kinh nghieäm cuûa oâng ñaõ phaûi vieát Minh töôøng kyù, nhaèm chöùng minh raèng, "soi nhaân tình gaàn thì khoâng gì hôn nghi töôïng, ñieàm toát öùng nghieäm phaùt ra, phaàn lôùn baét nguoàn töø chuùng, cho neân kinh noùi: "Nhöõng loaïi hình töôïng ñuùc, ñeõo, veõ, ñaët ñeàu coù theå haønh ñoäng vaø phaùt ra aùnh saùng".

Caùch töôïng tröng aáy cuõng raát coù theå xuaát phaùt töø moät quan ñieåm Phaät theå, ñaëc bieät laø khi Phaät theå aáy laïi döïa treân cô sôû kinh Phaùp Hoa, nhö P. Mus ñaõ coù dòp vaïch ra trong baûn nghieân cöùu veà neàn ngheä thuaät Barabudur cuûa oâng. Cöù theo ñaáy thì ñöùc Phaät ñoàng nhaát vôùi xaùc thaân nhieäm theá. Nhöng vôùi xaùc thaân nhieäm theå, Ngaøi trôû thaønh baát khaû tö nghì, vöôït moïi dieãn ñaït töôïng tröng hình aûnh, Ngaøi vöôït leân heát moïi thöù, vaø moïi thöù khoâng theå töôïng tröng Ngaøi, neân chæ coù theå dieãn ñaït baèng aån duï. Caùi hoa sen naèm giöõa loøng moät ngoïn laù boà-ñeà laø aån duï ñoù.

Ñieàu naøy khoâng phaûi laø khoâng coù theå, bôûi vì kinh Phaùp Hoa trong lòch söû Phaät giaùo nöôùc ta, töø ngaøy Ñaïo Thanh cho dòch toaøn boä noù ra tieáng Trung Quoác vaøo naêm 255 cho ñeán laàn in naêm 1848 baûn dòch tieáng quoác aâm ñaàu tieân hieän coøn, ñaõ laø moät boä kinh quan troïng, maø haàu heát nhöõng cao taêng Vieät Nam coøn löu teân laïi khoâng moät ngöôøi ñaõ khoâng töøng say söa ñoïc tuïng. Töø Ñaïo Cao, Hueä Thaéng cho ñeán nhöõng ngöôøi ñöùng chuû in baûn tieáng quoác aâm naêm 1848, noù ñaõ laø moät nguoàn caûm höùng voâ bieân ñoái vôùi nieàm tin cuûa hoï. Theâm vaøo ñoù, caùi Phaät theå quan aáy cuõng ñaõ ñöôïc nhöõng taùc giaû saùu laù thö cuûa ta quen thuoäc, maø baèng côù laø caâu vieát sau ñaây cuûa Phaùp Minh: "Raèng, phaùp thaân ngöng tòch, dieäu saéc saùng trong, neân coù theå aån hieän theo thôøi, haønh taøng khoù bieát".

Nhö vaäy, duø baèng caét nghóa naøo ñi nöõa, roõ raøng laø nhöõng laù thö aáy ñoùng goùp khoâng ít cho söï hieåu bieát cuaû ta veà cô sôû lyù thuyeát naèm ñaèng sau nhöõng phaùt bieåu ngheä thuaät vó ñaïi thaàn tình cuûa neàn ngheä thuaät Vieät Nam vaø Phaät giaùo Vieät Nam taïi chuøa Tieân Sôn. Chuùng ñoàng thôøi cuõng laø moät chöùng côù döõ kieän khaùc laøm vöõng theâm caùi nieân ñaïi theá kyû thöù V, neáu khoâng laø sôùm hôn, cuûa neàn ngheä thuaät aáy maø chuùng toâi ñaõ ñoù dòp ñeå leân_1.

2. Veà aâm nhaïc [^]

Veà vaán ñeà aâm nhaïc, nhöõng ñoùng goùp cuaû Saùu laù thö aáy laïi caøng ñaëc saéc vaø quí giaù hôn. Quí giaù, bôûi vì chuùng laø nhöõng vaên kieän xöa nhaát vaø duy nhaát noùi ñeán söï hieän dieän moät caùch khoâng choái caõi ôû nöôùc ta cuûa nhöõng "ca taùn tuïng vònh". Töø ñoù, cho thaáy toái thieåu vaøo theá kyû V, aâm nhaïc Vieät Nam goàm nhöõng thöù gì. Ñaëc saéc, bôûi vì neáu phoái hôïp baùo caùo aâm nhaïc vöøa noùi nhöõng hình aûnh nhaïc cuï treân nhöõng beä ñaù cuûa neàn ngheä thuaät Tieân Sôn, chuùng ta coù theå ruùt ra nhöõng keát luaän raát loâi cuoán veà lòch söû aâm nhaïc Vieät Nam vaø Phaät giaùo Vieät Nam, ñoàng thôøi giaûi thích cho thaáy, taïi sao treân nhöõng beä ñaù aáy chuùng ta chæ coù möôøi nhaïc thaàn vaø chín thöù nhaïc cuï taáu nhaïc, ñeå ngôïi ca cuùng döôøng Ngöôøi giaùc ngoä.

Theá thì, boán chöõ "ca taùn tuïng vònh", ñaëc saéc quí giaù aáy, maø coù baûn vieát thaønh "ca tuïng ngoân vònh", coù nghóa gì? Traû lôøi caâu hoûi naøy, moät bình luaän khaù da2i cuûa Hueä Haïo trong Cao Taêng truyeän quyeån 13 tôø 414c21-415c7 ñaùng neân ñöôïc moïi ngöôøi ñoïc, bôûi noù cho ta bieát moät caùch khaù khuùc chieát lòch söû nhöõng ñoaïn chính yeáu ôû ñaây, nhaèm laøm taøi lieäu moät phaàn naøo cho nhöõng nhaø nhaïc hoïc nghieân cöùu lòch söû aâm nhaïc Vieät Nam vaø Phaät giaùo Vieät Nam.

"Raèng, taïo ra vaên chöông laø vì muoán neâu roõ baûo hoaøi, phoâ baøy tình höôùng; laøm ra ca vònh laø vì muoán cho ngoân vò löu loaùt, töø vaän noái nhau. Cho neân lôøi töïa kinh Thi noùi: tình ñoäng ôû beân trong thì hieän ra ôû lôøi noùi, lôøi noùi khoâng ñuû thì taát phaûi coù vònh ca vaäy. Song, ca cuûa Ñoâng quoác thì do keát vaän ñeå maø vònh, taùn cuaû phöông Taây thì do laøm keä ñeå maø hoøa thanh. Tuy ca vaø taùn laø khaùc nhau, nhöng chuùng ñeàu laáy söï hieäp haøi vôùi chung luaät vaø söï phuø mî vôùi cung thöônog, thì môùi trôû thaønh hay ho aùo dieäu ñöôïc. Cho neân, taáu ca baèng ñoà kim ñoà ñaù thì goïi laø nhaïc, chôi taùn baèng ñoà oáng ñoà daây thì ñaët teân laø boái....

"Töø khi Ñaïi giaùo löu nhaäp phía ñoâng, kinh dòch tuy ñaõ nhieàu, nhöng truyeàn thanh thì laïi raát ít, löông do Phaïn aâm truøng phöùc, coøn Haùn ngöõ ñôn kyø. Neáu duøng Phaïn aâm vaø vònh Haùn ngöõ, thì thanh röôøm raø, maø heä bò aùp böùc. Neáu duøng Haùn khuùc maø vònh Phaïn vaên, thì vaän ngaén nguûi, maø töø laïi daøi doøng. Vì theá, lôøi vaøng tuy ñaõ coù dòch, phaïn höôûng khoâng truyeàn. Tôùi khi coù Traàn Tö Vöông nhaø Nguïy laø Taøo Thöïc, saâu hoïc thanh luaät, thuoäc yù kinh aâm, ñaõ thoâng ñöôïc caùi höôûng hay cuûa Baøn giaø, laïi caûm ñöôïc nhaïc thaàn cheá ôû Ngö Son, khi aáy beøn san trò Thuïy öùng baûn khæ ñeå laøm toân chæ cho nhöõng hoïc giaû veà sau, truyeàn thanh thì goàm hôn 3.000 baøi, nhöng soá coøn laïi thì chæ ñeám tôùi 42. Sau ñoù coù Baïch Kieàu, Chi Thöôïc, cuõng noùi toå thuaät theo Traàn Tö Vöông, nhöng ñaõ öa thích söï thoâng linh vaø rieâng caûm nhaïc thaàn cheá, cheá bieán thanh xöa, soá coøn laïi naøy chæ coù 10 hay 1000 baøi maø thoâi. Ñeán trong khoaûng Bình trung cuûa Thaïnh Laëc coù thieân thaàn giaùng xuoáng ôû saûnh ñöôøng cuaû aáp An, phuùng vònh kinh aâm tôùi 7 ngaøy môùi döùt; luùc baáy giôø coù nhöõng baûn truyeàn ra, nhöng ñeàu laø ngoa taùc, neân phaûi boû. Tôùi thôøi Toáng Teà coù Ñaøm Thieân, Taêng Bieän, Thaùi Truyeàn, Vaên Tuyeân v.v...

Nhöng theo tuïc leä ñòa phöông cuûa Thieân Truùc, heã ca vònh phaùp ngoân thì ñeàu goïi laø boái. Tôùi khi ôû xöù naøy thì vònh kinh goïi laø chuyeån ñoïc, coøn ca taùn thì goïi laø phaïn boái". Ban ñaàu, caùc thieân thaàn taùn boái ñeàu laáy vaän maø phoå vaøo ñoà oáng ñoà daây. Vì nguõ chuùng ñaõ traùi vôùi ñôøi tuïc, neân phaûi laáy thanh khuùc maø laøm söï hay. Nguyeân lai laø, phaïn boái baét ñaàu, ñeán töø Traàn Tö. OÂng ban ñaàu laøm nhöõng baøi Thaùi Töû coâng tuïng vaø Dieäm tuïng v.v... nhaân theá maø cheá ra thanh. Sau oâng, cö syõ Chi Khieâm cuõng truyeàn laïi phaïn boái ba baøi, nhöng ñeàu bò choân vuøi maát maát khoâng coøn. Ñôøi coøn baøn ñeán moät baøi, e ñaáy laø moät baøi coøn laïi cuûa Khieâm vaäy. Chæ Neâ hoaøn phaïn boái do Khöông Taêng Hoäi laøm ra baøi ñang coøn truyeàn tôùi cho ñeán ngaøy nay, noùi goàm coù chæ moät baøi, lôøi noù ruùt ra töø hai quyeån Neâ hoaøn, cho neân goïi laø Neâ hoaøn boái. Ñeán ñôøi Taán coù phaùp sö Cao Toøa truyeàn ra Mích lòch, Haønh ñòa aán vaên ngaøy nay töùc laø laøm theo phöông phaùp cuûa oâng vaäy. Luïc ngoân do Thöôïc coâng laøm ra töùc laø baøi Ñaïi Töø ai maãn, moät keä, cho ñeán luùc naøy vaãn coù ngöôøi laøm theo. Gaàn ñaây coù Löông chaâu boái. Noù nguyeân laøm ra ôû Quan höõu, maø truyeàn tôùi Taán döông, töùc laø baøi Dieän nhö maõn nguyeät ngaøy nay vaäy. Phaøm nhöõng khuùc daây ñeàu do nhöõng danh sö cheá taùc ra. Söï cheá taùc cuûa ngöôøi sau phaàn nhieàu laø ngoa dôû, roài coù luùc chæ nhöõng chuù sa-di vaø nhöõng ñöùa con nít truyeàn thoï cho nhau, vaø ñieàu naøy daàn daø thaønh thoùi, neân khoâng coøn laïi moät baøi. Thaät ñaùng tieác thay".

Duø ñaõ ñöôïc löôïc dòch, ñoaïn bình luaän vöøa thaáy cuûa Hueä Haïo ñaõ toû ra khaù daøi doøng. Chuùng toâi vì theá khoâng theå baøn caõi heát ñöôïc nhöõng chi tieát vaø nhaân vaät lòch söû cuøng nhöõng vaán ñeà xoay troøn quanh hoï do oâng neâu ra. Chaúng haïn, vaán ñeà phaûi chaêng Taøo Thöïc (192-232), ngöôøi con thöù tö cuaû Taøo Thaùo vaø coù töôùc Traàn Tö Vöông, laø thæ toá cuaû moân phaïn boái taïi Trung Quoác? Hay phaûi chaêng Thaùi Töû Thuïy öùng cuûa Phaät thuyeát thaùi töû Thuïy öùng baûn khæ kinh maø laø veà Hoaøng thaùi töû Taøo Phöông, ñöùa con cuûa ngöôøi anh Taøo Thöïc laø Taøo Phi, nhö moät vaøi ngöôøi nghieân cöùu ñaõ chuû tröông_1.

Maëc duø, söï loâi cuoán cuûa nhöõng vaán ñeà naøy cuõng nhö nhieàu vaán ñeà khaùc trong ñoaïn bình luaän vöøa daãn, chuùng toâi seõ khoâng baøn ñeán vaø xin gaùc laïi cho moät nghieân cöùu töông lai, bôûi vì giôùi haïn khoâng gian cuûa baûn nghieân cöùu naøy khoâng cho pheùp. Do theá, ôû ñaây, chuùng toâi chæ baøn sô quan nhöõng chi tieát vaø vaán ñeà lieân quan tôùi boán chöõ "ca taùn tuïng vònh" treân vaø lòch söû aâm nhaïc Vieät Nam vaø Phaät giaùo Vieät Nam.

Cöù vaøo bình luaän aáy, thì boán chöõ "ca taùn tuïng vònh" treân chæ boán thöù aâm nhaïc khaùc nhau, bôûi vì "ca cuaû Ñoâng quoác thì do keát vaän maø thaønh vònh, coøn taùn cuaû phöông Taây thì do keä maø hoaø thanh" - Ñoâng quoác chi ca giaû, taéc keát vaän dó thaønh vònh; taây phöông chi taùn giaû, taéc taùc keä dó hoøa thanh. Ca vaø taùn nhö vaäy khaùc nhau. Tuïng vaø vònh cuõng theá. Tuïng coá nhieân khoâng gì hôn laøm moät dòch ngöõ Trung Quoác cuûa chöõ Gaøthaø tieáng Phaïn, maø ngöôøi ta cuõng phieân aâm thaønh "keä". Caâu cuûa Hueä Haïo do theá coù theå ñoåi thaønh "ñoâng quoác chi ca giaû, taéc keát vaän dó thaønh vònh, taây phöông chi taùn giaû, taéc taùn tuïng dó hoøa thanh".

Vaäy thì, ca vònh vaø taùn tuïng khaùc nhau nhö theá naøo? Haïo vieát tieáp: "taáu ca vaøo ñoà kim ñoà ñaù thì goïi laø nhaïc, chôi taùn baèng ñoà oáng ñoà daây thì ñaët teân laø boái" - taáu ca ö kim thaïch taéc vò chi dó vi nhaïc, thieát taùn ö quaûn huyeàn taéc xöng chi dó vi boái - Nhö vaäy, toái thieåu cho ñeán naêm 519 söï khaùc nhau giöõa ca vaø taùn ñaõ ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû cuûa söï khaùc nhau veà nhöõng nhaïc cuï duøng ñeå phoå chuùng. Hay ít nhaát ñaáy laø caùch hieåu cuûa Haïo vaø nhöõng ngöôøi thôøi oâng veà söï khaùc nhau giöõa ca vònh vaø taùn tuïng döïa vaøo nhöõng tin töùc bieát vaøo thôøi hoï veà aâm nhaïc Phaät giaùo AÁn Ñoä.

Nhöõng tin töùc naøy ñoâi khi toû ra khoâng ñöôïc chính xaùc cho laém. Chaúng haïn, Haïo vieát veà thöù aâm nhaïc goïi laø boái theá naøy: "Theo tuïc leä ñòa phöông cuûa Thieân Truùc, heã lôøi ca vònh lôøi kinh thì ñeàu goïi laø boái, coøn ôû xöù naøy, vònh kinh thì goïi laø ñoïc chuyeån vaø ca taùn thì goïi laø Phaïn boái". Boái coá nhieân laø moät phieân aâm Trung Quoác cuûa chöõ Bhanna tieáng Phaïn, vaø bhanna coù nghóa laø ñoïc vaên xuoâi moät caùch ñeàu ñeàu, traùi vôùi Gaøthaø, hay keä maø hoøa thanh", ngöôøi ta taát khoâng noùi tieáp theo laø "ca taùn thì goïi laø phaïn boái", maëc duø "ca vònh lôøi kinh ñeàu goïi laø boái", vì lôøi kinh thöôøng thöôøng laø vaên xuoâi.

Söï khoâng chính xaùc aáy phaàn lôùn xaûy ra vì khoâng coù chính danh nhieàu hôn laø vì hoï khoâng coù nhöõng kieán thöùc thöïc söï veà caùi thöù aâm nhaïc, maø hoï goïi laø phaïn boái. Ñieàu naøy töông töï nhö caùi chuù thích gaàn ñaây cho hai chöõ phuø ñoà vaø baûo thaùp, theo ñaây phuø ñoà laø stuøpa vaø baûo thaùp laø pagoda, trong khi chuùng thöïc söï phaûi ngöôïc laïi, ñeå baûo thaùp laø stuøpa, vaø phuø ñoà laø pagoda, bôûi vì thaùp ñeán töø stuøpa qua trung gian thuøpa tieáng ba-li, coøn pagoda ñeán töø chöõ buddha tieáng Phaïn qua trung gian bud tieáng Ba Tö, nhö phuø ñoà laø phieân aâm Trung Quoác cuûa buddha.

Noùi Hueä Haïo vaø nhöõng ngöôøi thôøi oâng coù moät kieán thöùc thöïc söï veà thöù aâm nhaïc, maø oâng goïi laø phaïn boái, bôûi vì moät ghi chuù trong Phaùp uyeån chaâu laâm quyeån 36 tôø 576a2-12 cho bieát Phaïn boái khoâng phaûi laø moät caùch ñoïc vaên xuoâi ñeàu ñeàu, maø laø moät thöù aâm nhaïc goàm tôùi nhöõng 7 thanh khaùc nhau vaø coù thaêng giaùng. Noù vieát: "Taøo Thöïc moãi khi ñoïc kinh Phaät, lieàn roøng raõ thöôûng ngoaïn, cho ñaáy laø toân cöïc cuûa ñaïo lôùn, beøn cheá ra 7 thanh môùi vôùi nhöõng ñôøi phuùng tuïng, ñeàu laøm theo caùch cuûa oâng". Noùi khaùc ñi, caùi maø ngöôøi Trung Quoác goïi laø boái, khoâng coù lieân laïc gì heát vôùi bhanna cuûa AÁn Ñoä, duø boái laø moät phieân aâm cuûa bhanna.

Cöù vaøo nhöõng phaân tích sô löôïc vöøa thaáy, baây giôø ta coù theå taïm thôøi xaùc ñònh boán chöõ "ca taùn tuïng vònh" goàm coù nhöõng nghóa gì. Ca laø baát cöù moät lôøi gì, maø ngöôøi ta coù theå haùt ñöôïc. Khi noù taáu baèng ñoà kim ñoà ñaù thì goïi laø nhaïc. Khi lôøi haùt coù vaàn ñieäu thì goïi laø vònh. Khi lôøi haùt aáy coù vaàn coù ñieäu vaø coù thanh thì goïi laø taùn. Vaø khi vònh ñöôïc vieát theo vaàn ñieäu AÁn Ñoä thì goïi laø tuïng. Tuïng coù thanh cuõng goïi laø taùn. Taùn nhö vaäy coù theå noùi laø cao nhaát vaø phöùc taïp nhaát ñoái vôùi ca, tuïng vaø vònh. Neáu taùn ñöôïc chôi baèng ñoà oáng ñoà daây thì goïi laø boái, neân luùc "caùc thieân thaàn taùn boái thì ñeàu laáy vaän maø phoå vaøo ñoà oáng ñoà daây".

Baèng vaøo nhöõng xaùc ñònh naøy, roõ raøng laø aâm nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam cho ñeán theá kyû thöù V coù ñeán boán thöù khaùc nhau, ñaáy laø ca haùt, ngaâm vònh, ñoïc tuïng vaø taáu nhaïc - hay ñuùng hôn, nhaïc boái. Noù nhö theá khoâng phaûi chæ thöôøng goàm coù nieäm, tuïng vaø taùn maø thoâi, nhö nhöõng moâ taû gaàn ñaây cuûa oâng Traàn Vaên Kheâ ñaõ quan nieäm_1, vaø coi ca haùt hay ngaâm vònh khoâng phaûi laø thuoäc loaïi leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam, maø laø nhöõng nhaäp caûng môùi cuûa theá tuïc Taây Phöông hay ñoâng phöông. Ca haùt vaø ngaâm vònh do ñoù laø moät thaønh phaàn quan troïng trong leã nhaïc Phaät giaùo vaø ngaøy nay chuùng ta coù boån phaän phuïc hoài laïi ñòa vò chính ñaùng cuûa chuùng trong leã nhaïc Phaät giaùo nöôùc ta.

Vieäc nhöõng thieáu soùt vaø sai laàm ñaõ xaûy ra trong quan nieäm hay moâ taû leã nhaïc Phaät giaùo, dó nhieân ñeán chính töø söï boû rôi queân laõng cuûa haøng nguõ Phaät giaùo, maø vaøo naêm 519 Hueä Haïo ñaõ phaûi than vaõn laø, "ngöôøi veà sau cheá taùc dôû dang, roài coù luùc chæ nhöõng chuù sa di vaø nhöõng ñöùa con nít truyeàn thoï cho nhau, laâu thaønh thoùi quen, ñeán noãi khoâng coøn coù moät baøi hay baûn nhaïc". Noù vì vaäy khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân heát.

Ñieàu may maén laø, ngaøy nay chuùng ta ñang coøn coù ñöôïc moät ñoâi chöõ kieåu nhöõng chöõ treân, nhôø ñaáy moät phaàn naøo sinh hoaït aâm nhaïc Vieät Nam cuõng nhö Phaät giaùo Vieät Nam ñöôïc bieát, giuùp ta khoâng nhöõng vieát laïi lòch söû aâm nhaïc Vieât Nam vaø leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam, maø coøn môû ñöôøng cho thaáy aâm nhaïc Phaät giaùo vaø leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam ngaøy nay phaûi nhö theá naøo, ñeå ñaùp laïi lòch söû aâm nhaïc vaø leã nhaïc vó ñaïi ñoù. Thí duï, chuùng ta phaûi ñöa nhöõng baøi haùt vaø tröôøng ca vaøo nhöõng buoåi leã hieän nay, maø khoâng sôï bò chæ trích laø "taân hoùa" hay "hieän ñaïi hoùa" hay "laøm theo taây phöông" v.v.. hay thieáu "cung kính". Ngay caû vieäc taáu nhaïc hay ñaïi hoøa taáu taïi nhöõng buoåi leã Phaät giaùo cuõng coù theå ñöôïc ñöa vaøo, neáu ta ñuû ngöôøi, bôûi vì "taáu ca baèng ñoà kim ñoà ñaù thì goïi laø nhaïc... vaø phoå taùn baèng ñoà oáng ñoà daây thì goïi laø boái". Taáu nhaïc vaø ca haùt nhö theá laø nhöõng yeáu quan troïng cuûa aâm nhaïc vaø leã nhaïc Phaät giaùo, chöù khoâng phaûi chæ coù taùn, tuïng, hay nhöõng thöù nhö nieäm höông, thænh thoaûng v.v.. maø oâng Kheâ ñaõ coù dòp vaïch ra.

Moät khi ñaõ noùi tôùi taáu ca vaø phoå taùn, thì dó nhieân phaûi coù nhaïc cu. Treân cô sôû nhöõng baùo caùo cuûa Hueä Haïo thì ñeå laøm nhöõng chuyeän ñoù, ngöôøi ta phaûi coù nhöõng nhaïc cuï baèng kim loaïi, baèng ñaù, baèng oáng vaø baèng daây. Boán thöù nhaïc cuï ñaây, Haïo bieát chuùng ôû Trung Quoác. ÔÛ nöôùc ta, Saùu laù thö treân khoâng cho ta moät maãu tin naøo heát. Nhöng moät laàn nöõa, chuùng ta may maén coù ñöôïc nhöõng caùi beä ñaù chuøa Vaïn Phuùc vôùi nhöõng nhaïc thaàn vaø nhaïc cuï cuûa chuùng.

Nhö ñaõ noùi, nhöõng beä ñaù aáy moãi moät naêm ñöôïc khaéc vôùi moät hình hoa sen ôû giöõa naèm trong moät trang trí theo daùng laù boà ñeà vaø hai beân goàm coù 5 nhaïc thaàn taáu nhaïc moãi beân. OÂng Traàn Vaên Kheâ laø ngöôøi ñaàu tieân phaân tích cho thaáy möôøi nhaïc thaàn aáy chôi chín thöù nhaïc cuï khaùc nhau, ñaáy laø phaùch, hoà caàm, saùo, kìm, hoaøng seânh, tyø baø, oáng tieâu, ñaøn nguyeät vaø troáng côm. Nhöng oâng ñaõ khoâng phaân tích tieáp theo nhaèm giaûi thích taïi sao laïi chæ voûn veïn coù 9 thöù nhaïc cuï ñoù. Trong soá 9 nhaïc cuï naøy, khoâng caùi naøo coù theå coi nhö laøm baèng kim loaïi hay laøm baèng ñaù, ngöôïc laïi chuùng hoaøn toaøn hoaëc thuoäc loaïi laøm baèng daây nhö hoà caàm, kìm, tyø baø v.v... hay thuoäc loaïi laøm baèng oáng nhö oáng saùo, hoaøng seânh v.v...

Taïi sao laïi xaûy ra söï tình naøy? Phaûi chaêng vì ngöôøi nöôùc ta chæ bieát chín thöù nhaïc cuï aáy maø thoâi vaøo theá kyû thöù V? Coá nhieân laø khoâng phaûi, bôûi vì hoï ñaõ bieát toái thieåu laø moät hai cuï khaùc, ngoaøi 9 nhaïc cuï vöøa keå, vaø thuoäc veà veà loaïi ñoà kim ñoà ñaù, ñaáy laø troáng ñoàng ghi laïi trong Haäu Haùn thö vaø khaùnh ñaõ ghi ôû Ngoâ chí cuõng nhö trong Giao Chaâu kyù cuûa Löu Haân Kyø, maø Sô hoïc kyù quyeån 16 tôø 15b2 vaø Nguyeân hoøa quaän huyeän ñoà chí quyeån 38 tôø 15b10 ñaõ cho daãn.

Nhö vaäy, troáng ñoàng vaø khaùch ñaù ñaõ xuaát hieän ôû nöôùc ta vaøo cuoái theá kyû thöù IV ñaàu thöù V, cöù vaøo tình traïng tö lieäu vöøa daãn. Theá thí, neâuù chín thöù nhaïc cuï aáy ñaõ ñöôïc khaùc ra, ñaáy khoâng phaûi vì ngöôøi nöôùc ta vaø Phaät töû nöôùc ta chæ bieát coù 9 thöù ñoù maø thoâi.

Ñeå giaûi thích söï hieän dieän cuûa chuùng, chuùng ta phaûi trôû veà ñoaïn bình luaät tröôùc cuûa Hueä Haïo. Theo Haïo "tö nguyeân uyû caùc thieân thaàn taùn boái thì ñeàu laáy vaän maø phoå vaøo ñoà oáng ñoà daây". Chín nhaïc cuï cuûa ta, nhö ñaõ noùi; ñeàu thuoäc ñoà oáng vaø ñoà daây. Do vaäy, möôøi nhaïc só chôi chín nhaïc cuï aáy laø nhöõng thieân thaàn, vaø nhöõng nhaïc thaàn naøy ñang taùn boái. Taùn boái töø ñoù phaûi noùi laø ñaõ thoâng duïng vaø phoå bieán ôû nöôùc ta.

Ñieàu naøy cuõng khoâng c1o gì laï cho laém, bôûi vì, neáu Taøo Thöïc khoâng phaûi laø ngöôøi khai saùng ra khoa phaïn boái Trung Quoác, thì chính nhöõng Phaät töû nöôùc ta vaø mieàn Nam Trung Quoác ñaõ khai saùng noù, vaø hoï khoâng ai khaùc hôn laø Chí Khieâm (180-257?) vaø Khöông Taêng Hoäi (190?-280).

Veà Khieâm, caû Cao Taêng truyeän quyeån I tôø 325b3 vaø Xuaát tam taïng kyù taäp quyeån 13 tôø 97c12-13 cho bieát Khieâm "höïu Voâ löôïng thoï trung baûn khæ, cheá taùn Boà-taùt lieân cuù phaïn boái tam kheá - laïi döïa vaøo caâu chuyeän baûn khôûi trong kinh Voâ löôïng thoï laøm ra ba lôøi taùn phaïn boái Boà taùt lieân cuù". Coøn Hoäi thì Cao Taêng truyeän quyeån I tôø 326a22-23 baûo "höïu truyeàn Neâ hoan boái thanh chö mî ai löôïng, nhaát ñaïi moâ thöùc - laïi truyeàn Neâ hoaøn boái, thanh vaän löu loaùt buoàn baõ traàm huøng, laøm moâ thöùc cho moät thôøi ñaïi". Hoäi nhö ñaõ noùi, laø moät ngöôøi xuaát gia, tu hoïc vaø thoï giôùi taïi nöôùc ta. Neân hoaøn boái do oâng truyeàn cho Trung Quoác nhö theá raát coù theå laø moät xuaát phaåm vaên hoùa cuûa taäp theå Phaät giaùo Vieät Nam.

Lòch söû leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam vì theá coù theå noùi laø ñaõ baét ñaàu vaøo theá kyû thöù II, neáu khoâng laø baét ñaàu vôùi Neâ hoaøn boái vaø Khöông Taêng Hoäi. Moät khi ñaõ noùi boái, ngöôøi ta phaûi coù chín nhaïc cuï treân ñeå taùn noù hay phoå noù. Chín nhaïc cuï aáy do ñoù raát coù theå xuaát hieän tröôùc theá kyû thöù III. Chuùng giuùp taïo neân neàn leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam, vaø phaân bieät noù ra khoûi nhöõng thöù aâm nhaïc khaùc.

Trong lieân heä naøy, cuõng caàn theâm raèng moät lyù do khaùc cho nhöõng nhaïc cuï baèng ñoà ñaù vaø ñoà kim khoâng xuaát hieän trong chín thöù aâm nhaïc cuï aáy raát coù theå laø söï phaân bieät cuûa Haïo veà nhaïc vaø boái. Boái laø moät thöù leã nhaïc do phoå taùn baèng ñoà oáng daây maø thaønh, coøn nhaïc thì do "taáu ca baèng ñoà kim ñoà ñaù" maø neân. Vì chæ do taáu ca baèng ñoà kim ñoà ñaù" maø neân. Vì chæ do taáu ca baèng ñoà kim ñoà ñaù maø neân, neân nhaïc coù theå laø baát kyø moät thöù nhaïc naøo, töø nhaïc saàu nhaïc oaùn cho ñeán nhaïc vui nhaïc côït hay nhaïc ñeå cuùng döôøng ñöùc Phaät. Theo moâ taû nay, nhaïc coù theå noùi laø aâm nhaïc toång quaùt, coøn boái laø leã nhaïc toång quaùt. Coù leõ vì phaân bieät aáy, maø nhöõng nhaïc cuï thuoäc loaïi ñoà kim ñoà ñaù khoâng xuaát hieän trong chín thöù nhaïc cuï cuaû ta.

Baèng nhöõng baøn caõi sô saøi treân, ñieàu trôû thaønh roõ raøng laø, moät phoái hôïp nhöõng maãu tin veà aâm nhaïc cuûa nhöõng laù thö vôùi hình aûnh nhöõng nhaïc cuï cuûa neàn ngheä thuaät Tieân Sôn ñaõ ñem laïi cho ta nhöõng keát luaän khaù loâi cuoán veà lòch söû aâm nhaïc Vieät Nam vaø Phaät giaùo Vieät Nam.

Ñaàu heát, dó nhieân laø nhöõng keát luaän veà lòch söû aâm nhaïc Vieät Nam moät caùch toång quaùt. Theo oâng Traàn vaên Kheâ, thì lòch söû aâm nhaïc nöôùc ta coù theå chia laøm 4 giai ñoaïn, ñaáy laø: giai ñoaïn töø khi nguyeân ñeán theá kyû thöù IX, giai ñoaïn töø theá kyû thöù X ñeán theá kyû thöù XV, giai ñoaïn töø theá kyû XV ñeán theá kyû thöù XVIII, giai ñoaïn töø theá kyû thöù XIX cho ñeán baây giôø.

Veà giai ñoaïn ñaàu, hay ñuùng hôn veà giai ñoaïn töø naêm 111 tdl, cho ñeán naêm 939, oâng vieát trong baûn nghieân cöùu ñaày khôûi saéc vaø raát loâi cuoán cuûa oâng laø "khoâng moät maãu tin veà aâm nhaïc" ñaõ tìm thaáy_1. Baây giôø cöù nhöõng trình baøy treân cuûa chuùng toâi, chuùng ta khoâng theå laäp laïi keát luaän aáy cuaû oâng Kheâ, bôûi vì ngöôøi ta coù khaù nhieâeu "maãu tin veà aâm nhaïc" khoâng nhöõng treân nhöõng beä ñaù chuøa Vaïn Phuùc, maø coøn trong nhöõng laù thö cuûa Ñaïo Cao vaø ghi chuù cuûa nhöõng ngöôøi khaùc. Chuùng ta bieát söï coù maët cuûa ca haùt, ngaâm vònh, ñoïc tuïng vaø taáu nhaïc cuõng nhö cuûa nhöõng nhaïc cuï ñoà oáng, ñoà daây, ñoà kim vaø ñoà ñaù vaøo theá kyû thöù V taïi nöôùc ta.

Söï coù maët phong phuù vaø ña dieän naøy cuûa aâm nhaïc Vieät Nam thôøi ñoù khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân cho laém, ñeå coù theå nghi ngôø. Vieát giöõa nhöõng naêm 380-420, Giao Chaâu kyù cuûa Löu Haân Kyø, daãn theo baûn do Taêng Ñaøo taùi kieán naêm 1820 quyeån I tôø 2a9-10 ñaõ phaûi nhaän xeùt veà tình traïng aâm nhaïc nöôùc ta theá naøy: "Phong tuïc Giao Chaâu thích ñaùnh troáng gaûy ñaøn, nhöõng ñöùa muïc ñoàng côõi traâu ôû ñoàng laïch cuõng haùt reâu rao nhöõng baøi ca xa xa, treû con nhoùm laïi ôû döôùi traêng, voã tay taïo nhieïp thuï ö daõ traïch thöøa ngöu, xöôùng lieâu lieâu chi ca, ñoàng leä ö nguyeät haï, phuû chöôùng phaùt lieät dao dó lònh myõ ca.

Vôùi nhöõng nhaän xeùt ñoaïn phieán naøy, roõ raøng laø, khoâng chæ Phaät giaùo, maø coøn caû nhaân gian Vieät Nam ñaõ öa ñaùnh troáng gaõy ñaøn, xöôùng ca haùt boäi. Chuùng nhö theá chöùng thöïc moät caùch khoâng choái caõi vaø ñoäc laäp nhöõng phaân tích treân cuaû chuùng toâi veà tình traïng aâm nhaïc Vieät Nam vaø Phaät giaùo Vieät Nam theá kyû thöù V_1.

Söï öa thích aâm nhaïc Phaät giaùo cuõng nhö khoâng Phaät giaùo aáy giaûi thích cho ta khoâng ít, taïi sao töø sau naêm 939 trôû ñi nhaân daân ta töø vua cho ñeán daãn ai ai cuõng öa nhaïc ñaõ thöôøng laø moät vaán ñeà khaù khoù khaên cho nhöõng nhaø caàm quyeàn veà phöông dieän luaät phaùp cuõng nhö chính trò. Noù cuõng giaûi thích khoâng ít, taïi sao ngöôøi nöôùc ta laïi hay thieân troïng veà thô vaø vaän vaên.

Coá nhieân, ñeå thuyeân giaûi moät caùch ñaày ñuû vaø thaáu trieät nhöõng vaán ñeà naøy cuõng nhö lòch söû aâm nhaïc Vieät Nam giai ñoaïn 111 tdl-939 ngöôøi ta phaûi nghieân cöùu heát moïi tö lieäu thaønh vaên vaø khoâng thaønh vaên hieän coøn, moät vieäc chuùng toâi khoâng theå laøm ôû ñaây. Taát caû nhöõng trình baøy cho tôùi luùc naøy nhaèm cho thaáy, ngöôøi ta khoâng theå keát luaän moät caùch sai laàm laø, giai ñoaïn naêm 111 tdl - 939 khoâng coù nhöõng maãu tin veà aâm nhaïc cuûa noù, nhö oâng Kheâ ñaõ laøm ñoàng thôøi neâu leân moät soá nhöõng döõ kieän cho vieäc nghieân cöùu lòch söû aâm nhaïc nöôùc ta ôû giai ñoaïn ñoù.

Tieáp theo laø nhöõng keát luaän lieân quan tôùi leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam vaø aâm nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam. Vaø chuùng coù theå ñöôïc nhìn töø hai khía caïnh khaùc nhau, ñaáy laø khía caïnh lòch söû vaø khía caïnh thöïc tieãn.

Veà khía caïnh lòch söû, chuùng ta bieát leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam baét ñaàu vôùi Neâ hoaøn boái "do Khöông Taêng Hoäi truyeàn" vaøo baét ñaàu theá kyû thöù III, neáu khoâng laø sôùm hôn vaøo theá kyû thöù II. Noù phaùt trieån ñeå trôû thaønh troøn ñaày vaøo theá kyû thöù V vôùi söï ra ñôøi cuaû vieäc phaân bieäst ca vònh ra khoûi taùn tuïng cuõng nhö ca ra khoûi vònh vaø tan ra khoûi tuïng, döïa treân thanh vaän cuõng nhö nhaïc cuï. Vaøo theá kyû aáy, toái thieåu chín thöù nhaïc cuï ñaõ ñöôïc coi nhö caàn thieát cho vieäc hieän thöïc thöù leã nhaïc Phaät giaùo bieát nhö laø taùn boái hay phaïn boái. Nhöõng chuoâng vaø khaùnh chaéc cuõng phaûi coù maët luùc ñoù. Coøn veà nhaïc baûn, thì ngoaøi Neâ hoaøn boái, chuùng ta chaéc coù nhieàu boái khaùc. Nhöng nhö ngay caû thôøi Hueä Haïo, caùi tình traïng, "ngöôøi veà sau cheá taùc ñaõ dôû dang, roài coù luùc chæ nhöõng chuù tieåu hay nhöõng ñöùa con nít truyeàn thoï cho nhau, laâu thaønh thoùi quen, ñeán noãi khoâng coøn laïi ñöôïc moät baøi", ñaõ xaûy ra. Cho neân, ngaøy nay chuùng ta khoâng bieát moät tí gì heát veà nhaïc baûn cuûa theá kyû V vaø tröôùc ñoù trong tình traïng tö lieäu hieän taïi. Daãu sao ñi nöõa, leã nhaïc Phaät giaùo Vieät nam toái thieåu ñaõ coù moät lòch söû, vaø ñaây phaûi keå laø moät may maén

Veà khía caïnh thöïc tieãn, vieäc nghieân cöùu nhöõng thaønh toá cuûa leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam theá kyû thöù naêm treân môû ra cho ta nhöõng con ñöôøng môùi daãn tôùi coâng taùc xaùc ñònh tình traïng leã nhaïc Phaät giaùo nöôùc ta hieän nay cuøng nhöõng nhu caàu caàn thay ñoåi cuûa noù.

Chuùng toâi ñaõ vaïch ra laø, cöù theo oâng Traàn Vaên Kheâ thì leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam ngaøy nay chæ goàm coù taùn vaø tuïng. OÂng khoâng keå ñeán nhöõng loaïi aâm nhaïc khaùc ñieån hình trong baøi Vaên teá thaäp loaïi chuùng sinh cuûa Nguyeãn Du hay baøi tröôøng ca Haøo quang maùu löûa cuûa Nguyeân Thoâng. Coù leõ oâng nghó, loaïi aâm nhaïc cuûa vaên teá laø moät nhaäp caûng theá tuïc ñoâng phöông, coøn thöù cuûa tröôøng ca laø moät nhaäp caûng cuûa taây phöông hieän ñaïi; chuùng vì theá khoâng ñaùng ñöôïc coi laø thuoäc loaïi aâm nhaïc Phaät giaùo, chöù khoan noùi chi tôùi leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam.

Baáy giôø, neáu töø theá kyû thöù V Ñaïo Cao ñaõ phaân bieät cho ta toái thieåu boán thaønh toá khaùc nhau cuûa neàn leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam, ñaáy laø ca haùt, ngaâm vònh, ñoïc tuïng vaø taùn boái, thì ta khoâng coù lyù do gì, maø khoâng goàm nhöõng thöù vaên teá, tröôøng ca v.v... vaøo loaïi leã nhaïc Phaät Giaùo Vieät Nam nay.

Keát luaän naøy laø thöïc tieãn, khoâng nhöõng vì noù döïa treân tình traïng aâm nhaïc thöïc tieãn cuûa Phaät giaùo nöôùc ta, maø coøn vì muoán thay ñoåi caùi khung caûnh thöïc tieãn aáy nhaèm chính thöùc ñöa nhöõng baøi tröôøng ca ñaày yù nghóa vaø nhaïc ñieäu traàm huøng kieåu baøi Haøo quang maùu löûa vaøo trong nhöõng buoåi leã caàu nguyeän tröôùc ñaáng töø phuï cuûa Phaät töû chuùng ta ngaøy nay.

Leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam coù moät doøng sinh meänh ñaëc thuø cuûa noù, vaø vieäc ñöa vaøo nhöõng baøi ca nhö theá khoâng gì hôn laø moät phaùt trieån cuaû gioøng sinh meänh ñoù, maø töø thôùi Ñaïo Cao trôû ñi ñaõ ñöôïc xaùc ñònh moät caùch khaù roõ raøng, nhö ñaõ thaáy. Vaø khoâng caàn phaûi oùi, cao ñieåm cuaû neàn leã nhaïc cuõng nhö aâm nhaïc Phaät Giaùo Vieät Nam hieän nay coù boån phaän vieát ra nhöõng baûn hoøa taáu duøng cho nhöõng buoåi leã Phaät giaùo, nhö toå tieân ta ñuùng hôn moät ngaøn naêm traêm naêm tröôùc ñaây ñaõ laøm, maø khoâng sôï bò pheâ bình laø "laøm theo taây phöông".

Cuoái cuøng laø nhöõng keát luaän veà aâm nhaïc Vieät Nam vaø Phaät giaùo Vieät Nam moät caùch toång quaùt. AÂm nhaïc Vieät Nam vaøo cuoái cuøng theá kyû thöù IV ñaàu theá kyû thöù V, nhö nhöõng moâ taû ñoaïn phieán cuûa Löu Haân Kyø giöõa nhöõng naêm 380-420 trong Giao Chaâu kyù cho thaáy, laø moät thöù aâm nhaïc khaù phaùt trieån.

Tröôùc heát, ngöôøi nöôùc ta "ñaùnh troáng gaõy ñaøn". Noùi vaäy dó nhieân ta khoâng theå bieát troáng goàm nhöõng thöù troáng gì vaø ñaøn goàm nhöõng ñaøn gì. Tuy theá, cöù vaøo nhöõng phaân tích cuûa chuùng toâi ôû treân veà aâm nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam, ñaëc bieät laø veà nhöõng nhaïc cuï cuûa neàn ngheä thuaät Tieân Sôn ta coù theå khaúng ñònh laø, veà troáng noù phaûi goàm nhöõng thöù troáng côm, troáng ñoàng vaø troáng da, coøn veà ñaøn noù phaûi goàm toái thieåu hoà caàm, kìm, tyø baø vaø ñaøn nguyeät. Ngoaøi ra, muoán ñaày ñuû, ngöôøi ta phaûi keå ñeán chuoâng, moõ vaø khaùnh.

Tieáp ñeán, chuyeän muïc ñoàng haùt nhöõng "baøi ca xa xa" vaø nhöõng ñöùa con nít voã tay döôùi traêng "phaùt ra baøi dao ñeïp ñeå khieán cho baøi ca hay". Veà chuyeän muïc ñoàng haùt nhöõng "baøi ca xa xa", treân phöông dieän caét nghóa khoâng ñöa ra moät khoù khaên ñaùng chuù yù naøo. Chæ ñaùng tieác laø, Thaùi binh ngöï laõm trong khi cho daãn "baøi ca xa xa" naøo ñaõ toùm taét noù thaønh "ca khuùc noùi veà söùc traâu maïnh yeáu tuyø theo ñoà caày naëng nheï", maø khoâng cheùp nguyeân vaên noù ra. Daãu sao ñi nöõa, ñaây laø baøi ca dao ñaàu tieân ñöôïc bieát veà nieân ñaïi vaø veà noäi dung. Noù laø baøi ca cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân lao ñoäng.

Nhöng veà chuyeän nhöõng ñöùa con nít v.v... chuùng ta gaëp moät vaøi toái taêm caàn noùi. Nguyeân vaên chöõ Haùn trong Thaùi Bình ngöï laõm quyeån 572 tôø 5b3-6a1 ñoïc: "Ñoàng leä ö nguyeät haï phuû chöôûng phaùt leä dao dó lònh myõ ca", maø ta coù theå dòch thaønh "nhöõng ñöùa treû con döôùi traêng voã tay phaùt ra baøi dao ñeïp ñeå khieán baøi ca hay". Dòch nhö theá, ngöôøi ta coù theå caét nghóa noù theo nhieàu caùch, ñaëc bieät laø ñoái vôùi chöõ "dao". Dao laø moät baøi haùt khoâng coù chöông khuùc, coøn ca laø moät baøi haùt coù chöông khuùc. Vôùi ñònh nghóa, thì laøm sao "phaùt leä dao dó lònh myõ ca" hieåu nhö "phaùt ra hay haùt ra nhöõng baøi dao ñeïp ñeå khieán cho baøi ca hay" laïi coù theå ñöôïc. Dao vaø ca laø hai thöù khaùc nhau. Vaäy, caùch caét nghóa keát noái hai veá "phaùt leä dao" vaø "dó lònh myõ ca" vôùi nhau toû ra khoâng xuoâi cho laém, duø noù vaãn coù theå. Caùch thöù nhì laø caét chuùng thaønh hai veá ñoäc laäp keát noái tröïc tieáp vôùi veá "voã tay". Caâu daãn treân coù theå hieåu thaønh: "Noâ leä treû con döôùi traêng voã tay laøm phaùt ra veû ñeïp cuûa baøi dao hay ñeå laøm hay baøi ca cuûa chuùng".

Neáu chaáp nhaän caùch hieåu naøy, chuùng ta coù theå thaáy laø, vaøo khoaûng nhöõng naêm 380-420 veà phía aâm nhaïc bình daân, ca vaø do ít nhaát laø hai thöù ñöôïc hoï öa thích nhaát. Phaûi chaêng veà tính chaát bình daân vaø öa chuoäng naøy maø ca haùt ñaõ trôû thaønh moät phaàn cuûa leã laïc cuõng nhö aâm nhaïc Phaät Giaùo Vieät Nam theá kyû thöù naêm vaø laø moät ñoùng goùp ñaëc bieät cuûa quaàn chuùng Phaät töû bình daân Vieät Nam? Hay söï öa thích vaø phoå bieán nhöõng thöù aâm nhaïc loaïi aâyù laø moät thaønh quaû cuûa noå löïc truyeàn baù vaø ñaïi chuùng hoùa cuûa Phaät giaùo taïi nöôùc ta vaøo theá kyû aáy? Nhöõng caâu hoûi naøy, ngaøy nay chuùng ta khoâng theå traû lôøi ñaëng moät caùch chính xaùc ñaùng muoán, bôûi vì veà moät phía chuùng ta khoâng coù tö lieäu, vaø veà phía khaùc nhöõng baøi ca vaø nhuõng baøi dao baûo toàn cho tôùi baây giôø ñaõ khoâng theå ñònh töï thôøi gian xuaát hieän moät caùch chaéc chaén.

Chaéc haún moät dieãn trình hoå töông naøo ñaáy ñaõ xaûy ra giöõa aâm nhaïc Phaät giaùo vaø aâm nhaïc daân toäc ta cho söï ra ñôøi cuûa thöù ca haùt Phaät giaùo trong leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam, vaø ñang chôø ñôïi ngöôøi nghieân cöùu noù. Quan heä giöõa daân ca vaø daân nhaïc vaø giaùo ca vaø giaùo nhaïc ñaùng ñöôïc chuù yù moät caùch thaém thieát hôn.

Sau cuøng, cöù vaøo nhöõng phaân tích daân ca vaø giaùo ca vöøa thaáy, thì vieäc Ñaïo Cao lieät ra thöù töï "ca taùn tuïng vònh? khoâng phaûi laø khoâng coù yù nghóa cuûa rieâng noù. Neáu Phaät giaùo laø nhaèm cho heát moïi ngöoøi vaø neáu ngay caû nhöõng em muïc ñoàng chaên traâu cuõng reâu rao "haùt nhöõng baøi xa xa", thì ca haùt phaûi laø moät phöông tieän truyeàn giaùo ñaàu tieân nhaèm dieãn ñaït noù. AÂm nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam môû ra moät phaàn naøo caùch theá truyeàn baù Phaät giaùo cuaû nhöõng theá kyû tröôùc.

Maëc duø ñaõ coá gaéng sô löôïc heát söùc trong vieäc trình baøy giaù trò cuûa nhöõng laù thö ñoái vôùi vieäc nghieân cöùu lòch söû aâm nhaïc Vieät Nam vaø Phaät giaùo Vieät Nam baèng caùch boû qua moät soá lôùn vaán ñeà vaø chi tieát, chuùng toâi cuõng vaãn khoâng theå ruùt goïn moät caùch ñaùng muoán. Coù leõ lòch söû aâm nhaïc nöôùc ta tröôùc sau 939 laø quaù phöùc taïp ñeå coù theå vieát goïn trong moät hai doøng, nhö nhieàu ngöôøi nghieân cöùu tröôùc ñaây, nhaát laø nhöõng keû meänh danh hoïc giaû tay sai xaâm löôïc, ñaõ töøng laøm. Chuùng toâi hy voïng nhöõng baøn caõi vaø nhaän xeùt treân seõ laøm moái giuïc cho nhöõng ngöôøi nghieân cöùu khaùc yeâu thöông toå quoác vaø lòch söû daân toäc ta vó ñaïi cuøng gia taâm khaûo cöùu, khi hoï coù khaû naêng chuyeân nghieäp vaø ñieàu kieän thuaän lôïi hôn chuùng toâi.

Ngay luùc baáy giôø, chuùng cho thaáy ít nhaát laø, lòch söû aâm nhaïc nöôùc ta, theá nhaïc cuõng nhö giaùo nhaïc, tröôùc naêm 939 khoâng phaûi laø khoâng coù nhöõng tö lieäu cuûa noù cho chuùng ta nghieân cöùu. Nhöõng khaúng ñònh kieåu "aucun renseignement sur la musique" - khoâng moät maãu tin veà aâm nhaïc - cuûa oâng Traàn Vaên Kheâ döôùi aùnh saùng nhöõng nghieân cöùu treân khoâng coøn coù theå ñöùng vöõng.

Coá nhieân, nhieàu vaán ñeà hieän ñang vaây phuû noù, nhö ñaõ noùi, vaø chæ moät tra khaûo môùi trong töông lai hoaøn toaøn daønh cho noù môùi coù theå soi saùng ñöôïc, ñaëc bieät laø vaán ñeà lieân quan giöõa daân ca vaø daân nhaïc nöôùc ta vôùi ca vònh cuûa Trung Quoác vaø taùn tuïng cuûa AÁn Ñoä. Vaán ñeà aáy laø ñaëc bieät vaø quan troïng moät caùch ñaëc bieät, bôûi vì noù seõ giuùp ta nhaän ra aâm nhaïc cuûa daân toäc ta goàm nhöõng thöù gì tröôùc khi chòu aûnh höôûng cuaû aâm nhaïc Trung Hoa vaø AÁn Ñoä.

ÔÛ treân, chuùng toâi nhaán maïnh ñeán caùi thöù töï "ca taùn tuïng vònh" do Ñaïo Cao lieät ra, aáy laø nhaèm cho thaáy aâm nhaïc Phaät giaùo AÁn Ñoä vaø Trung Quoác chaéc ñaõ bò Vieät Nam hoùa, tröôùc luùc trôû thaønh leã nhaïc vaø aâm nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam, bôûi vì ca haùt ñaõ ñöôïc ñaët vaøo ñòa vò ñaàu tieân treân caû taùn vaø tuïng cuûa AÁn Ñoä vaø vònh cuûa Trung Quoác. Chuùng toâi hy voïng, nhöõng nghieân cöùu tieáp theo cuøng vôùi nhöõng nhaø nhaïc hoïc chuyeân nghieäp seõ giuùp giaûi quyeát moät phaàn naøo nhöõng thöù vaán ñeà lieân heä vöøa keå. Qua taát caû nhöõng baøn caõi, keát luaän vaø gôïi kyù aáy, boán chöõ "ca taùn tuïng vònh" cuûa Ñaïo Cao trong laù thö cuûa ngaøi quaû thaät laø boán chöõ ñaëc saéc vaø quí giaù ñoái vôùi lòch söû aâm nhaïc Vieät Nam vaø Phaät giaùo Vieät Nam.

3. Veà vaên hoïc [^]

Veà khía caïnh vaên hoïc, saùu laù thö treân laø nhöõng taùc phaåm xöa nhaát cuûa lòch söû vaên hoïc nöôùc ta ñöôïc phaùt hieän cho tôùi ngaøy nay. Ñaây khoâng phaûi laø choã cho chuùng toâi baøn caõi xem, nhöõng taùc phaåm Haùn vaên do ngöôøi nöôùc ta saùng taùc coù neân coi laø thuoäc lòch söû vaên hoïc nöôùc ta hay khoâng. Chæ caàn noùi ngay luùc naøy, neáu ngöôøi ta döïa treân tính coù theå hieåu ñöôïc cuûa nhöõng taùc phaåm aáy, nghóa laø, tính thoâng ñaït ngoân ngöõ hoïc cuûa chuùng ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam ngaøy nay, ñeå choái töø ñòa vò cuûa chuùng trong lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, thì xin hoï nhôù raèng, coù nhieàu neàn vaên hoïc treân theá giôùi, ôû ñoù ngöôøi ñoïc trong moät ngoân ngöõ ñaõ khoâng coù theå hieåu ñöôïc moät taùc phaåm vieát trong ngoân ngöõ ñoù, neáu noù vieát tröôùc ngöôøi ñoïc khoaûng naêm baûy traêm naêm.

Ngöôïc laïi, neáu ngöôøi ta döïa vaøo tính coù theå hieåu ñöôïc cuûa nhöõng taùc phaåm aáy ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam vaø soáng vaøo luùc chuùng ra ñôøi, ñeå loaïi chuùng ra khoûi vaên hoïc Vieät Nam, thì moät laàn nöõa phaûi ñöa ra tö lieäu chöùng minh raèng, ngöôøi nöôùc ta vaøo luùc baáy giôø khoâng hieåu thöù ngoân ngöõ xuaát hieän trong nhöõng taùc phaåm aáy, ñaëc bieät laø khi ngoân ngöõ aáy coù nhieàu lieân laïc vôùi ngoân ngöõ cuûa ta baáy giôø. Theâm vaøo ñoù, nhöõng ngöôøi tham döï vaøo cuoäc trao ñoåi thö töø giöõa hoï ñaõ coù theå hieåu nhau moät caùch khaù deã daøng.

Lyù luaän nhö theá naøy, chuùng toâi khoâng phaûi laø khoâng yù thöùc söï khaùc nhau giöõa ngoân ngöõ ta vaø ngoân ngöõ Trung Quoác. Nhöng vôùi nhöõng phöùc taïp cuaû vaán ñeà nguoàn goác ngöõ toäc cuûa ngoân ngöõ ta ngaøy nay, ngöôøi ta khoâng theå ñôn thuaàn khaúng ñònh moät caùch voâ baèng veà nguoàn goác cuûa söï khaùc nhau vöøa noùi, nhaát laø khi nhieàu ngoân ngöõ treân theá giôùi ñaõ chöùng toû coù moät khaû naêng bieán tính haàu nhö ma quæ, taïo neân nhöõng tình traïng nhö tình traïng Chaucer xô ñoái vôùi ngöôøi Anh ngaøy nay.

Ai coù theå baûo laø, ngoân ngöõ nöôùc ta vaø daân toäc ta khoâng bieán thieân trong hôn moät ngaøn röôõi naêm töø thôøi Ñaïo Cao cho tôùi baây giôø? Do theá, chuùng toâi nghó nhuõng taùc phaån haùn vaên vieát caùch xa ta nhö cuûa Ñaïo Cao ñaùng lyù phaûi coi nhö thuoäc lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Baèng xaùc ñònh nieân ñaïi 454-455 treân cuûa chuùng toâi, nhöõng laù thö aáy nhö vaäy coù theå noùi laø nhöõng taùc phaåm xöa nhaát hieän coøn cuûa lòch söû vaên hoïc nöôùc ta.

Neáu lòch söû Vieät Nam coù theå chia ra laøm ba thôøi ñaïi chính, ñaáy laø thôøi ñaïi ñoäc laäp nguyeân thuûy töø khi nguyeân cho ñeán naêm 43, thôøi ñaïi giaûi phoùng daân toäc töø naêm 43 cho ñeán naêm 939 vaø thôøi ñaïi huøng cöù ñeá vöông töø naêm 939 ñeán baây giôø, thì lòch söû vaên hoïc nöôùc ta ôû giai ñoaïn thöù hai coù theå vaïch ra moät caùch sô löôïc nhö sau:

Naêm - Taùc phaåm vaên hoïc chính.

17 tdl. Vieät ca ñöôïc ghi.

50-150 sdl. Keát taäp caùc kinh Luïc ñoä taäp, Cöïu taïp thí duï vaø Taïp thí duï.

180 Syõ Nhieáp vieát Chæ nam phaåm vöïng.

198 Maâu Töû vieát Lyù hoaëc luaän vaø nhöõng baøi thô chöõ Haùn xöa nhaát.

230-280 Khöông Taêng Hoäi dòch Luïc ñoä taäp kinh, Cöïu taïp thí duï kinh, vieát chuù giaûi An ban thuû yù kinh, Phaùp kính kinh v.v...

259. Ñaïo Thanh dòch kinh Phaùp Hoa tam muoäi vôùi Chi Cöông Löông Tieáp.

k.350? Chí Haøm vieát Trieät taâm kyù.

390-404 Ñaïo Cao vieát Taù aâm vaø Taù aâm töï

k. 400 Xuaát hieän truyeän An Döông Vöông vaø Trieäu Ñaø phoûng theo baûn anh huøng ca Mahaøbharataø cuaû AÁn Ñoä.

433-459 Saùu laù thö cuaû Ñaïo Cao, Phaùp Minh vaø Lyù Mieãu.

450-464 Ñaïo Cao phaùp sö taäp.

487-527 Ñaïo Thieàn tham gia soaïn Giôùi quaû trang nghieâm, Thoï giôùi tinh hoaèng giôùi thöùc, chuù Öu Baø taéc giôùi v.v...

580-600 Nhöõng baøi thô cuûa Tì Ni Ña Löu Chi vaø Phaùp Hieàn.

660 Ñaïi Thöøa Ñaêng_1 vieát Caâu xaù luaän kyù, Duy thöùc chæ nguyeân, Ñaïi thöøa baùch phaùp minh moân luaän thuaät kyù.

675 Baøi thô thöông Ñaïo Hy Phaùp sö cuûa Ñaïi Thöøa Ñaêng.

780-805 Nhöõng baøi thô cuûa Ñònh Khoâng vaø nhöõng baøi vaên cuûa Khöông Coâng Phuï_2 vaø baøi minh chuoâng chuøa Thanh Mai.

815 Baøi thô cuûa Lieâu Höõu Phöông_1.

850 Baøi thô cuûa Caûm Thaønh vaø chuyeän Taám Caùm löu haønh daân gian_2

860 Baøi thô cuûa anh cöû nhaân voâ danh

900 Nhöõng baøi thô cuûa La Quí.

4. Veà lòch söû Phaät giaùo [^]

Veà khía caïnh Phaät giaùo, nhöõng laù thö treân ñaõ ñoùng goùp vaøo söï soi saùng nhieàu phöông dieän khaùc nhau cuûa nhöõng vaán ñeà da bieät cuûa lòch söû Phaät giaùo nöôùc ta töø ngheä thuaät vaø aâm nhaïc ñaõ chöùng toû. Do theá, chuùng toâi ôû ñaây chæ ñeà caäp thuaàn tuùy ñeán phöông dieän lòcy söû quan nieäm nhö moät thieát laäp thöù töï thôøi gian cuaû nhöõng nhaân vaät vaø bieán coá lòch söû cuøng phöông dieän tín ngöôõng ñònh nghóa nhö thaùi ñoä tin töôûng cuûa taäp theå quaàn chuùng thôøi baáy giôø.

Veà phöông dieän lòch söû, moät soá vaán ñeà chuùng toâi ñaõ daøi doøng baøn caõi treân, do theá khoâng coù gì ñeå noùi theâm ôû luùc naøy vaø chæ chuù troïng ñeán vaán ñeà thieát laäp moät baûng nieân bieåu sô löôïc veà nhöõng nhaân vaät vaø bieán coá Phaät giaùo cho ñeán khi Lyù Boân xöng ñeá naêm 544.

Naêm Bieán coá nhaân söï

TKIII Itdl Phaät giaùo thôøi Huøng Vöông.

43 Baùt Naøn phu nhaân ñi tu

400 Ngöôøi nöôùc ta troàng Uaát kim höông tröôùc ñeå cuùng Phaät.

137 Só nhieáp sinh.

k.165 Maâu Töû sinh.

180-200 Leã haønh thaønh cuaû Só Nhieáp_1

k.189 Khaâu Ñaø La ñeán Vieät Nam.

k.198 Maâu Töû vieát Lyù hoaëc luaân. Khöông Taêng Hoäi sinh.

k. 215 Ñaïo Thanh sinh.

k. 229 Khöông Taêng Hoäi vieát An ban thuû yù kinh töï, Leã nhaïc Phaät giaùo Vieät Nam phaùt trieån. Khöông Taêng Hoäi dòch Luïc ñoä taäp kinh.

255 Ñaïo Thanh vaø Cöông Löông Tieáp dòch kinh Phaùp Hoa tam muoäi. Khaâu Ñaø La maát.

k.265 Vu Phaùp Lan maát.

k.290 Vu Ñaïo Thuùy sinh. Ma Ha Kyø vöïc ñeán nöôùc ta.

300 Ñaïo Thanh maát. Ma ha Kyø Vöïc veà AÁn Ñoä.

k. 320 Vu Ñaïo Thuùy maát taïi Giao Chæ.

k. 325 Vu Phaùp Lan maát taïi Töôïng Laâm.

350. Chí Haøm vieát Trieät taâm kyù?

k. 350-390 Hieàn phaùp sö, Phaùp Minh vaø Ñaïo Cao sinh.

k. 390 Hueä Laâm sinh.

425 Ñaøm Hoaèng ñeán chuøa Tieân Sôn, Ngheä thuaät Tieân Sôn phaùt trieån. Möôøi nhaïc cuï xuaát hieän.

439 Hueä Laâm vieát Quaân thieän luaän.

k. 440 Hueä Thaéng sinh taïi vuøng Töø Lieâm.

k. 445 Hieàn phaùp sö thoï giôùi cho Vöông Dieäm.

k. 434-455 Hieàn Phaùp sö maát. Saùu laù thö ra ñôøi. Ca haùt, ngaâm vònh, ñoïc tuïng vaø taùn boái ñöôïc keå ñeán.

454 Hueä Laâm ñeán nöôùc ta.

455 Ñaïo Cao maát, Ñaøm Hoaèng töï thieâu.

457 Ñaïo Thieàn sinh.

k. 460 Phaùp Minh maát.

465 Trí Baân bò ñuoåi ra nöôùc ta.

479 Hueä Ñaøo aûnh höôûng Lyù Thuùc Hieán.

485 Hueä Thaéng bò baét veà Trung Quoác.

487 Ñaïo Thieàn ñeán giaûng ôû Nam Kinh.

510 Hueä Thaéng maát.

527 Ñaïo Thieàn maát taïi chuøa Tieân Chaâu Sôn.

Veà phöông dieän tín ngöôõng, quaàn chuùng Vieät Nam vaøo cuoái theá kyû thöù IV cho ñeán cuoái theá kyû thöù V ñaõ toû ra haàu nhö phaàn lôùn laø Phaät giaùo. Chuùng toâi ñaõ coù dòp vaïch ra vieäc "caän thoân thieát hoäi, cöû töï giai haøm nguï ñoái vôùi tình traïng tín ngöôõng Phaät giaùo cuûa nhaân daân ta vaøo ñaàu theá kyû thöù naêm. Chi tieát naøy baây giôø coù theå ñöôïc kieåm thaûo vaø laøm vöõng theâm vôùi hai döõ kieän sau.

Thöù nhaát laø döõ kieän lieân quan tôùi chuyeän thoï nguõ giôùi cuaû Vöông Dieäm vaø gia ñình Dieäm vaøo khoaûng naêm 445-450 vaø chuyeän Lyù Thuùc Hieán laøm moät thaàn aûnh cuaû boà taùt Tröôøng Sinh baèng traàm höông maø thôø. Baèng döõ kieän naøy ngöôøi nöôùc ta vaøo thôøi aáy khoâng nhöõng laø Phaät töû treân danh nghóa, maø coøn coù nhöõng taäp theå Phaät töû thöïc haønh chòu thoï nguõ giôùi vaø tin töôûng thaàn linh. Döõ kieän thöù hai naèm trong moät baùo caùo cuûa Löu Haân Kyø ôû Giao Chaâu kyù, maø Thaùi bình hoaøn vuõ kyù quyeån 170 tôø 7b10-8a2 ñaõ cho daãn nhö sau: "Thaïch cöûu töû maãu giaû toïa cao thaát xích, taïi kim chaâu töï trung; cöûu töû taát phuï öù thaïch theå; truyeàn vaân phuø haûi nhi chí; só thöù ñaûo kyø caàu töû ña nghieäm, ö kim baát tuyeät". - Meï ñaõ chín con, ngoài cao 7 thöôùc, nay ôû taïi trong ngoâi chuøa cuaû chaâu; chín ñöùa con baùm vaøo hình vieân ñaù, ngöôøi ta baûo raèng vieân ñaù troâi töø bieån maø ñeán; só phu vaø thöù daân ñeán caàu ñaûo; xin coù con trai, phaàn lôùn ñeàu coù nghieäm, tôùi nay khoâng döùt".

Döõ kieän aáy phaûi keå laø loâi cuoán, bôûi vì laàn ñaàu tieân noù noùi tôùi söï hieän dieän cuûa hai lôùp ngöôøi tín Phaät giaùo khaùc nhau ôû nöôùc ta, ñaáy laø só phu vaø thöù daân, vaø hoï ñaõ keát noái vôùi nhau qua trung gian cuûa nieàm tin Phaät giaùo. Vieát giöõa nhöõng naêm 380-420 noù nhö vaäy cho thaáy ngöôøi nöôùc ta vaø Phaät töû nöôùc ta khoâng phaân bieät trình ñoä trí thöùc ñaõ coù nhöõng thaùi ñoä tín ngöôõng naøo.

Keát noái nhöõng döõ kieän keâ ra trong laù thö thöù tö cuûa Ñaïo Cao, ôû ñaáy Phaät töû nöôùc ta "coù keû ngoài thieàn trong röøng ruù, coù ngöôøi tu ñöùc beân caïnh thaønh, hoaëc cung kính chaáp tay hoaëc ca haùt taùn tuïng ngaâm vònh", noù laøm roõ theâm caùi khía caïnh tín ngöôõng thöïc tieãn, maø vaãn coøn soáng soùt cho tôùi ngaøy nay. Töø ñaáy, ta coù theå noùi laø, vaøo ñaàu theá kyû thöù IV ña soá ngöôøi nöôùc ta ñaõ chaáp nhaän Phaät giaùo hieåu theo döôùi khía caïnh thöïc tieãn noù, neáu khoâng laø theo khía caïnh lyù thuyeát. Thöù nieàm tin thöïc tieãn aáy giaûi thích cho ta khoâng ít, taïi sao Ñaïo Cao ñaõ duøng nhöõng loaïi baèng chöùng kieåu Phaät Di Laëc hay Ñònh Quang cho vieäc traû lôøi caâu hoûi cuûa Lyù Mieãu.

Trong lieân heä naøy, caàn chuù yù laø, moät soá tín ngöôõng Phaät giaùo khaùc ñaõ töông ñoái phoå caäp trong quaàn chuùng nhö tín ngöôõng Long Hoa vaø tín ngöôõng Tònh ñoä. Beân caïnh ñoù, nhöõng tröôøng phaùi tieàn cuõng nhö luaät ñaõ hoaït ñoäng maïnh meõ ñeå sau naøy ta coù nhöõng ngöôøi ñaïi bieåu nhö Hueä Thaéng vaø Ñaïo Thieàn. Ngoaøi ra, tình traïng trí thöùc noùi chung ñaõ ñaït ñeán moät trình ñoä cao. Vôùi nhöõng phaân tích ñieån coá vaø thö tòch ôû treân, ta thaâyù nhöõng ngöôøi vieát Saùu laù thö ñaõ coù moät giaùo duïc töông ñoái toaøn dieän roäng raõi vaø chaéc chaén veà caû Phaät giaùo laãn Nho giaùo vaø caùc kieán thöùc toång quaùt khaùc. Kinh saùch Phaät giaùo vaø ngoaøi Phaät giaùo taïi nöôùc ta luùc baáy giôø töông ñoái toaøn dieän roäng raõi vaø chaéc chaén veà caû Phaät giaùo laãn Nho giaùo vaø caùc kieán thöùc toång quaùt khaùc. Kinh saùch Phaät giaùo vaø ngoaøi Phaät giaùo taïi nöôùc ta luùc baáy giôø töông ñoái cuõng khaù nhieàu. Ngoaøi nhöõng kinh ñieån tieâu chuaån, ta coøn coù caùc saùch vôû thi caû cuûa taùc giaû ñoàng ñaïi cuõng nhö thöôû tröôùc. Ñoái vôùi Phaät töû nhö Lyù Mieãu, hoï ñaõ coù moät giaùo duïc Phaät giaùo khaù vöõng chaõi. Ñoái vôùi caùc nhaø tu haønh nhö Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh, hoï ñaõ coù moät trình ñoä vaên hoùa khaù phoå quaùt. Hoï ñaõ bieát chaéc ñeán thô vaên cuûa Phan Nhaïc, daãn tôùi caû nhöõng saùch vôû cuûa Nho gia, söû duïng nhöõng phaïm truø cuûa Laõo Trang.

Giaù trò cuûa nhöõng laù thö döôùi aùnh saùng cuûa nhöõng döõ kieän ngoaïi taïi vöøa keå caøng taêng leân vì söï trung thöïc vaø ñuùng ñaén cuûa chuùng trong vieäc phaûn aûnh tình traïng toång quaùt cuûa nieàm tin Phaät giaùo Vieät Nam vaøo theá kyû thöù V vaø tröôùc ñoù.

5. Veà lòch söû chính trò [^]

Veà khía caïnh chính trò, ngöôøi ñoïc chaéc coù theå thaáy, nhöõng laù thö treân ñaõ ñöa ra nhöõng maäp môø vaø khoù khaên naøo. Ngay caû caùi teân Lyù Mieãu, chuùng ta cuõng khoâng theå tìm ra moät ngöôøi naøo baèng teân aáy trong lòch söû nöôùc ta. Tuy theá, ta khoâng lyù do gì, ñeå nghi ngôø veà söï coù maët cuûa moät "Lyù Giao Chaâu Mieãu" vaø nhöõng phaùp sö, maø Lyù Giao Chaâu naøy ñaõ vieát thö, trong khi chôø ñôïi gaëp.

Taêng Höïu caû trong Xuaát tam taïng kyù taäp laãn Hoaèng minh taäp xaùc ñònh moät caùch roõ raøng Lyù Mieãu laø ñeán töø Giao Chaâu vôùi caùch xöng hoâ quen thuoäc Lyù Giao Chaâu, nhö oâng ñaõ laøm ôû tröôøng hôïp Haø Thöøa Thieân vaø Nhan Dieân Chi vôùi Haø Hoaïnh Döông vaø Nham Vónh Gia. Vaø nhöõng ngöôøi nghieân cöùu sau nhö Nghieâm Khaû Quaân trong Toaøn Toáng vaên quyeån 57 tôø 6b1-8b5 vaø 63 tôø 11b3-142b cuõng ñoàng yù coi Mieãu laø "Giao Chaâu thöù söû" vaø hai phaùp sö Cao vaø Minh laø "Giao Chaâu phaùp sö".

Vaäy thì, cöù nhöõng phaân tích treân cuûa chuùng toâi, ngöôøi ta coù theå ruùt ra nhöõng keát luaän naøo veà tình traïng chính trò nöôùc ta vaøo theá kyû thöù V theo taùc giaû nhöõng laù thö? Tröôùc heát, nhöõng chöõ "cö ñaïi baûo chi ñòa" ñieåm chæ moät caùch töông ñoái ñaùng tin laø, vaøo theá kyû thöù V maëc duø ngöôøi Trung Quoác khoâng ghi laïi moät cuoäc khôûi nghóa hieäu vöông xöng ñeá naøo, moät soá ngöôøi nöôùc ta ñöùng ñaàu chính quyeàn nöôùc ta ñöôïc nhaân daân ta coi nhö thieân töû cuûa hoï, ngay caû khi coù söï hieän dieän cuûa nhöõng teân meänh danh thöù söû coù danh khoâng thöïc vaø ngay caû khi hoï chæ ñöôïc chính quyeàn Trung Quoác thöøa nhaän nhö nhöõng thaùi thuù hay tö maõ hoaëc nhöõng chöùc töông töï khoâng hôn khoâng keùm.

Giaû thieát naøy coù theå ñöùng vöõng ñöôïc khoâng? Coá nhieân, vôùi söï thieáu thoán tö lieäu hieän nay, moät giaû thieát loaïi ñoù raát khoù maø choái boû hay chaáp nhaän moät caùch deã daøng treân cô sôû nhöõng baèng chöùng tröïc tieáp. Chuùng ta do theá ñeå coù theå ruùt ra moät keát luaän naøo, phaûi döïa vaøo nhöõng chöùng côù tröôøng hôïp ngoaïi taïi ñaëc bieät laø nhöõng chöùng côù thuoäc veà nhöõng thôøi kyø sau, khi lòch söû nöôùc ta ñöôïc ghi laïi moät caùch töông ñoái minh baïch vaø ñaày ñuû.

Ñieåm ñaàu lieân quan vôùi hai caùi nhìn khaùc nhau veà ngöôøi ñöùng ñaàu chính quyeàn nöôùc ta, ñaây laø vieäc ngöôøi Trung Quoác nhìn vò aáy nhö moät thöù quan chöùc cuûa Trung Quoác vaø vieäc ngöôøi nöôùc ta nhìn nhö moät thieân töû ngang haøng vôùi thieân töû cuûa Trung Quoác. Caùi caùch nhìn nhò nguyeân naøy, neáu ñaõ xaûy ra vaøo theá kyû thöù V, thì cuõng khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân heát, bôûi vì naêm theá kyû sau ngöôøi Trung Quoác cuõng vaãn tieáp tuïc coù noù. Thí duï ñieån hình cho khaúng ñònh naøy khoâng gì hôn laø vieäc vua Toáng phong chöùc cho Leâ Ñaïi Haønh. Naêm 980 Leâ Hoaøn pheá Ñinh Veä Vöông vaø leân thay, xöng hieäu laø Hoaøng ñeá Minh caøn öùng vaän thaàn vuõ thaêng bình chí nhaân quaûng hieáu. Nhöng ñeán naêm 985 vua Toáng vaãn khoâng cho moät chöùc gì hôn laø Tænh haûi quaân tieát ñoä söù. Giaû nhö ngöôøi nöôùc ta khoâng ghi laïi nhöõng söï vieäc cuûa Leâ Hoaøn vaø chuùng ta phaûi nghieân cöùu qua tö lieäu cuûa ngöôøi Trung Quoác, thì moät ñoaùn aùn ñöông nhieân phaûi xaûy ra, ñaáy laø Hoaøn khoâng xöng ñeá xöng vöông hay ñaët quoác hieäu laäp xaõ taéc gì heát, ngöôïc laïi chæ laø moät tieát ñoä söù, moät quan chöùc cuûa nhaø Toáng.

Ñieåm thöù nhì lieân quan vôùi caùi teân Lyù Mieãu. Nhö ñaõ noùi, caùi teân naøy khoâng theå tìm thaáy trong caùc söû saùch Trung Quoác - chuùng toâi khoâng noùi ñeán söû saùch haäu kyø cuûa ta nhö Ñaïi Vieät söû löôïc hay Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, vì phaàn lôùn chæ cheùp laïi söû saùch Trung Quoác nhöõng söï vieäc cuûa giai ñoaïn chuùng ta ñeà caäp tôùi. Söï tình naøy moät laàn nöõa cuõng khoâng coù gì laøm chuùng ta ngaïc nhieân, bôûi vì noù khoâng phaûi laø moät söï tình duy nhaát voâ tieàn khoaùng haäu. Chuùng ta coù tröôøng hôïp nhöõng vua chuùa nhaø Traàn chaúng haïn. Giaû nhö chuùng ta khoâng coù Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cuøng nhöõng haäu dueä cuûa noù vaø laïi tìm thaáy moät soá nhöõng böùc thö do ngöôøi Trung Quoác baûo toàn cuûa moät trao ñoåi giöõa Traàn Giao Chaâu Caûnh vôùi Phuø Vaân phaùp sö hay giöõa Traàn Giao Chaâu Khaâm vôùi Tueä Trung thöôïng só vaø phaûi döïa vaøo nhöõng söû lieäu Trung Quoác cho vieäc nghieân cöùu chuùng, thì haún nhieân chuùng ta ñaõ phaûi noùi laø, khoâng theå tìm thaáy moät ngöôøi naøo teân Traàn Caûnh hay Traàn Khaâm giöõa nhöõng söû lieäu Trung Quoác ôû giai ñoaïn lieân heä.

Chuùng toâi ñaõ coù dòp vaïch ra tính khoâng theå tin ñöôïc moät caùch hoaøn toaøn cuûa nhöõng söû lieäu Trung Quoác, maëc duø nhöõng teân nghieân cöùu tay sai xaâm löôïc tröôùc ñaây nhö Maspero cuøng nhöõng teân hoïc thuoäc chuùng nhö Sugimoto hay Yamamoto cöù laáy laøm haõnh dieän trong vieäc toân thôø nhöõng thöù söû lieäu aáy. Vaïch ra ñieåm naøy laø nhaèm cho thaáy, neáu ngaøy nay chuùng ta khoâng theå truy daïng ñöôïc caùi teân Lyù Mieãu laø thuoäc veà ai, thì aáy khoâng phaûi vì moät ngöôøi nhö theá ñaõ khoâng hieän höõu, ngöôïc laïi vì ñaõ hieän höõu moät caùch ñoäc laäp neân söû lieäu Trung Quoác khoâng noùi tôùi, coøn saùch vôû ta thì vì kyù öùc phai môø, cuõng im laëng theo.

Hai ñieåm treân nhö vaäy ñaõ boå tuùc cho nhau moät caùch baát ngôø. Vì Mieãu xöng thieân töû, neân traùo trôû teân mình. Vì söû gia Trung Quoác giaän gheùt keû xöng thieân töû, neân khoâng chòu tra vaán theâm. Tình traïng nöôùc ta nhö moät nöôùc ñoäc laäp vaø laõnh tuï ta nhö moät laõnh tuï ñoäc laäp vaøo theá kyû thöù naêm naøy coøn coù theå laøm vöõng theâm, khi chuùng ta phaân tích chính caùi nhìn cuûa chính quyeàn Trung Quoác veà tình traïng aáy.

Thöù nhaát, chuùng ta coù caùi chieáu cuûa Tieâu Ñaïo Thaønh vieát naêm 479 phong chöùc thöù söû cho Lyù Thuùc Hieán, maø chuùng toâi ñaõ cho daãn ôû treân, theo ñoù lieân laïc giöõa nöôùc ta vaø Trung Quoác tröôùc thôøi nhaø Teà khoâng gì hôn laø moät lieân laïc "thô soùc". Thô soùc theo chuù thích cuûa Hoà Tam Tænh trong Töï trò thoâng giaùm quyeån 135 tôø 4230 1 coù nghóa "Coå giaû Thieân töû thöôøng dó quí ñoâng ban lai tueá thaäp nhò nguyeät thô soùc vu chö haàu; chö haàu thoï nhi taïng chi toå mieáu chí nguyeät soùc taéc dó ñaéc döông caùo mieáu, thænh nhi haønh chi". Lieân laïc thô soùc nhö vaäy khoâng gì hôn laø moät lieân laïc chö haàu.

Vaø lieân laïc naøy chæ coù theå thieát laäp, khi chính quyeàn trung öông quaù yeáu vaø chính quyeàn ñòa phöông quaù maïnh. Chính quyeàn trung öông coù theå ra baát cöù leänh gì vaø gôûi ra boán phöông baát cöù söû giaû vaø thöù söû naøo, nhöng quyeàn quyeát ñònh toái haäu vaãn laø chính quyeàn töï trò ñòa phöông. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao Lyù Tröôøng Nhaân, Lyù Thuùc Hieán vaø Phuïc Ñaêng Chi ñaõ haønh ñoäng, nhö hoï haønh ñoäng. Vì laø chö haàu, nhieäm vuï cuûa hoï khoâng gì hôn laø gôûi cho chính quyeàn trung öông moät soá nguoàn lôïi vaø haøng naêm moät soá nhöõng trao ñoåi caàn thieát cho vieäc chöùng toû thaàn phuïc vaø chaáp nhaän. Nhieäm vuï naøy coù theå thaáy moät caùch roõ raøng trong khía caïnh thöù hai cuûa tình traïng treân, ñaáy laø khía caïnh kinh teá.

ÔÛ treân, chuùng toâi ñaõ cho daãn caùi toùm taét lòch söû taøi chính Trung Quoác töø thôøi Taán Nguyeân ñeá cho ñeán thôøi Tuøy cuûa Tuøy thô. Theo ñoù thì trong khoaûng thôøi gian töø naêm 317 ñeán 602 caùi cheá ñoä, ôû ñoù "keû haøo huøng giöõa höông khuùc, trieàu ñình phaàn nhieàu nhôn ñaáy maø giao chuùng cho hoï, nhaèm thu laáy moät phaàn lôïi", ñaõ trôû thaønh phoå bieán. Vaø ngay caû vieäc "thu laáy moät phaàn lôïi naøy" cuõng khoâng bao giôø ñöôïc thöïc hieän moät caùch ñaùng muoán, bôûi vì "khoâng moät ñònh leänh leä pheùp thöôøng" ñaõ ñaët ra. Cho neân, xöù naøo muoán naïp gì thì naïp, daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa tieàn teä vaø tình traïng laïm phaùt do noù ñeà cöông, taïo neân nhöõng baát oån chính trò vôùi söï thay ngoâi ñoåi hoï lieân tieáp nhau töø naêm 420 ñeán naêm 618 ôû Trung Quoác vaø nhöõng vaän ñoäng ñoäc laäp lieân tieáp nhau töø naêm 380 cho ñeán naêm 602 taïi nöôùc ta.

Chính döôùi aùnh saùng cuûa traïng huoáng kinh teá vaø chính trò naøy, ta môùi coù theå hieåu, taïi sao Teà Vuõ ñeá toá caùo Lyù Thuùc Hieán khoâng nhöõng khoâng chòu naïp thoå saûn, maø coøn aên gian vaø aên bôùt cuûa coáng cuûa nhöõng nöôùc khaùc gôûi cho trieàu ñình qua trung gian Giao Chaâu, vaø taïi sao Lyù Thuùc Hieán, khi nghe tin Vuõ ñeá cöû Löu Giai ñem binh töø nhöõng ñòa ñieåm Nam Khöông, Loâ Laêng vaø Thæ Höng tôùi ñaùnh, lieàn gôûi söù "xin naïp thay nhöõng ñoà coáng nhöõng naêm qua, daâng hai möôi daõy muõ ñaâu maâu baèng baïc roøng vaø loâng chim seû". Khi söù khoâng thaønh vaø Giai vaãn tieán quaân, Hieán töï thaân veà chaàu, nhöng cuõng khoâng thaønh. Naêm 485 Giai trôû thaønh thöù söû Giao Chaâu. Chuùng ta phaûi ñôïi theâm ba naêm nöõa, luùc Phoøng Phaùp Thöøa tôùi theá Giai, chính quyeàn töï trò nöôùc ta môùi thaønh coâng thöïc hieän nhieäm vuï cuûa noù trong con ngöôøi cuûa Phuïc Ñaêng Chi.

Baèng nhöõng phaân tích aáy, ñieàu trôû thaønh roõ raøng laø moät cheá ñoä chính trò nhò nguyeân ñaõ hieän dieän ôû nöôùc ta vaøo theá kyû thöù naêm, moät beân goàm chính quyeàn ngöôøi nöôùc ta, maø ngöôøi laõnh tuï ñöôïc daân ta goïi laø "Cö ñaïi baûo chi ñòa", vaø beân kia goàm chính quyeàn cuûa teân thöù söû cuøng nhöõng "baéc lai boä khuùc" cuûa noù. Cheá ñoä thöù söû trong khoaûng thôøi gian aáy khoâng gì hôn laø moät cheá ñoä höõu danh voâ thöïc 1.

Tình traïng naøy ñeå loä ra raát roõ trong tröôøng hôïp Löu Giai Nam Teà thö 58 tôø 7a10-13 noùi Giai ñöôïc cöû laøm thöù söû vaøo naêm 483 nhöng ñeán naêm 486 Tieâu Töû Löông coøn vieát sôù taâu xin ñöøng ñi ñaùnh Giao Chaâu vì sôï "söï toaøn thaéng khoù maø taát yeáu", nhö Nam Teà thö 40 tôø 3a13-b4 ñaõ cheùp. Do theá, neáu Giai coù tieán ñaùnh Thuùc Hieán cuõng khoâng theå sôùm hôn naêm 486. Naêm 485 Hueä Thaéng bò eùp môøi veà Trung Quoác coù leõ do yeâu saùch cuûa Löu Giai.

Cuoái cuøng, caàn noùi sô ñeán vai troø Phaät giaùo trong nhöõng cuoäc vaän ñoäng ñoäc laäp theá kyû thöù V. Nhö nhöõng lieân laïc giöõa Lyù Thuùc Hieán vaø Hueä Ñaø cho thaáy, Phaät gia chaéc haún ñaõ tham döï moät caùch tích cöï vaøo nhöõng cuoäc vaän ñoäng giaûi phoùng daân toäc cuûa nhaân daân ta vaøo theá kyû thöù V. Coù leõ vì söï tham döï aáy, maø nhöõng ngöôøi nhö Hueä Thaéng ñaõ bò baét veà Trung Quoác, vaøo khoaûng naêm 485 khi Löu Giai tieán quaân ñaùnh Hieán.

Vaø vieäc Ñaïo Thieàn ñeán giaûng ôû Nam Kinh vaøo naêm 483, thì nhö ta seõ thaáy laø do chính chính quyeàn Lyù Thuùc Hieán gôûi ñi ñeå vaän ñoäng ngoaïi giao cho mình. Neân khi tieán quaân ñe doïa chính quyeàn Lyù Thuùc Hieán vaøo naêm 485 Giai ñaõ thaønh coâng baét ñöôïc Hueä Thaéng veà Trung Quoác. Hai naêm sau Giai ñaõ laáy ñöôïc "Moät vieân ngoïc chaâu cao hai taác ñuû laøm moät töôïng Phaät ngoài" daâng cho vua Teà, nhö Lòch ñaïi tam baûo kyù quyeån 3 ÑTK 2034 tôø 44a3 cuûa Phí Tröôøng Phoøng ghi laïi: "Vónh minh nguõ nieân chính nguyeät, Giao Chaâu hieán nhaát chaâu cao nhò thoán, cuï taùc Phaät toïa hình töôïng".

Ñieåm Hueä Thaéng bò eùp ñaây nhö vaäy giuùp ta khoâng ít trong vieäc hieåu bieát, taïi sao Thaéng, luùc ôû Trung Quoác ñaõ "thao minh che kín, thöôøng toû nhö ngu", laïi khoâng aên côm chuøa, maø chæ aên ñoà khaát thöïc ñöôïc.

Tình traïng ngöôøi nöôùc ta bò baét ñöa veà laøm vieäc ôû Trung Quoác, duø nhieàu hay ít, coá nhieân khoâng phaûi laø moät tình traïng môùi meû chæ xaûy ra vôùi nhaø Teà. Neáu Ngoâ chí coù theå tin ñöôïc, thì gaàn hai traêm naêm, tröôùc khi Thieàn ra ñôøi, hôn moät ngaøn coâng nhaân nöôùc ta ñaõ bò baét gôûi veà Kieán Nghieäp cho vieäc xaây döïng cung ñieän, taïo cô hoäi cho cuoäc vaän ñoäng ñoäc laäp coù qui moâ vaø thaønh coâng ñaàu tieân cuûa nöôùc ta sau Hai Baø Tröng do Löõ Höng laõnh ñaïo.

Khoâng nhöõng theá, vaøo theá kyû thöù V, nöôùc ta cuõng laø nôi truù aån cho nhöõng phaàn töû Phaät giaùo ngöôøi Trung Quoác bò baïc ñaõi hay baát maõn, maø ñieån hình nhaát coá nhieân laø tröôøng hôïp Hueä Laâm, ngoaøi taêng chính Trí Baân. Chuùng toâi seõ phaân tích khaù kyõ caøng veà Laâm döôùi ñaây, do theá khoâng coù gì ñeå nhaän xeùt theâm.

Chæ caàn nhaán maïnh laø, vôùi söï ñoå naùt cuûa moät Trung Quoác thoáng nhaát, tinh thaàn caùt cöù trôû neân maïnh, nhaát laø döôùi söï thuùc ñaåy cuûa quan nieäm xaõ hoäi Phaät giaùo, theo ñaáy ngöôøi nöôùc ta khoâng coù moät lyù do gì maø phaûi trung thaønh vaø leä thuoäc vaøo Trung Quoác, bôûi vì moãi ngöôøi phaûi traùch nhieäm tröôùc haønh ñoäng cuûa mình vaø tröôùc taäp theå, maø haønh ñoäng mình aûnh höôûng. Do theá, vaøo cuoái theá kyû thöù V, vieäc taäp theå Phaät giaùo thöøa nhaän ôû nöôùc ta nhöõng ngöôøi ôû vaøo "ñaïi baûo chi ñòa" khoâng coù chi laø laï heát.

Noùi taét, cô sôû kinh teá, chính trò vaø vaên hoùa taïi Vieät Nam trong khoaûng thôøi gian aáy quaû ñaõ vöõng chaêc cho nhöõng cuoäc vaän ñoäng ñoäc laäp baét ñaàu vôùi Lyù Toán vaøo naêm 370 cho ñeán toái thieåu naêm 602, khi Lyù Sö Lôïi thua haøng. Coù theå noùi, giai ñoaïn aáy laø moät giai ñoaïn ñoäc laäp cuûa nöôùc ta. Naêm chöõ "cö ñaïi baûo chi ñòa" cuûa Ñaïo Cao trong laù thö thöù tö do theá thaät laø quí giaù cho vieäc nghieân cöùu lòch söû chính trò Vieät Nam.
 
 

6. Veà lòch söû tö töôûng

Veà khía caïnh tö töôûng, nhöõng ñoùng goùp cuûa saùu laù thö treân caøng trôû neân khôûi saéc, vì chuùng laø nhöõng vaên kieän ñaàu tieân coøn soùt laïi vôùi nhöõng ghi chuù ñaùng chuù yù do ngöôøi nöôùc ta vieát veà khoâng nhöõng tình traïng suy nghó cuûa Phaät töû Vieät Nam vaøo theá kyû thöù V, maø coøn veà tình traïng suy nghó cuûa nhöõng ngöôøi khoâng Phaät giaùo nöôùc ta cuøng luùc. Chuùng töø ñoù seõ giuùp ñaùnh tan heát moïi khaúng ñònh voâ baèng veà quaù trình phaùt trieån cuûa nhöõng traøo löu tö töôûng vaø vaên hoaù khaùc nhau taïi Vieät Nam kieåu "Nho hoïc chöa ñaøo taïo ñöôïc moät nhaân taøi baùc hoïc naøo" v.v... nhö ngöôøi ñoïc seõ coù dòp thaáy.

Veà tình traïng suy nghó cuûa nhöõng Phaät töû, hoï ñaët ra moät soá vaán ñeà, maø cho ñeán nay vaãn chöa ñöôïc giaûi quyeát moät caùch thoûa ñaùng. Thöù nhaát, ñaâu laø cô sôû cho nhöõng thöù nieàm tin nhö Taây phöông cöïc laïc hay ba hoäi Long hoa? Thöù hai, ñaâu laø cô sôû cho nhöõng giaù trò lòch söû cuûa nhöõng khaúng ñònh trong caùc kin ñieån Phaät giaùo? Thöù ba, Phaät giaùo coù moät ñòa vò tín ngöôõng vaø tö töôûng khaùc? Ba vaán ñeà naøy, maëc duø ñaët ra hôn moät ngaøn röôõi naêm tröôùc ñaây, vaãn ñang coù taát caû tính hieän ñaïi cuûa chuùng cho nhöõng ngöôøi suy nghó ngaøy nay, bôûi vì neáu hoûi tôùi, ngöôøi ta phaàn lôùn taát khoâng theå laøm gì hôn laø laäp laïi nhöõng caâu traû lôøi töông töï kieåu cuûa Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh.

Veà caâu hoûi thöù nhaát, Cao cho raèng, söï chaân thaät cuûa nhöõng thöù nieàm tin nhö Taây phöông cöïc laïc hay ba hoäi Long hoa naèm ôû choã, noù seõ hieän thöïc nhö nhöõng tieân ñoaùn veà Phaät Thích Ca ñaõ hieän thöïc trong caù nhaân cuûa Phaät Thích Ca. Traû lôøi theá naøy dó nhieân khoâng theå hoaøn toaøn thaønh coâng; bôûi vì giaû nhö chuùng ñaõ hieän thöïc vôùi Phaät Thích Ca, thì ta coù baûo ñaûm gì laø chuùng seõ hieän thöïc ôû nhöõng tröôøng hôïp khaùc. Ñeå ñaùnh tan nghi ngôø aáy, Ñaïo Cao laäp ra thuyeát caûm öùng cuûa Khöông Taêng Hoäi vaø Phaùp Minh quaûng dieãn noù vaøo moät tröôøng hôïp cuï theå ñeå noùi raèng söï khoâng thaáy hieän thöïc trong nhöõng tröôøng hôïp khaùc vì ngöôøi ta ñaõ "phoù thaùc cho ñoàng boùng, ñaàu thaønh vôùi phuø chuù, oâm laáy ñieàu baäy ñeå hy voïng chuyeän phaûi, giöõ chaët vieäc giaû ñeå chôø ñôïi söï chaân, chaàn chôø hai loøng, truø tröø ñoâi ngaõ". Noùi nhö vaäy, Minh thaät söï khoâng khaùc gì maáy vôùi moät soá ngöôøi nöôùc ta hieän nay chuû tröông caùi thuyeát "laõnh noaõn töï tri", theo ñaáy muoán hieåu Phaät giaùo thì phaûi soáng nhö lôøi Phaät daïy.

Nhöng khaúng ñònh theá, ngöôøi ta phaûi bieát lôøi Phaät daïy goàm nhöõng gì. Vaø ñaáy chính laø chuû ñeà caâu hoûi thöù hai: ñaâu laø cô sôû cho giaù trò lòch söû cuûa nhöõng khaúng ñònh trong caùc kinh ñieån Phaät giaùo? Traû lôøi caâu hoûi naøy, moät ngaøn röôõi naêm tröôùc ñaây Ñaïo Cao ñaõ coù moät yù thöùc lòch söû vaø moät quan nieäm lòch söû cao vaø ñaùng ca ngôïi.

Noùi yù thöùc vaø quan nieäm lòch söû cuûa Cao laø cao vaø ñaùng ca ngôïi, bôûi vì ñöùng tröôùc caâu hoûi veà giaù trò lòch söû cuûa nhöõng kinh saùch Phaät giaùo, Cao neâu leân moät caâu hoûi toång quaùt hôn, ñaáy laø, nhöõng döõ kieän cuûa quaù khöù coù theå tin ñöôïc tôùi möùc naøo, moät caâu hoûi, maø hai tröôøng phaùii lòch söû quan ñaõ khoâng ngöøng baøn caõi, tröôøng phaùi chuû lòch söû töông ñoái vaø tröôøng phaùi chuû lòch söû tuyeät ñoái. Coá nhieân, neâu leân caâu hoûi toång quaùt aáy, Cao muoán cho thaáy raèng ngöôøi ta khoâng caàn phaûi tra hoûi veà giaù trò lòch söû Phaät giaùo, neáu hoï ñoàng thôøi khoâng tra hoûi veà giaù trò lòch söû cuûa nhöõng thöù saùch vôû khaùc, nhö söû saùch Trung Quoác hay Chu Khoång chaúng haïn.

Song, laøm vaäy tuy Cao traùnh ñöôïc caâu hoûi cuûa Lyù Mieãu ñaõ khoâng ñoái dieän vôùi tröïc tieáp vaán ñeà. Loãi laàm naøy cuûa Cao ñöông nhieân khoâng ñaùng traùch cho laém. Vì khoâng ñoái dieän tröïc tieáp vaø chæ duøng nhöõng baèng côù ngoaïi taïi, ngöôøi ta taát phaûi hoûi Phaät giaùo vaø nhöõng thöù baèng côù ngoaïi taïi aáy coù nhöõng lieân laïc gì? Lyù Mieãu vaïch ra moät caùch linh ñoäng, khi oâng hoûi: "Neáu nhö daãn chuyeän tin beân naøy, nghieäm beân kia, nhö ñaáng chí thaùnh khoâng ra ñôøi, Khoång Thích hai ñöôøng khaùc nhau, töùc söï maø baøn khoâng phaûi laø khoâng maâu thuaãn, thì chuùng coù caùi gì coù theå chöùng nghieäm cho nhau ö?

Quaû thaät, giaù trò lòch söû cuûa nhöõng khaúng ñònh trong caùc kinh ñieån Phaät giaùo coù theå coi nhö coù cuøng moät cô sôû nhö nhöõng thöù khaúng ñònh cuûa nhöõng vaên kieän lòch söû khaùc hay khoâng? Chaúng haïn, ngöôøi ta phaûi xaùc ñònh giaù trò lòch söû cuûa nhöõng moâ taû veà cuoäc "leo thang chín taàng trôøi" cuûa ñöùc Phaät tröôùc luùc nhaäp dieät trong kinh Ñaïi baùt nieát baøn theá naøo? Cuoái cuøng, ngöôøi ta hình nhö baét buoäc trôû laïi thuyeát "laõnh noaõn töï tri" cuûa Phaùp Minh. Nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán Phaät giaùo do saùu laù thö neâu ra do theá coù taát caû tính hieän ñaïi vaø taát caû söï khoù khaên cuûa chuùng, maø nhöõng ngöôøi nghieân cöùu Phaät giaùo coù yù thöùc hieän nay ñaùng neân suy ngaãm.

Veà nhöõng vaán ñeà ngoaøi Phaät giaùo, chuùng ta coù moät baùo caùo töông ñoái khaù töôøng taän, duø raát toång quaùt, trong laù thö thöù 3 cuûa Lyù Mieãu. Theo Mieãu vaøo theá kyû thöù naêm "ñaïi nghóa ñaõ bò khoù khaên, Nho Maëc ñang giaønh nhau noåi leân, thì haù laïi ñeå cho chính tín bò lu môø laøm cho söï huûy baùng hieåu laàm caøng taêng haán sao?".

Caâu hoûi naøy cuûa Mieãu cho ta bieát hai ñieåm. Ñieåm thöù nhaát, caùc hoïc thuyeát Nho vaø Maëc ñang noåi leân ôû nöôùc ta. Ñieåm thöù hai, chuùng ñang taán coâng huûy baùng Phaät giaùo. Hai ñieåm naøy vaïch ra moät caùch khoâng choái caõi khoâng nhöõng Phaät giaùo ñaõ phaùt trieån trong nhöõng tình caûnh vaø nghòch caûnh naøo, maø coøn Nho giaùo vaø Maëc giaùo ñaõ coù nhöõng vaän meänh gì trong nhöõng theá kyû tröôùc theá kyû thöù möôøi. Nho vaø Maëc khoâng nhöõng ñaõ tröôûng thaønh cho vieäc "ñaøo taïo ñöôïc moät nhaân taøi baùc hoïc", ngöôïc laïi, ñaõ thaønh coâng laøm cho moät soá "nhaân taøi" aáy pheâ bình vaø theo Mieãu "huûy baùng" Phaät giaùo.

Vaán ñeà taïi sao Nho giaùo vaø Nho syõ ñaõ khoâng ñoùng moät vai troø ñaùng chuù yù naøo trong nhöõng cuoäc vaän ñoäng ñoäc laäp cuûa nöôùc ta cuõng nhö trong thôøi kyø daân toäc ta laäp quoác, nhö vaäy coù theå giaûi thích baèng vieäc Nho giaùo thieáu nhaân taøi hay töông töï. Ngoaøi khaúng ñònh cuûa Mieãu vaø Ñaïo Cao, baèng chöùng roõ reät nhaát dó nhieân laø söï thaønh coâng cuûa anh em Khöông Coâng Phuï ôû taïi saân vua Ñöôøng. Lyù do cho söï vaéng maët cuûa Nho giaùo do theá phaûi baét nguoàn töø moät cô sôû saâu xa hôn. Vaø noù theo choã chuùng toâi nghó khoâng gì hôn laø söï lieân heä giöõa Nho giaùo vaø Nho só vôùi ngöôøi nöôùc ta.

Chính döôùi thôøi Só Nhieáp vôùi söï phaù saûn cuûa quyeàn haønh nhaø Haùn vaø söï xuaát hieän cuûa nhöõng chính quyeàn phaân tranh, maø Nho giaùo vaø nho syõ ñaõ du nhaäp vaøo nöôùc ta moät caùch ñaùng chuù yù. Moät soá taùc phaåm do nho só vieát vaøo thôøi naøy taïi nöôùc ta ngaøy nay ñang coøn ñöôïc baûo toàn, nhôø ñaáy ta coù theå thaáy moät phaàn naøo quan nieäm cuûa hoï veà ngöôøi nöôùc ta vaø giuùp so saùnh noù vôùi quan nieäm trong moät soá saùch vôû Phaät giaùo vieát cuøng thôøi cuøng choã.

Veà phía nho só, taùc phaåm ñaïi bieåu nhaát coá nhieân laø boä Thích danh do Löu Hy vieát khoaûng nhöõng naêm 196-2191. ÔÛ ñoaïn Thích chaâu quoác, noù giaûi thích chöõ "vieät" baèng nhöõng chöõ sau: "Di man chi quoác, ñoä Vieät leã nghóa, voâ sôû caâu giaû". Theá coù nghóa, trong thôøi kyø töï trò daân chuû töø naêm 43-939 quan nieäm chính thoáng trong nhöõng saùch vôû Nho giaùo veà nöôùc Vieät, maø ngöôøi nöôùc ta sau naøy ñaõ ñoàng nhaát vaøo, khoâng gì hôn laø, noù laø moät "nöôùc moïi rôï, vöôït khoûi leã nghóa khoâng coù caâu thöïc"2.

Baây giôø, neáu ñem so saùnh vôùi quan nieäm trong caùc saùch vôû Phaät giaùo nhö Maâu Töû lyù hoaëc luaän chaúng haïn, thì ta coù moät tình traïng traùi ngöôïc.

Lyù hoaëc luaän khoâng nhöõng daùm caû gan vaøo cuoái theá kyû thöù hai khaúng ñònh Trung Quoác chöa chaéc ñaõ laø trung taâm cuûa trôøi ñaát - Haùn ñòa vò taát vi thieân trung - ngöôïc laïi coøn duøng ngay caû nhöõng "Ngoâ Vieät chi tuïc" nhaèm bieän minh cho loái soáng cuûa nhöõng tu só Phaät giaùo. Noùi caùch khaùc, veà moät maët noù vaïch traàn tính ñòa phöông cuûa toân giaùo vaø hoïc thuyeát Trung Quoác, vaø veà maët khaùc ca ngôïi nhöõng tuïc leä ñòa phöông cuûa ngöôøi nöôùc ta. Phaät giaùo nhö vaäy ngaøy töø ñaàu nhöõng theá kyû coù maët cuûa noù ñaõ töï choïn ñöùng vaøo haøng nguõ daân toäc vaø xuaát hieän nhö moät chaát xuùc taùc cho daân toäc ta trong vieäc thaâu nhaäp vaên hoùa ngoaïi lai, ñoàng thôøi giöõ laïi baûn chaát cuûa mình. Theâm vaøo ñoù, noù duøng nhö moät khí cuï nhaèm khaúng ñònh chính baûn chaát aáy.

Neáu truyeàn thoáng thaàn phoå coù theå tin ñöôïc veà chuyeän Baùt Naøn phu nhaân sau cuoäc thaát baïi cuûa Hai Baø Tröng, ñaõ ñi tu vaøo naêm 43, vaø nhö vaäy laø moät coâ ni Phaät giaùo ñaàu tieân cuûa nöôùc ta, thì ñieàu naøy cuõng khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân heát, cöù theo nhöõng phaân tích vöøa thaáy.

Chính hai quan nieäm khaùc nhau veà ngöôøi nöôùc ta naøy cuûa Nho giaùo vaø Phaät giaùo, maø Nho giaùo ñaõ bò ngöôøi nöôùc ta nhìn ñeán vôùi moät caëp maét ñaày nghi ngôø vaø thieáu tin töôûng trong theá kyû ñaàu cuûa thôøi laäp quoác, maëc daàu hoï khoâng ngöøng duøng chính lyù thuyeát chính trò Nho giaùo cho vieäc bieän minh nhöõng haønh ñoäng chính trò thoâng thöôøng cuûa mình. Vaø aáy laø chöa keå ñeán vieäc Nho só thöôøng coù nhieàu cô hoäi ñeå hôïp taùc vaø ñoàng loõa voùi boïn xaâm löôïc cuøng quan lieâu vaø chính quyeàn do Trung Quoác döïng neân hôn laø nhöõng tu só Phaät giaùo. Coù leõ vì caû söï tình lyù thuyeát laãn thöïc tieãn aáy, maø qua lòch söû Phaät giaùo chuøa chieàn vaø hoäi heø Phaät giaùo cöù tieáp tuïc moïc leân nhö naám vaø dieãn ra nhö hoa, khoâng keå luaät leä caám ñoaùn gì heát.

Ñieàu ñaùng chuù yù hôn nöõa laø thaùi ñoä cuûa taäp theå Phaät giaùo tröôùc nhöõng pheâ bình vaø huûy baùng cuûa caùc hoïc phaùi Nho Maëc. Cöù vaøo gioïng ñieäu cuûa Lyù Mieãu thì moät maët Mieãu muoán deïp boû naïn Nho Maëc ñi moät caùch mieân vieãn. Maët khaùc, Mieãu laïi muoán döïa vaøo Nho Maëc ñeå tìm hieåu Phaät giaùo, ñeå laøm cô sôû cho nieàm tin ñoù. Gioïng ñieäu cuûa Ñaïo Cao, ngöôïc laïi muoán keát chaët Nho Maëc vôùi Phaät giaùo, maëc duø oâng caûnh caùo Mieãu ñöøng coù "haáp taáp trong söï ñoàng qui". Taïi sao laïi coù moät uùp môû aám ôù theá naøy? Taïi sao baûo moät ñaøng laø, "ñöôøng khoâng khaùc loái, hoï chæ thuaät laïi maø khoâng laøm ra", roài ñaøng kia thì noùi ñöøng voäi "ñaët giaùo phaùp Phaät xuoáng ngang haøng vôùi Chu Khoång". Caâu hoûi naøy, chuùng toâi chöa coù dòp traû lôøi trong ñoaïn baøn veà Hueä Laâm ôû treân, neân ñaùng baøn roäng ra ôû ñaây.

Lyù do cho söï uùp môû ñoù, chuùng ta coù leõ khoâng phaûi tìm ñaâu cho xa. Noù naèm ngay trong cuoán Quaân thieän luaän cuûa Hueä Laâm. Laâm noùi chuyeän Nho giaùo vaø Phaät giaùo "thuø ñoà nhi ñoàng qui". Nhöng trong khi xaùc nhaän vaäy, oâng khoâng queân vaïch ra nhöôïc ñieåm cuûa caû hai, ñaáy laø veà chuyeän u minh thì "Chu Khoång nghi nhi baát bieän", coøn "Thích Ca bieän nhi baát thaät". Coù leõ vì muoán caûnh caùo Mieãu vaø nhöõng Phaät töû nöôùc ta veà nhöõng thöù aên noùi kieåu ñoù, neân Cao ñaõ phaûi baûo laø ñöøng "haáp taáp trong söï ñoàng qui", nhaát laø thöù ñoàng qui kieåu cuûa Laâm, daãu oâng thöøa nhaän "ñöôøng khoâng khaùc loái". Ñaây coù theå noùi laø moät noã löïc tieáp thu coù yù thöùc coù pheâ phaùn, ñaàu tieân ñöôïc ghi laïi trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam ñaët vaøo nhöõng hoïc thuyeát ñöông thôøi.

Baèng noã löïc tieáp thu coù yù thöùc coù pheâ phaùn naøy, maø khi ngöôøi nöôùc ta baét ñaàu huøng cöù ñeá vöông, taäp theå Phaät giaùo ñaõ coù theå ñoùng goùp moät caùch tích cöïc vaøo vieäc giaûi phoùng vaø baûo veä ñaát nöôùc tröôùc nhöõng tham voïng thoân tính cuûa taäp ñoaøn thoáng trò phong kieán Trung Quoác. Cuõng nhôø noã löïc aáy, maø noù ñaõ thaåm thaáu ñôøi soáng thöôøng ngaøy cuûa moïi ngöôøi daân Vieät Nam. Trong lieân heä naøy, caàn noùi theâm laø, söï tieáp thu ñoù khoâng chæ xaûy ra ôû moät laõnh vöïc. Ngöôïc laïi, cöù vaøo nhöõng laù thö treân, thì noù ñaõ theå hieän döôùi nhieàu boä daùng khaùc nhau, maø moät trong ñoù laø aâm nhaïc, ôû ñaây khoâng chæ taùn tuïng ngaâm vònh laø Phaät giaùo maø ngay caû ca haùt cuõng ñöôïc Phaät giaùo hoùa vaø trôû thaønh moät boä moân cuûa leã nhaïc Phaät giaùo, nhö ñaõ vaïch ra treân. Ñaïo Cao cuõng nhö Phaùp Minh nhaán maïnh theâm laø, neáu söï tieáp thu ñaõ xaûy ra, thì ñaây chính laø khaû naêng tieáp thu vì nhöõng aùp böùc. Ñoái vôùi hoï, Phaät giaùo laø "maët trôøi maët traêng", coøn nhöõng thöù khaùc thì nhö nhöõng "boùng ñeøn leo leùt" hay nhöõng "ngoïn ñuoác leo leùt". Ñaây phaûi keå laø moät thaùi ñoä ñaùng chuù yù nhaát laø trong giai ñoaïn, ôû ñaáy "ñaïi giaùo ñaõ bò khoù khaên" vaø "söï hieåu laàm vaø huûy baùng taêng haán". Noù coù theå laø moät thaùi ñoä töï tín cuûa moät tình traïng Phaät giaùo ñang leân vaø cuûa moät daân toäc ñang tænh giaác.

Nhöng ñoàng thôøi vôùi noã löïc ñoàng hoùa aáy, hoï pheâ bình moät caùch gay gaét veà chuyeän "phoù thaùc cho ñoàng boùng, ñaàu thaønh vôùi phuø chuù". Vaøo thôøi hoï, haún nhieân Phaät giaùo khoâng thieáu nhöõng pha troän cuûa noù, maø söï thaàn dò cuûa Hueä Dao laø moät thí duï. Ñieàu ñaùng tieác laø, trong tình traïng nghieân cöùu hieän taïi chuùng ta ñang thieáu tö lieäu cho vieäc kieåm tra nhöõng pheâ bình aáy. Ñieåm loâi cuoán naèm ôû choã, ngay vaøo theá kyû thöù V, nhöõng pheâ bình loaïi aáy veà ñoàng boùng vaø phuø chuù laïi ñaõ coù theå ñeà leân. Ñaây coù leõ laø moät xaùc ñònh giôùi haïn vaø möùc ñoä coù theå ñoàng hoùa cuûapg vaø phaûi ñoàng hoùa theo chieàu höôùng naøo. Ngoaøi ra, cuøng vôùi nhöõng thí duï leû teû nhö tröôøng hôïp Hueä Ñaøo vaø Lyù Thuùc Hieán hay caùi baùo caùo cuûa Löu Haân Kyø, noù cho thaáy moät phaàn naøo söï phoå bieán cuûa ñoàng boùng vaø phuø chuù, moät tình traïng khoâng coù gì ñaùng ngaïc nhieân, vaø caùi kuynh höôùng muoán chaáp nhaän moät caùch deã daøng chung cuûa nhöõng Phaät töû. Thaùi ñoä tö töôûng cuûa taäp theå Phaät giaùo do theá phaûi noùi laø ñaùng keå.

Chính nhôø vaøo tình traïng tín ngöôõng chung naøy, maø nhöõng noã löïc cuoái cuøng cuûa neàn Phaät giaùo quyeàn naêng cuûa Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi ñaõ theå hieän qua nhöõng con ngöôøi nhö Ñaøm Hoaèng, Hueä Thaéng vaø Ñaïo Thieàn. Ñaøm Hoaèng ñaõ töï thieâu, ñeå chöùng min caùi quyeàn naêng caûm öùng laø moät söï thöïc. Ñaïo Thieàn vaãn tieáp tuïc coá gaéng ñi theo con ñöôøng tu thieàn do Khöông Taêng Hoäi môû ra. Nhöng hoï laø nhöõng aùnh löûa cuoái cuøng leo leùt tröôùc côn gioù ñang leân cuûa thôøi ñaïi Phaät giaùo môùi. Chuùng toâi seõ nghieân cöùu hoï ôû nhöõng phaàn tieáp theo. Nhöng tröôùc khi nghieân cöùu veà hoï, chuùng ta phaûi bieát Hueä Laâm vaø Quaân thieän luaän, coãi nguoàn tröïc tieáp cho cuoäc khuûng hoaûng Phaät giaùo baùo hieäu söï caùo chung cuûa neàn Phaät giaùo quyeàn naêng.

---

| Muïc luïc | I | II | III | IV | IVb | V | VI | VII | VIII | VIIIb | IX | IXb | X | XI | XII |