Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [ Trang Chuû ]
|
Tieán só Leâ Maïnh Thaùt |
- Chöông XII
- Veà Trí Baân vaø Giaûi Haøn thöïc Taùn Phöông
Keå töø ngaøy Maâu Töû choáng laïi vieäc chöõa beänh baèng taøn nhang nöùc taûi vaø Queá Phuï khaùm paù döôïc tính cuûa queá chi cho tôùi Ñaïo Hueä ñöôïc môøi vaoø kinh ñoâ chöõa beänh cho hoaøng cô cuaû Lyù Anh Toân, trong khoaûng gaàn moät ngaøn naêm naøy tình traïng y döôïc hoïc taïi nöôùc ta chöa bao giôø ñöôïc nghieân cöùu tôùi. Chuùng toâi do ñoù ñeà nghi cung hieán moät vaøi tö lieäu döôùi ñaây veà moät nhaø sö Trung Quoác bò ñuoåi ra Giao Chaâu vaø cuoán saùch döôïc hoïc cuaû oâng, giaû thieát raèng, kieán thöùc y döôïc cuaû oâng quaû ñaõ aûnh höôûng tình traïng hieåu bieát phaùt trieån y döôïc Vieät Nam ôû nhöõng theá kyû sau. Giaû thieát naøy dó nhieân khoâng ñeán noãi quaù töôûng töôïng hay xa vôøi, cöù vaøo thoâng leä cuûa nhöõng phaùt trieån song song trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam kieåu Voâ Ngoân Thoâng vôùi Caûm Thaønh hay Tieâu Dieâu vôùi Tueä Trung thöôïng só. Hôn nöõa, lòch söû y döôïc Vieät Nam ñaït ñeán cao ñoä vôùi söï ra ñôøi Nam döôïc thaàn dieäu cuûa thieàn sö Tueä Tónh. Theá thì, toái thieåu ta phaûi giaû thieát noù ñaõ phaùt trieån trong moät truyeàn thoáng naøo ñoù.
Tröôùc Tueä Tónh ta coù Ñaïo Hueä, tröôùc Ñaïo Hueä vì vaäy phaûi coù moät soá ngöôøi maø trong aáy ta phaûi keå tôùi nhaø sö Trung Quoác bò ñaøy noùi treân. Ngoaøi ra, nhö seõ thaá, nhaø sö naøy laø moät ñoàng ñaïi cuûa Hueä Laâm. Vaø Hueä Laâm cuõng nhö Quaân thieän luaän cuûa oâng ñaõ laø chuû ñeà baøn caõi khaù soâi noåi trong Saùu laù thö xöa nhaát cuûa lòch söû vaên hoïc vaø Phaät giaùo nöôùc ta, maø chuùng toâi ñaõ coù dòp baøn caõi. Taùc phaåm y döôïc cuûa nhaø sö aáy do theá chaéc cuõng gôïi leân khaù nhieàu phaûn öùng giöõa taäp theå Taêng giaø Vieät Nam. Cöù vaøo baèng côù tröôøng hôïp treân, nhaø sö vaø taùc phaåm y döôïc cuûa oâng ñaùng neân baøn caõi trong khuoân khoå cuûa lòch söû phaùt trieån y döôïc Vieät Nam, daãu ngaøy nay ta hieän chöa coù moät chöùng tích naøo baøy toû aûnh höôûng thöïc söï cuûa noù. Vaäy thì, nhaø sö aáy laø ai vaø taùc phaåm ñoù laø gì?
Veà Trí Baân [^]
Cao Taêng truyeän quyeån 7 ÑTK 2059 tôø 373c11-1 trong khi moâ taû cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa Taêng Caån, ñaõ cheâm theâm moät ñoaïn sau: "Tröôùc ñoù Sa-moân Trí Baân laàn ñaàu tieân thay Ñaøm Nhaïc laøm taêng chính. Baân cuõng böïc laáy ñaïo ñöùc laøm toân chi, gioûi veà Tam luaän vaø Duy ma, Tö ích, Mao thi, vaø Trang laõo; sau vuï Nghóa gia caáu haán, ngöôøi ñöông thôøi deøm pha Baân raèng "Baân haønh ñaïo vì vuï Nghóa gia"; neân beøn bò ñuoåi ra Giao Chaâu". Hôn moät traêm naêm sau, muïc y gia trong Kinh tòch chi cuûa Tuøy thö quyeån 24 tôø 16b8-9 ñaõ ghi: "Giaûi haøn thöïc taùn phöông 2 quyeån Thích Tri Baân soaïn". Nhaø sö cuøng taùc phaåm chuùng toâi muoán noùi tôùi, nhö vaäy khoâng gì khaùc hôn laø Trí Baân vaø Giaûi haøn thöïc taùn phöông.
Veà nhaø sö Trí Baân, ngaøy nay ta khoâng theå bieát gì hôn laø ñoaïn cheâm theâm vöøa daãn cuûa Cao Taêng truyeän. Chuùng ta bieát oâng thay Ñaøm Nhaïc laøm Taêng chính, nhöng khoâng bieát Ñaøm Nhaïc laø ai vaø oâng thay ngöôøi naøy vaøo luùc naøo. Cuøng moät caùch, maëc duø Hueä Haïo baûo oâng thoâng thaïo caû lyù thuyeát Phaät giaùo, maø Tam luaân, kinh Duy ma vaø Tö ích laø nhöõng thí duï, laãn nhöõng hoïc thuaät theá tuïc kieåu kinh Thi vôùi chuù daãn cuûa hoï Mao cuøng Laõo Töû vaø Trang Töû. Haïo khoâng cho bieát gì heát veà kieán thöùc y döôïc cuûa Baân. Cuoái cuøng, tuy ghi laïi lyù do taïi sao Baân bò ñuoåi ra nöôùc ta, ñaáy laø vuï khôûi haán Nghóa gia, Hueä Haïo khoâng ghi roõ Baân chính thöùc bò ñuoåi vaøo naêm naøo. Ñöùng tröôùc nhöõng maäp môø vaø baát xuùc naøy, vieäc vieát laïi cuoäc ñôøi cuûa Trí Baân do theá taát khoâng phaûi laø deã daøng. Tuy nhieân, daãu hai chi tieát ñaàu khoâng ích lôïi gì maáy, chi tieát cuoái cuøng veà vuï gaây haán Nghóa gia coù theå giuùp ta xaùc ñònh moät caùch khaù töông ñoái thoûa maõn thôøi gian Baân bò ñuoåi ra nöôùc ta. Theá thì, vuï khôûi haán Nghóa gia laø vuï gì, ñeå cho Baân vöôùng maéc?
Nhö haàu heát caùc cuoäc noái ngoâi cuûa nhöõng trieàu ñaïi thôøi Nam Baéc phaân tranh taïi mieàn Nam, nhöõng vua chuùa nhaø Löu Toán trong hôn 50 naêm trò vì cuûa noù ñaõ noái ngoâi nhau qua nhöõng vuï pheá laäp ñaãm maùu. Thieáu ñeá bò gieát khi Vaên ñeá leân ngoâi. Roài Vaên ñeá bò chính baøn tay con mình gieát, khi Hieáu Vuõ ñeá töï vò. Hieáu Vuõ ñeá cheát naêm 464 luùc môùi 35 tuoåi. Ñöùa con tröôûng cuûa oâng laø Löu Töù Nghieäp töùc vò hoaøng ñeá, moät ñöùa treû 16 tuoåi, maø ñaõ hoang chôi taøn phaù, nhö lôøi chieáu leân ngoâi cuûa Minh ñeá moâ taû: "Töû Nghieäp hung aùc ñieâu ngoa, choáng laïi tính trôøi, maët ngöôøi loøng thuù, luùc môùi 8 tuoåi maø ñaõ phaûn ñaïo baïi ñöùc, töø nhöõng naêm naøy, xaâm vuõ nguõ thöôøng, boû treä tam chính". Nghieäp leân ngoâi thaùng 5, thì ñeán thaùng 11 naêm sau, bò nhöõng boä haï Thoï Thuùc Chi, Nguyeãn Ñieàn Phu, Lyù Ñaïo Nhi gieát. Thaùng 12, Löu Höõu Bính ngöôøi con thöù 11 cuûa Vaên ñeá töùc vò xöng Thaùi Toân Minh hoaøng ñeá, caûi nguyeân Thaùi Thæ nguyeân nieân. Töû Nghieäp trôû thaønh Tieàn pheá ñeá.
Trong khi nhöõng bieán coá naøy xaûy ra ôû Kieán Nghieäp, moät vaän ñoäng ñang thaønh hình chung quanh Löu Töû Huaân, nhaèm pheá Nghieäp vaø laäp Huaân laøm hoaøng ñeá, taïi Taàm Döông döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaëng Uyeån. Nhöng tröôùc khi Huaân haønh ñoäng, Nghieäp ñaõ bò gieát vaø Bính leân ngoâi. Bính lieàn phong cho Huaaân laøm xa kî töôùng quaân khai phuû nghi ñoàng tam ty. Song, nhö Toáng thö quyeån 80 tôø 2b4-9 vaø Nam söû quyeån 14 tôø 17a1-3 vieát: "Uyeån khoâng nhaän leänh; Thaùi Thæ naêm thöù 2 thaùng gieâng ñeá ôû Taàm döông, ñaët nieân hieäu Nghóa gia, ñaët ñuû baùch quan, boán phöông höôûng öùng; naêm ñoù boán phöong trieàu coáng, taát caû ñeàu tôùi chaàu Taàm Döông; ñeán khi quaân cuûa Uyeån baïi, Töû Huaân bò gieát, luùc baáy giôø tuoåi môùi 11, choân ôû Loâ Sôn Taàm Döông". Nghóa gia nhö vaäy laø nieân hieäu cuûa Löu Töû Huaân, ngöôøi con thöù ba cuûa Hieáu Vuõ ñeá. Vuï khôûi haán Nghóa gia do ñoù chính laø vuï daønh ngoâi giöõa Huaân vaø Bính, maø sau khi thaéng traän ñaõ ñöôïc bieát laø Minh ñeá. Vuï naøy xaûy ra vaøo naêm Thaùi Thæ thöù hai, töùc naêm 466.
Baây giôø, cöù Cao Taêng truyeän thì Trí Baân bò ñuoåi ra nöôùc ta vì vuï khôûi haán Nghóa gia. Baân ñeán nöôùc ta do ñoù phaûi sau naêm 466 khoâng laâu. Khoâng laâu, bôûi vì 1) khi ñaõ leân ngoâi, Minh ñeá lieàn saéc vò thaày cuûa mình laø Taêng Caån laøm "thieân haï taêng chuû" thay theá Baân, vaø 2) Thôøi gian caùch vuï Nghóa gia khoâng xa ñeå cho lôøi deøm pha kieåu treân thöïc söï coù moät khaû naêng caûm kích naøo ñoái vôùi Minh ñeá vaø nhöõng ngöôøi trong cuoäc. Baèng vaøo lôøi deøm, thì Baân hình nhö ñaõ coù moät tham döï vaøo vuï khôûi haán aáy. Nhöng neáu tìm xem nhöõng tö lieäu lieân heä ñaëc bieät tieåu söû nhöõng ngöôøi chuû möu nhö Ñaëng Uyeån trong Toáng thö quyeån 84 tôø 1a5-12a13, chuùng ta khoâng tìm thaáy moät ghi chuù veà vai troø cuûa Baân, tröø moät ghi chuù naøo veà vieäc thieát laäp ñaøn traøng vaøo khoaûng thaùng 12 naêm 465, maø thoâng thöôøng thì phaûi ñoøi hoûi söï tham döï cuûa nhöõng nhaø sö_1". Ñöông nhieân, nhö Cao Taêng truyeän baûo, noù laø moät lôøi deøm. Laø lôøi deøm, noù taát khoâng theå coù moät söï thaät naøo. Hôn nöõa, Baân laïi laø moät ngöôøi "dieäc öùc vi taät toân", do theá, neáu baùo caùo cuûa Cao Taêng truyeän coù theå tin ñöôïc, oâng chaéc chaén khoâng ñeán noãi quaù dính líu, kieåu lôøi deøm pha aùm chæ. Daãu vaäy, vôùi nhöõng maäp môø noùi treân, duø lính líu hay khoâng ñeán noãi quaù dính líu, kieåu lôøi deøm pha aùm chæ. Daãu vaäy, vôùi nhöõng maäp môø noùi treân, duø dính líu hay khoâng, Baân ñaõ bò ñuoåi ra nöôùc ta, phaûi sau naêm 466. Thôøi gian ñeán nöôùc ta töø ñoù khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc moät caùch chính xaùc ñaùng muoán. Ñieåm chaéc chaén laø, oâng phaûi ñeán tröôùc thaùng naêm naêm 468, khi Tröông Muïc cheát vaø Lyù Tröôøng Nhaân gieát "Baéc lai boä khuùc" cuûa Muïc ñeá töï xöng laøm thöù söû, môû ñaàu moät giai ñoaïn töï trò khaù laâu keùo daøi tôùi gaàn moät theá kyû vôùi moät vaøi ñöùt ñoaïn khoâng ñaùng keå, taïo cô hoäi cho vieäc xöng ñeá cuûa Lyù Boân naêm 544. Baân phaûi ñeán tröôùc naêm 468, bôûi vì sau naêm ñoù ngay caû thöù söû ñöôïc cöû cuõng khoâng daùm tôùi nöôùc ta, huoáng nöõa laø nhöõng keû bò ñaøy nhö Baân.
Baân tôùi nöoùc ta nhö vaäy khoaûng giöõa nhöõng naêm 466-468. OÂng ñaõ laøm gì trong khoaûng thôøi gian löu truù naøy, chuùng ta ngaøy nay khoâng theå naøo bieát ñöôïc. Nhöng cöù vaøo tröôøng hôïp cuûa nhöõng nhaø sö Trung Quoác khaùc, oâng haún phaûi soáng moät caùch tích cöïc vaø tieáp tuïc coâng cuoäc daïy doã cuõng nhö haønh ñaïo cuûa mình. Ñaëc bieät khi oâng laø moät taêng chính nhö haønh ñaïo cuûa mình. Ñaëc bieät khi oâng laø moät taêng chính cuûa toå chöùc Phaät giaùo Trung Quoác vaø coù moät kieán thöùc quaûng baùc goàm kieâm caû kieán thöùc Phaät giaùo vaø theá tuïc. Nhö Hueä Haïo ñaõ baûo, oâng "gioûi Tam luaän vaø Duy ma, Tö ích, Mao thi, Trang Laõo". Tam luaän dó nhieân laø ba luaän vaên cô sôû cuûa tröôøng phaùi Trung ñaïo Long thoï, ñaáy laø Trung luaän, Thaäp nò moân luaän vaø Baùch luaän. Duy ma töùc kinh Duy ma caät. Tö ích töùc kinh Tö ích. Mao thi töùc kinh Thi ñoïc theo baûn sao vaø chuù giaûi cuûa Mao Höong vaø Mao Tröôøng. Trang Laõo töùc Trang Töû vaø Laõo Töû. Vôùi moät lieät keâ naøy, ngöôøi ta cuõng coù theå thaáy, hoïc thöùc cuûa Trí Baân laø moät hoïc thöùc tam giaùo vôùi moät thieân troïng Phaät giaùo. Töø moät hoïc thöùc loaïi aáy, chuùng ta taát khoâng coù gì ngaïc nhieân neáu Baân ñoàng thôøi cuõng laø moät y só.
Tình traïng Phaät giaùo Trung Quoác vaøo theá kyû thöù naêm, ñaëc bieät laø vaøo theá kyû ñoù, ñaõ khoâng phaûi goàm nhöõng nhaø sö chæ bieát tuïng kinh ñieån. Ngöôïc laïi, nhöõng nhaø sö vaøo thôøi ñoù phaàn lôùn laø nhöõng nhaø sö soáng moät cuoäc ñôøi tích cöïc, tham döï haàu heát vaøo moïi sinh hoaït theá söï, tuøy theo khaû naêng cuûa töøng ngöôøi. Ai gioûi lyù luaän, hoïc thöùc thì tham döï vaøo vieäc hoaèng phaùp, dòch kinh, daïy doã ñoà chuùng. Ai gioûi thuoác men thì ñi chöõa beänh cho moïi ngöôøi. Ai quaù u toái ít hieåu bieát thì tham döï vaøo coâng taùc caøy caáy saûn xuaát. Chính vì söï soáng ñaày tích cöïc vaø vì tha nhaân naøy cuûa taàng lôùp taêng giaø, maø Phaät giaùo thôøi Nam baéc trieàu Trung Quoác laø moät Phaät giaùo höng thònh vaø môû ñöôøng cho nhöõng höng thònh veà sau döôùi thôøi Tuøy Ñöôøng.
Vieát Thích xích luaän vaøo khoaûng naêm 407, Ñaïo Hoaøng ñaõ phaûi ghi "hoaëc coù ngöôøi khai khaån caøy caáy ruoäng ñaát, cuøng vôùi noâng phu moät gioøng; hoaëc coù keû baùn buoân ñoåi chaùc, cuøng vôùi moïi ngöôøi tranh laõi, hoaëc coù vò roát chí nghieân cöùu y hoïc, khinh cheát thuoác chöõa laïnh noùng; hoaëc cheá taïo ra maùy moùc kyø khoâi, ñeå giuùp coù moät sinh nghieäp". Maëc duø nhöõng nhaø sö soáng cuoäc ñôøi vöøa moâ taû ñaõ bò Hoaèng gheùp vôùi nhöõng ngöôøi "hoaëc chieâm töôùng hoà hö, voïng luaän caùt hung; hoaëc nguïy ñaïo giaû quyeàn yeâu taï thôøi yù; hoaëc tö suùc uûy tích di döôõng höõu dö; hoaëc chæ chöôûng khoâng ñaøm, toïa thöïc baùch taùnh", vaø leân tieáng cheâ traùch laø "ñöùc baát xöùng phuïc, haønh ña vi phaùp, tuy taïm höõu nhaát thieän, dieäc haø tuùc dó tieâu cao thaéng chi myõ", chuùng ta phaûi keå hoï laø nhöõng ngöôøi ñaùng kính vaø ñaùng phuïc.
Chính trong baàu khoâng khí "hoaëc coù vò roát chí nghieân cöùu y hoïoc, khinh cheá thuoác laïnh thuoác noùng" naøy, maø Phaät giaùo Trung Quoác trong cuøng moät luùc ñaõ ñoùng goùp cho y hoïc nhieàu taøi ba hôn baát cöù thôøi naøo heát. Chæ daàn kieåm soaùt laïi muïc Y gia trong Kinh tòch chí cuûa Tuøy thö quyeån 24 tôø 16a8-19b13, toái thieåu 12 taùc phaåm ñaõ ñöôïc ghi laïi do nhöõng nhaø sö Trung Quoác ñích nhieân vieát, neáu tröø nhöõng saùch y hoïc nhaäp caûng töø AÁn Ñoä, ñaáy laø Haøn thöïc taùn ñoái lieäu 1 quyeån cuûa Thích Ñaïo Hoàng, Haøn thöïc giaûi taïp luaän 7 quyeån cuûa Thích Hueä Nghóa, Giaûi taùn phöôg 1 quyeån cuûa cuøng ngöôøi, Döôïc phöông 30 quyeån cuûa Thích Taêng Thaân, Chö döôïc dò danh 10 quyeån cuûa Sa moân Haønh Cöû, Ñôn phöùc yeáu nghieäm phöông 2 quyeån cuûa Thích Maïc Maõn, Thích Ñaïo Hoàng phöông 1 quyeån, Lieäu baùch beänh taïp hoaøn phöông 3 quyeån cuûa Thích Ñaøm Loan, Luaän khí trò lieäu phöông 1 quyeån cuûa cuøng ngöôøi, Nghò luaän bò döï phöông 1 quyeån cuûa Vu Phaùp Khai, vaø Thích Taêng Khuoân chaâm chích 1 quyeån, coäng theâm vôùi 2 cuoán Giaûi haøn thöïc taùn phöôïng höôûng cuûa Baân. Taát caû chuùng ñeàu vieát tröôùc theá kyû thöù 7. AÛnh höôûng cuûa hoï ñoái vôùi nhöõng nhaø y hoïc veà sau quaû ñaõ vó ñaïi. Nhöõng ngöôøi nhö Saøo Nguyeân Phöông, Toân Tö Maïo, Lyù Ñaøo, Traàm Quaùt v.v.. ñaõ tieáp tuïc daãn chöùng vaø baøn caõi trong taùc phaåm cuûa mình. Giöõa 11 nhaø sö y só vöøa keå, ngoaøi Baân ra, chæ Vu Phaùp Khai, Ñaøm Loan vaø hình nhö Hueä Nghóa laø ñaõ ñöôïc ghi laïi trong Cao Taêng truyeän vaø tuïc Cao Taêng truyeän, trong ñoù tieåu söû cuûa Khai la loâi cuoán hôn heát veà phöông dieän y hoïc lieân heä vôùi Phaät giaùo.
Cao Taêng truyeän quyeån 4 tôø 35a13-b12 vieát: "Vu Phaùp Khai, khoâng bieát ngöôøi xöù naøo, ñeán laøm ñeä töû cuûa Lan Coâng, nghó saâu giaûi ngôø, thaáy yù ngoaøi lôøi, gioûi Phoùng quang vaø Phaùp Hoa, laïi hoïc thuaät cuûa Kyø baø, roõ thoâng y phaùp, thöôøng ñi khaát thöïc, (moät hoâm) ñeán nhaø moät chuû nhaân, gaëp ngöôøi vôï ñang nguy caáp vì taûo sinh, moïi trò lieäu ñeàu khoâg nghieäm, caû nhaø ñem trình Khai, Khai noùi: "Beänh ñaây deã trò"; ngöôøi chuû lieàn gieát deâ, muoán ñem laøm chuyeän cuùng kính baäy baï; Khai baûo tröôùc laáy moät ít thòt naáu canh, ñem cho uoáng; xong, Khai nhaân ñoù khí chaâm, thì chæ trong choác laùt moät caùi baøo thai vôùi thai nhi loøi ra. Naêm Thaêng Bình thöù naêm (361) Hieáu Toân ñau, Khai xem maïch, bieát laø khoâng khoûi cheát, neân sau khoâng chòu vaøo nöõa Hoaøng haäu Khöông Hieán ra leänh noùi: "Ñeá nhoû daïi khoâng khoeû, ngaøy hoâm qua cho goïi Vu coâng vaøo xem maïch; thì Vu coâng chæ tôùi tröôùc cöûa, maø khoâng chòu vaøo, duøng moïi thöù töø choái sôï seät, neân baét giao nguïc quan". Boãng choác, ñeá baêng; Khai do theá döôïc mieãn, trôû veà Thaïch thaønh vuøng Dieäm huyeän, tieáp tuïc söûa sang chuøa Nguyeân hoa. Sai Khai dôøi ñeán ôû chuøa Linh Thöùu nuùi Baïch, thöôøng cuøng vôùi Chi Ñaïo Laâm tranh luaän veà vaán ñeà töùc saéc khoâng nghóa. Haø Maëc ñaát Loã giang trình baøy vaán naïn cuûa Khai. Hy Sieâu ñaát Cao Baèng tuyeân thuaät traû lôøi cuûa Laâm. Noù ñang coøn truyeàn laïi ôû ñôøi. Khai coù ñeä töû laø Phaùp Uy (...) Coù ngöôøi hoûi Khai: "Phaùp sö cao minh cöông giaõn, sao coøn nghieân cöùu y thuaät" Khai ñaùp: "Roõ luïc doä ñeå tröø beänh boán ma, taäp luyeän chín haàu, aáy ñeå trò beänh phong haøn; töï lôïi, lôïi ngöôøi, aáy khoâng ñöôïc sao?" Naêm 61 tuoåi, Khai maát ôû Sôn Töï".
Ñoïc qua tieåu söû aâyù cuûa Khai, ta ñaõ thaáy nhöõng nhaø sö yù syõ Phaät giaùo vaøo theá kyû thöù IV ñaõ laøm vieäc nhö theá naøo, ñaëc bieät laø Khai chöõa beänh taûo sinh cho moät saûn phuï. Ñaây phaûi keå laø thí duï ñaàu tieân trong lòch söû y hoïc veà söï duøng phöông loaïi nhaân taïo ñeå ñôõ ñeû moät ngöôøi maéc chöùng taûo sinh. Ñieåm loâi cuoán hôn nöõa laø, vieäc Khai ñang nguy caáp. Laøm theá, Khai döôùi moät goùc ñoä naøo ñoù coù theå phaïm toäi "Taêng taøn" neáu khoâng laø "ba la di" goàm laïi trong hai cuoán Giaûi haøn thöïc taùn phöông do Kinh tòch chí cuûa Tuyø thö ghi ra. Giaûi haøn thöïc taùn phöông ngaøy nay ñaõ thaát laïc, nhöõng vaãn coøn soáng soùt cho tôùi theá kyû thöù 12, luùc Trònh Tieáu (1104-1162) keâ laïi trong muïc y gia phaàn ngheä vaên chí cuûa Thoâng chí. Nhöõng taùc phaåm y hoïc vieát töø thôøi Tuøy trôû veà sau nhö Chö beänh nguyeân haàu luaän cuûa Saøo Nguyeân Phöông dôøi Tuøy. Thieân kim phöông vaø Y taâm phöông cuûa Toân Tö Maïo ñôøi Ñöôøng sô, Ngoaïi ñaøi bí yeáu cuûa Vöông Ñaøo thôøi Trung Ñöôøng, Tieåu Phaåm phöông cuûa Traàn Dieân Chi v.v.. chaéc coù daãn Baân, nhö moät soá nghieân cöùu ñaõ baùo caùo. Theá thì Haøn thöïc taùn phöông laø gì, maø Baân phaûi vieát moät cuoán saùch veà vieäc giaûi ñoäc noù?
Veà Haøn Thöïc Taùn Phöông [^]
Nhö Dö Gia Tích trong Haøn thöïc taùn khaûo_1 ñaõ vaïch ra, trong soá nhöõng cuoán saùch Trung Quoác hieän coøn. Theá thuyeát taân ngöõ laø cuoán xöa nhaát noùi ñeán teân Haøn thöïc taùn. Noù naèm trong moät chuù thích cuûa Löu Hieáu Tieâu (462-521) cho moät caâu daãn cuûa Löu Nghóa Khaùnh (403-444) ôû thieân ngoân ngöõ cuûa Theá Thuyeát taân ngöõ quyeån thöôïng tôø 23b4-7 veà lôøi noùi cuûa Haø Yeán (Bình Thuùc), theo ñaáy "phuïc nguõ thaïch taùn thì khoâng phaûi nhaèm trò beänh maø cuõng coøn laøm thaàn minh khai laõng". Ñeå giaûi thích nguõ thaïch taùn laø gì, Tieâu daãn Haøn thöïc taùn luaän cuûa Taàn Thöøa Toá noùi raèng: "Phöông thuoác haøn thöïc taùn, tuy xuaát hieän töø ñôøi Haùn, nhöng ngöôøi ta ít duøng, cho neân khoâng truyeàn laïi; tôùi thöôïng thö Haø Yeán ñôøi Nguïy môùi baét ñaàu duøng coù thaàn hieäu, do ñoù ñaïi haønh ôû ñôøi, ngöôøi phuïc tieáp noái nhau.
Giaûi thích nguõ thaïch taùn baèng haøn thöïc taùn, Tieâu nhö vaäy ñoàng nhaát hai taùn aáy vôùi nhau. Ñieåm naøy, hai theá kyû sau, Toân Tö Maïo trong Thieân kim döïc phöong quyeån 22 noùi roõ lyù do nhö sau: "Phaøm nguõ thaïch taùn, tröôùc goïi laø thöïc taùn, vì muoán noùi, duøng thöù taùn naøy ngöôøi ta phaûi aên laïnh, röûa baèng nöôùc laïnh ñeå laáy laïnh, chæ röôïu laø uoáng trong khi noù trong uoáng. Khoâng theá thì traêm beänh sinh ra".
Nhöng Phaät giaùo Trung Quoác thôøi oâng vaø veà sau ñaõ khoâng moät laàn leân tieáng, bôûi vì hoï bieát raèng, chính baèng nhöõng haønh ñoäng kieåu cuûa Khai, maø nhöõng vò Boà Taùt vaø lyù thuyeát tình thöông khoâng beán bôø cuûa Phaät giaùo AÁn Ñoä ñaõ trôû thaønh nhöõng hình aûnh soáng ñoäng trong cuoäc ñôøi thöôøng nhaät cuûa ngöôøi Trung Quoác vaø loâi cuoán söï töôûng töôïng cuûa hoï. Phaät giaùo, ñaõ thaønh coâng soáng giöõa loøng ngöôøi Trung Quoác, aáy laø nhôø ñeán nhöõng haønh ñoäng nhoû moïn kieåu ñoù cuûa nhöõng ngöôøi nhoû moïn nhö Vu Phaùp Khai. Cöù tieåu söû treân, laø ñeä töû cuûa Vu Phaùp Lan. Nhö ta ñaõ bieát, ñaõ boû mình treân ñaát nöôùc ta cuøng vôùi ngöôøi ñeä töû Vu Ñaïo Thuùy. Veà Thuùy, Cao Taêng truyeän baûo laø "thieän y döôïc" - gioûi y döôïc. Vaäy tröôùc Baân cuûa theá kyû thöù 5, vaøo khoaûng naêm 320, nöôùc ta cuõng coù moät nhaø sö y só Trung Quoác khaùc/ ñoù laø Vu Ñaïo Thuùy, duø Thuùy khoâng theå chöõa ñöôïc beänh cuûa mình, neân phaûi maát luùc 31 tuoåi. Hai ñeä töû cuûa Lan nhö vaäy ñeàu laø nhöõng ngöoøi gioûi vieäc chöõa beänh vaø cho thuoác.
Khai khoâng nhöõng gioûi chöõa beänh, maø coøn ngay caû coù moät caùi nhìn khaù phoùng tuùng veà vieäc aên uoáng. Cöù moâ taû treân, thì ngöoøi nhaø gieát deâ, töôûng caùch chöõa beänh Phaät giaùo cuûa Khai gioáng nhö nhöõng thaày phuø thuûy cuøng thôøi, ñaáy laø cuùng kính caàu trôøi, ñeå cho Khai caàu ñaûo. Khai khoâng nhöõng khoâng ngaên caûn, maø coøn baûo laáy thòt naáu canh. Baûo theá, Khai coù theå phaïm saùt sanh, moät ba la di khu truïc oâng ta khoûi toå chöùc Phaät giaùo, bôûi vì oâng ñaõ tuyø hyû vaø tham döï trong haønh ñoäng gieát haïi moät sinh maïng ñeå laáy thòt naáu canh. Maëc duø Khai duøng thòt deâ moät caùch ñuùng ñaén, aáy laø ñeå aên, chöù khoâng phaûi laø caàu ñaûo cuùng teá baäy baï, kieåu nhö thaày phuø thuûy, oâng haún phaûi maéc toäi vöøa noùi. Moät laàn nöõa, lòch söû Phaät giaùo khoâng moät laàn leân tieáng. Nhöng ñieåm naøy vaïch ra, ngoaøi yù nghóa y hoïc, nhaèm cho thaáy, töï nguyeân uûy Phaät giaùo mang moät tính chaát bao dung vaø nhaân ñaïo noàng naøn.
Chính trong truyeàn thoáng y hoïc Phaät giaùo ñoù vaø trong baàu khoâng khí ñaày coâng taùc y hoïc cuûa Trí Baân hình thaønh. Noù ngaøy nay chæ voûn veïn nghæ ngôi laïnh, bôûi vì khi thuoác phaùt ra noù noùng". Goïi haøn thöïc taùn nhö vaäy, bôûi vì noù laø moät phöông thuoác, maø, neáu duøng, ngöoøi ta phaûi aên uoáng taém röûa nghæ ngôi trong nhöõng ñieàu kieän laïnh, tröø röôïu laø phaûi uoáng noùng. Haøn thöïc laø aên laïnh. Lòch söû xuaát hieän cuûa noù, nhö Taàn Thöøa Toå ñôøi Löu Toáng ñaõ vaïch ra nhö treân, baét ñaàu töø thôøi Haùn, nhöng phaûi ñôïi ñeán Haø Yeán (?-249) ngöôøi reå cuûa Taøo Thaùo öùng duïng môùi phoå caäp vì tinh thaàn höõu hieäu cuûa noù.
Saøo Nguyeân Phöông trong Chö beänh nguyeân haàu toång luaän quyeån 6 döôùi muïc Haøn thöïc taùn phaùt haàu thieân ñaõ moâ taû lòch söû aáy moät caùch chi ly hôn baèng vieäc daãn chính lôøi baùo caùo cuûa vò y sö noåi tieáng nhaát thôøi Taán laø Hoaøng Phuû Maät (212-282). Theo Maät thì "phöông thuoác haøn thöïc, ngöôøi ñôøi khoâng bieát noù. Coù keû noùi noù do Hoa Ñaø. Coù ngöôøi noùi noù do Troïng caûnh cheá ra. Cöù söï thaät maø khaûo, thì Hoa Ñaø tinh vi veà y thuaät nhöng ñôn giaûn veà phöông döôïc, coøn Troïng Caûnh hoïc döôïc haén taùn töû thaïch anh phöông cuûa hoï Haàu, duø coù thay ñoåi ñi moät chuùt, nhöng tieát ñoä trong vieäc duøng chuùng thì vaãn gioáng nhau. Nhö vaäy, hai phöông thuoác haøn thöïc loaïi thaûo vaø loaïi thaïch ñeàu do Troïng Caûnh cheá ra, khoâng phaûi laø Hoa Ñaø vaäy. Hôn nöõa, caùch chöõa trò cuûa Ñaø laïi goàm chæ moät vieäc moå xeû caét xeùn ruoät buïng, röûa raùy nguõ taïng, maø khoâng thuaàn tuùy duøng döôïc phöông. Troïng Caûnh tuy y thuaät khoâng tinh vi baèng Ñaø, song trong vieäc xaùc ñònh muïc ñích cuûa döôïc vaät, baøn caõi ñieàu kieän thích nghi cuûa loaïi thaûo vaø loaïi thaïch, thì laïi raát dieäu tuyeät hôn heát moïi y syõ. Ñeán vieäc chöõa trò baèng phöông haøn thöïc, Caûnh nghó, noù chæ ñem ra choáng laïi nhöõng beänh chí nan, ñaùnh laïi nhuõng beänh thaäm khoå. Gaàn ñaây thöôïng thö Haø Yeán, ñam hieåu thanh saéc, môùi baét ñaàu phuïc thöù thuoác naøy, loøng theâm khai laõng, theå löïc chuyeån maïnh. Ngöôøi ôû kinh sö uøa theo, noái ñuoâi truyeàn thuï cho nhau. Caùi khoå suoát ñôøi ñeàu khoâng laøm cho ngöôøi ta döùt vieäc duøng noù vaøo söï laøm laønh beänh trong moät buoåi saùng. Moïi ngöôøi ñeàu öa caùi lôïi tröoùc maét, maø khoâng thaáy ñöôïc caùi khoå hoaïn veà sau. Sau khi Yeán cheát, ngöôøi phuïc caøng nhieàu, cho ñeán nay vaãn khoâng heát. Toâi cuõng coù tham döï vaøo vieäc phuïc naøy. Coù khi noù baïo phaùt khoâng thöôøng, laøm cho ngöôøi ta cheát yeåu. Neân ngöôøi em baø con cuûa toâi laø Tröôøng Hoä, löôõi truït xuoáng coå; Ñoâng Haûi vöông Laõng Phu, ung thö chaän löng, Taàn Tröông Töï ñaát Luõng taây thòt xöông soáng bò chaùy lôû vaø Trieäu Coâng Lieät ñaát Thuïc Quaän; saùu caùi cheát naøy ôû Trung Haï ñeàu do haøn thöïc taùn gaây ra caû. Ngöôøi phuïc noù, keû soáng laâu thì tôùi khoaûng vaøi chuïc naêm, keû soáng gaàn thì khoaûng saùu naêm. Toâi tuy thaáy ñöôïc beänh döùt, nhöng khoâng khaùc gì caùi cöôøi cuûa moät ngöoøi bò cheát chìm. Daãu theá, keû bò beänh ôû ñôøi khoâng laáy theá laøm ñieàu raên; nhöõng keû phuïc noù bò thaát tieát laïi coøn ñeán phaàn lôùn hoûi toâi caùch trò. Toâi beøn buøi nguøi than raèng: "Y só ñôøi nay, y thuaät thì khoâng tinh vi baèng Hoa Ñaø, xaùc ñònh thuoác thì khoâng baèng Troïng Caûnh, theá maø laïi tranh nhau phuïc laáy thöù thuoác chí na, ñeå trieäu laáy caùi hoaïn thaäm khoå, soá ngöôøi cheát yeåu thaät khoâng theå keå xieát".
Ñaáy laø baùo caùo veà nguoàn goác vaø tình traïng duøng haøn thöïc taùn vaøo theá kyû thöù 3 cuûa nhaø y döôïc noåi tieáng cuûa Trung Quoác thôøi xöa. Phöông thuoác taùn haøn thöïc naøy laø do Tröôïng Troïng Caûnh hoïc laáy töø moät y só hoï vaø thuoäc veà loaïi thaûo. Thöù kia goïi laø töû thaïch anh phöông vaø dó nhieân laø thuoác veà laoïi thaïch. Cöù Kim quó yeáu löôïc quyeån thöôïng döôùi muïc thöù naêm veà Truùng Phong lòch tieát manh chöùng tinh trò, thì phöông Haén taùn cuûa hoï Haàu ñöôïc xaùc ñònh theá naøy: "Phöông Haéc taùn cuûa hoï Haàu, duøng trò beänh ñaïi phong, töù chi khoù chòu naëng neà, trong loøng gheùt laïnh khoâng ñuû:
- Cuùc Hoa 40 phaân
- Baïch truaät 10 phaân
- Maãu leã 3 phaân
- Phoøng phong 10 phaân
- Phaøn thaïch 3 phaân
- Döông qui 3 phaân
- Khung cuøng 3 phaân
- Teá taân 3 phaân
- Phuïc linh 3 phaân
- Keát caùnh 3 phaân
- Nhaân saâm 3 phaân
- Hoaøng linh 5 phaân
- Caøn cöông 3 phaân
- Queá chi 3 phaân.
Veà thöù töû thaïch anh phöông, muïc Taïp lieäu phöong cuõng cuûa Kim quyõ yeáu löôïc quyeån haï vieát: Trò thöông haøn khieán khoâng bao giôø ñau trôû laïi laø töû thaïch haøn thöïc taùn phöông:
- Töû thaïch anh 10 phaân
- Baïch thaïch anh 10 phaân
- Xích thaïch chi 10 phaân
- Chung nhuù 10 phaân nung roài giaõ nhoû
- Quó cöûu 10 phaân
- Thaùi nhaát dö löông 10 phaân ñoát
- Phuï töû 4 phaân rang
- Quaùt löõ caên 10 phaân
- Phoøng phong 10 phaân
- Keát caùnh 10 phaân
- Vaên caáp 10 phaân
- Queá chi boû voû 4 phaân
- Caøn cöông 4 phaân
Toân Tö Maïo sau khi ñoàng nhaát nguõ thaïch taùn "tröôùc coù teân laø haøn thöïc taùn" ôû Thieân kim döïc phöông quyeån 22, ñaõ chia nguõ thaïch taùn laøm hai, moät goïi laø nguõ thaïch caùnh sanh taùn vaø moät goïi laø thaïch hoä maïng taùn. Veà nguõ thaïch caùnh sanh taùn, oâng vieát: "Nguõ thaïch caùnh sanh taùn trò beänh nguõ lao thaát thöông cuûa ñaøn oâng, yeáu ôùt lieät giöôøng, thuoác khaùc khoâng theå chöõa ñöôïc, phuïc laáy phöông sau ñaây thì khoâng beänh gì laø khoâng laønh; chæ coù ñieàu laø phaûi beänh laâu laém môùi phuïc; nhöõng ngöôøi treû tuoåi ít bieát vieäc thì khoâng ñöôïc phuïc baäy, phaûi roõ ôû trò lyù vaø coù theå naém ñöôïc khaû naêng cuûa thuoác thì môùi ñöôïc phuïc; tuoåi môùi 30 thì khoâng ñöôïc phuïc; keû coù thaân laïnh, ñít lôû, aâm söng, thì phuïc noù caøng hay.
- Töû thaïch anh 2 löôïng röôõi
- Baïch thaïch anh 2 löôïng röôõi
- Kích thaïch anh 2 löôïng röôõi
- Chung nhuû 2 löôïng röôõi
- Thaïch löu hoaøng 2 löôïng röôõi
- Haûi caùp 2 löôïng röôõi
- Phoøng phong 2 löôïng röôõi
- Baïch truaät 7 phaân
- Nhaân saâm 3 löôïng
- Keát caùnh 5 phaân
- Teá taân 5 phaân
- Caøn cöông 5 phaân
- Queá taâm 5 phaân
- Phuï töû 3 phaân rang boû voû.
Veà nguõ thaïch hoä maïng taùn, oâng vieát: "Nguõ thaïch hoä maïng taùn trò hö lao traêm beänh, yeáu ôùt ho hen, ñoaøn khí, khôùp xöông noùng, töù chi khoù chòu, ñôùn ñau, hoaëc ruoät soâi, buïng truùng ñau thaét, ñaïi tieåu tieän, khoâng thoâng, cöùt saéc vaøng ñoû, roán ñau luùc aên, maét môø, ñaàu nhöùc, gheùt laïnh, phong teâ, aên uoáng khoâng tieâu, mau khaùt, möûa aåu, buïng döôùi söôøn bò ñaày, khí khoâng ñöôïc thôû ra, caû mình phuø thuûng teâ lieät naëng neà, khoâng ñöôïc co giaõn, moâi mieäng xanh, chaân tay co quaép, ñau raêng, saûn phuï truùng phong, ruoät daøi laïnh, tuoåi giaø maét môø, oá phong, ñaàu phaûi che khaên, mình maëc aùo daøy maø ngoài gaàn löûa, ñau löng; traêm beänh ñeàu trò, khoâng theå ghi heát, raát hay; phuïc laâu thì khí löïc cöôøng traùng soáng thoï laâu daøi.
- Töû thaïch anh 2 löôïng röôõi
- Baïch thaïch anh 2 löôïng röôõi
- Xích thaïch chi 2 löôïng röôõi;
- Chung nhuû 2 löôïng röôõi
- Thaïch löu hoaøng 2 löôïng röôõi
- Haûi caùp 2 löôïng röôõi
- Baïch truaät 1 löôïng röôõi
- Nhaân saâm 5 phaân
- Teá taân 5 phaân
- Caøn cöông 1 löôïng röôõi
- Queá taâm 3 phaân
- Phuï töû 3 phaân rang boû voû.
Ñaây laø hai phöông haøn thöïc taùn cuøng caùch duøng vaø chuû trò cuûa noù theo "Thieân kim döïc phöông cuûa Toân Tö Maïo. Maïo vieát Thieân kim döïc phöông cuøng nhöõng saùch y hoïc khaùc cuûa oâng trong khoaûng nhöõng naêm 627-649 döôùi thôøi Lyù Theá Daân. Noùi theá naøy khoâng coù nghóa, caùch phaân chia haøn thöïc taùn thaønh hai loaïi vôùi nhöõng teân caùnh sanh vaø hoä maïng laø moät phaùt minh cuûa Maïo vaø khoâng dính líu gì heát vôùi nhöõng nhaø y hoïc tröôùc thôøi oâng, bôûi vì noù xuaát hieän chính nguïy trong Phuû haäu bò caáp phöông quyeån ba cuûa Caùt Hoàng, Phuû haäu bò caáp phöông, maø Y taâm phöông ñaõ daãn thaønh Phuû haäu cöùu toát phöông, vieát: "Phaøm phuïc nguõ thaïch hoä maïng caùnh sanh caäp chuûng nhuû haøn thöïc chö taùn, taát töông hoøa tieát ñoä, giai trí phaùt ñoäng", vaø nhö vaäy lieät keâ theâm moät phöông haøn thöïc taùn thöù ba nöõa goïi laø chuûng nhuû haøn thöïc, ngoaøi nguõ thaïch hoä maïng vaø nguõ thaïch caùnh sanh. Hoàng sinh naêm 283 vaø maát naêm 363, luùc oâng 81 tuoåi. Vaø tröôùc Hoàng khoâng laâu Taøo haáp cuõng ñaõ noùi tôùi "Hoä maïng thaàn taùn", nhö Y Ù taâm phöông quyeån 19 ghi laïi, hay Toáng thöôïng ñaõ vieát; "Thaùi nhaát hoä maïng (nguõ) thaïch haøn thöïc taùn" 2 quyeån vaø Tuyø thö kinh tòch chí quyeån 34 ñaõ baùo caùo. Ñaáy laø lòch söû cuûa caùi teân hoä maïng taùn. Veà caùnh taùn, neáu tröôùc Hoàng ta khoâng thaáy ai noùi tôùi, thì sau Hoàng, Caän Thieäu ñaõ cheá ra moät phöông nguõ thaïch sanh taùn vaø goïi noù laø caùnh sanh taùn. Thieäu, cöù Thaùi bình ngöï laõm quyeån 722 daãn lôøi noùi cuûa Taán thö do Taïng Vónh Töï vieát, thì ñaõ "saùng cho phöông nguõ thaïch taùn, syõ ñaïi phu trieàu Taán, khoâng ai laø khoâng phuïc noù, ñeàu ñöôïc coù hieäu quaû khaùc thöôøng". Thieäu nhö vaäy soáng vaøo ñôøi Taán vaø cheá ra nguõ thaïch taùn. Vai troø cuûa Thieäu quan troïng ñeán noãi, chính Toân Tö Maïo trong Thieân kim yeáu phöông quyeån 1 ñaõ phaûi noùi: "Phaøm muoán trôû thaønh ñaïi y, thì quyeát phaûi hieåu roõ caùch boå saùch thuoác cuûa Tröông Troïng Caûnh, Vöông Thuùc Hoøa, Nguyeãn Haø Nam, Phaïm Ñoâng Döông, Tröông Mieâu vaø Caän Thieäu". Saùch thuoác cuûa Thieäu do ñoù laø moät thöù saùch caàn thieát ñeå trôû thaønh nhöõng "ñaïi y". Roài trong Thieân kim döïc phöông Maïo ghi theâm phöông caùnh taùn theá naøy: "Caùnh sanh taùn trò beänh ñaøn oâng ñaøn baø luùc taät hö lao ngöïc söôøn ngöôïc ñaày, tay chaân khoù chòu noùng naûy, töù chi khoâng hieäp, aên uoáng khoù tieâu, thaân theá taät beänh, choác laïnh choác noùng, ñeán noãi lieät giöôøng boán naêm möôi naêm, phuïc moïi thöù thuoác khoâng bôùt, phöông sau ñaây trò vaïn beänh khoâng gì laø khoâng laønh, noù laø chuû phöông".
- Chung nhuû 2 löôïng röôõi (nghieàn)
- Baïch thaïch anh 2 löôïng röôõi
- Haûi caùp 2 löôïng röôõi
- Xích thaïch chi 2 löôïng röôõi
- Phoøng phong 2 löôïng röoõi
- Quaùt laâu 2 löôïng röôõi
- Caøn cöông 1 löôïng röôõi
- Baïch truaät 1 löôïng röôõi
- Keát caùnh 5 phaân
- Teá taân 5 phaân
- Nhaân saâm 3 phaân
- Phuï töû 3 phaân (rang boû voø)
- Queá taâm 3 phaân.
Baèng caâu cuoái cuøng ñaáy, Maïo ñeå cho ta thaáy laø, caùi goïi "caùnh sanh taùn" thöïc söï laø phöông nguõ thaïch caùnh sanh haøn thöïc cuûa Caän Thieäu vôùi söï loaïi boû vò löu hoaøng. Caùnh sanh vaø hoä maïng haøn thöïc taùn do theá thöïc söï coù moät lòch söû xöa hôn chính baùo caùo ñaày ñuû vaø chi ly cuaû Toân Tö Maïo. Chuùng toái thieåu ñaõ xuaát hieän moät caùch ñaày ñuû vaøo thôøi Caùt Hoàng vaø xaùc ñònh moät caùch chi tieát vôùi Caän Thieäu. Noùi caùch khaùc, chuùng xuaát hieän tröôùc thôøi Thích Trí Baân.
Baây giôø so saùnh taùn phöông cuûa Caän Thieäu vôùi caùnh sanh taùn vaø hoä maïng taùn do Maïo ghi laïi, chuùng ta coù theå thaáy gnay laø, chuùng khoâng khaùc nhau gì cho laém. Giöõa caùnh sanh vaø hoä maïng taùn söï khaùc nhau hoaøn toaøn naèm trong söï gia giaûm nhöõng döôïc lieäu lieân heä vôùi khoâng moät loaïi boû naøo. Ngay caû söï gia giaûm cuõng chæ xaûy ra moät caùch töông ñoái khaù giôùi haïn. Trong 15 vò cuûa chuùng, chæ 5 vò hay 1/3 laø bò gia giaûm vaø naêm vò naøy, töùc phoøng phong, baïch truaät, nhaân saâm, caøn cöông vaø queá taâm, cuõng khoâng ñoùng moät vai troø quyeát ñònh, khi ñem so vôùi nguõ thaïch. Caùnh sanh taùn vaø hoä maïng taùn töø ñoù coù theå noùi haàu nhö ñoàng nhaát veà phöông dieän hôïp chaát. Giöõa taùn phöông cuûa Thieäu vaø hai thöù taùn vöøa keå, moät laàn nöõa söï khaùc nhau cuõng khoâng gì to lôùn cho laém.
Taùn cuûa Thieäu chæ thieáu coù vò töû thaïch anh, ngoaøi ra thì hoaøn toaøn ñoàng nhaát. Veà phöông dieän gia giaûm, noùi gaàn gioáng voùi caùnh sanh taùn hôn laø hoä maïng taùn, moät ñieàu khaù töï nhieân, cöù vaøo söï truøng teân. Coá nhieân, ngaøy nay chuùng ta chöa theå naøo xaùc ñònh ñöôïc ai laø ngöôøi ñaàu tieân thöïc söï ñaët ra heä thoáng phaân chia kieåu cuûa Toân Tö Maïo. Nhö ñaõ noùi, nhöõng taùc phaåm lieân quan vôùi haïn thöïc taùn loaïi cuûa Thích Trí Baân, Thích Hueä Nghóa, Thích Ñaïo Hoàng v.v.. hieän ñaõ thaát laïc. Nhöng maãu tin ñoaïn phieán rôøi raïc coøn laïi phaûi hoaøn toaøn nhôø nhöõng trích daãn cuûa nhöõng ngöôøi kieåu Saøo Nguyeân Phöông, Toân Tö Maïo, Vöông Ñaøo v.v... Daãu theá, chuùng ta ñaõ bieát moät caùch töông ñoái roõ raøng laø, döôùi teân Haøn thöïc taùn toái thieåu naêm phöông thuoác, neáu khoâng laø nhieàu hôn, ñaõ ñöôïc ñeà ra vaø ñöôïc xaùc ñònh moät caùch chi ly ñaùng muoán.
Ba phöông vöøa baøn ñaõ toû ra coù moät lieân heä di truyeàn naøo ñaáy giöõa chuùng keå töø thôøi Caùt Hoàng trôû veà sau. Neáu ta ñem chuùng so saùnh vôùi hai phöông keå tröôùc, töùc baéc taùn vaø töû thaïch haøn thöïc taùn cuaû Tröông Troïng Caûnh, ta thaáy chuùng coù nhieàu töông töï di truyeàn vôùi Töû Thaïch haøn thöïc taùn nhieàu hôn laø vôùi haéc taùn moät ñieåm khaù töï nhieân. Trong 15 vò cuûa nguõ thaïch taùn, chæ 5 vò laø thieáu maët trong töû thaïch haøn thöïc taùn. Söï thieáu maët naøy ñöôïc ñeàn buø vôùi vieäc hieän dieän cuûa ba vò khoâng thaáy trong nguõ thaïch taùn, ñaáy laø quó cöûu, thaùi nhaát dö löông vaø queá chi. Veà haéc taùn, ngay caû töû thaïch haøn thöïc taùn coøn coù nhöõng khaùc bieät khaù vó ñaïi, huoáng nöõa laø nguõ thaïch taùn vaø phöông taùn cuûa Caän Thieäu. Chuùng toâi do theá khoâng caàn phaûi vaïch ra. Ñieåm caàn noùi laø haéc taùn vaø töû thaïch haøn thöïc taùn cuûa Tröông Troïng Caûnh thöïc söï nhaèm ñeán nhöõng chuû trò thoâng thöôøng, trong khi nguõ thaïch taùn vaø taùn phöông cuûa Caän Thieäu laø nhaèm ñeán "vaïn beänh khoâng gì laø khoâng laønh". Hôn theá nöõa, Maïo baûo, phöông caùnh sanh taùn cuûa oâng laø Haø Haàu cheá ra; vaø Haø Haàu ñaây dó nhieân khoâng ai khaùc hôn laø Haø Yeán, keû ñaõ khaùm phaù ra tính chaát "laøm cho taâm yù khai laõng" cuûa töû thaïch haøn thöïc taùn cuûa Troïng Caûnh. Haøn thöïc taùn trong chính nghóa heïp hoøi cuûa noù do vaäy phaûi giôùi haïn vaøo hai phöông nguõ thaïch caùnh sanh vaø nguõ thaïch hoä maïng do Toân Tö Maïo ghi laïi.
Haøn thöïc taùn phöông nhö theá coù theå noùi laø goàm hai phöông nguõ thaïch caùnh sanh taùn vaø nguõ thaïch hoä maïng taùn. Cuoán saùch Trí Baân vieát laø nhaèm ñeán vieäc giaûi ñoäc do hai thöù taùn naøy taïo ra, neân noù goïi laø giaûi haøn thöïc taùn phöông. Sao Baâm phaûi baøn ñeán vieäc giaûi ñoäc chuùng? Toân Tö Maïo maëc duø ñaõ ghi laïi cho ta khaù nhieàu maãu tin quí giaù treân veà haøn thöïc taùn, ñaõ phaûi vieát trong Thieân kim yeáu phöông quyeån 24 muïc Giaûi nguõ thaïch ñoäc luaän theá naøy: "Haøn thöïc nguõ thaïch caùnh sanh taùn phöông, xöa noùi phöông thuoác naøy ñôøi thöôïng coå khoâng coù, ñoøi Haùn maït môùi coù Haø haàu duøng noù, töø Hoaøng Phuû Syõ An trôû xuoáng, coù nhöõng keû duøng noù, khoâng ai laø khoâng tröng baøy löng xeû mình ñeå maø röôùc laáy söï suïp ñoå. Toâi töø ngaøy coù thöùc tính ñeán nay, chính maét mình thaáy syõ nhaân ôû thaønh thò cuõng nhö thoân queâ, gaëp laáy nhöõng tröôøng hôïp nhö theá khoâng phaûi laø moät. Do theá, thaø aên laáy daây saén hoang, chöù khoâng phuïc thöù thuoác nguõ thaïch, roõ noù laø thöù thuoác ñoäc maõnh lieät vó ñaïi nhaát, khoâng theå maø khoâng caån thaän. Ngöôøi höõu thöùc, neáu gaëp phöông naøy thì neân ñoát ñi, chôù ñeå laïi laâu laøm gì. Nay chæ ghi laïi tính chuû ñoái cuûa noù, aáy laø ñeà phoøng nhöõng ngöôøi tröôùc ñaõ töï phuïc. Phöông noù ngaøy nay ñaõ theo nhau maát maùt, khoâng ñaùng ñeå laïi laøm gì maø di haïi cho haøm sanh".
Ñoïc maáy lôøi nhaän xeùt vaø keâu goïi ñaày nhieät tình naøy cuûa moät vò löông y vó ñaïi nhö Toân Tö Maïo ta cuõng ñuû thaáy ngöôøi xöa coi haøn thöïc taùn vôùi moät caëp maét kinh haõi nhö theá naøo. Maïo ghi laïi nhöõng phöông cuûa noù, aáy laø ñeà phoøng giuùp nhöõng ngöôøi töï phuïc laáy maø muoán tìm caùch chöõa, chöù khoâng phaûi laø muoán löu laïi nhö nhöõng phöông coù theå duøng cho moïi ngöôøi. OÂng keâu goïi nhöõng ngöôøi "höõu thöùc" heã gaëp nhöõng phöông thuoác do oâng ghi lieân heä vôùi noù thì ñöøng coù ñeå laâu, maø phaûi ñoát ñi ngay. Daãu nhöõng lôøi keâu goïi vaø caûnh caùo naøy, chính thôøi Maïo cuõng ñang coøn coù nhieàu ngöôøi "Phaùt boái giaûi theå nhi thuû ñieân phuù", "baøy löng xeû mình ñeå maø röôùc laáy söï suïp ñoå" cho chính mình. Tröôùc thôøi oâng, soá ngöôøi caøng nhieàu hôn nöõa, nhö chính caùi baùo caùo daãn tröôùc cuûa Hoaøng Phuû Maät, hieäu Syõ An, ñaõ ñieàm chæ: "Sau khi Yeán cheát, ngöôøi phuïc caøng nhieàu, cho tôùi nay vaãn khoâng heát". Hai anh em Vöông Huy laø ngöôøi ñoàng thôøi cuûa Baân cuõng ñaõ chòu nhöõng caùi cheát theâ thaûm vì haøn thöïc taùn. Huy "bình sinh öa phuïc thöôïng döôïc", ñeán khi em laø Vöông Taêng Lieâm ñau, Huy ñem heát söùc mình trò lieäu. Nhöng Lieâm "phuïc döôïc thaát ñoä" neân cheát. Huy than khoùc daèn vaët, keâu gaøo tha thieát kieåu "em baây giôø ôû ñaâu, laøm cho anh nhôù nhung xoùt xa, nghó em coù toäi gì maø phaûi chòu yeåu khoác, ñeå cheát vì baøn tay anh, neân ñuïng vieäc thì xoùt xa töùc giaän, anh voán raát thích y thuaät, ñaõ khoâng khieán cho anh em con caùi ñöôïc baûo toaøn, maø laïi coøn khoâng tìm hieåu suy nghó chín chaén, ñeán ñoãi laøm quaù, sinh uoång maïng, nghó moät ñieàu naøy, laïi caøng ñau ñôùn xoùt xa hôn. Ñau ñôùn xoùt xa laøm sao ñaây? Toäi loãi cuaû anh laøm sao ñaây?". Huy maát naêm 444, luùc môùi 29 tuoåi, tieåu söû cuûa Huy trong Toáng thö quyeån 63. Huy phuïc thöôïng döôïc. Thöôïng döôïc nhö Y taâm phöông daãn Thích Hueä Nghóa luaän giaûi thích, laø nguõ thaïch haøn thöïc taùn - nguõ thaïch taùn giaû, thöôïng döôïc chi löu. Song, ñeå taû haøn thöïc taùn laø moät "ñaïi maõnh ñoäc" nhö theá naøo moät caùch linh ñoäng vaø ñaày söùc soáng, thì khoâng ai coù theå hôn chính Hoaøng Phuû Maät, ngöôøi ñaõ thuù nhaän "tham döï vieäc phuïc noù".
Chö beänh nguyeân haàu toång luaän quyeån 6 döôùi muïc veà Haøn thöïc taùn phaùt haàu luaän ñaõ daãn baøn luaän cuûa Hoaøng Phuû Maät veà haøn thöïc taùn phaùt ñoäng chöùng haàu theá naøy: "Neáu duøng haøn thöïc taùn thaát ñoä, thì hoaëc tim ñau nhö duøi ñaâm, ngoài ñaùng aên thì khoâng aên, ñaùng röûa thì khoâng röûa, noùng laïnh thaét nhau, khí keát khoâng thoâng, tuï laïi ôû trong tim; mieäng khoùa laïi khoâng theå thôû, phaûi môû mieäng ra, duøng röôïu noùng, tuyø khaû naêng thu nhaän ít nhieàu maø ñoå vaøo khieán cho khí röôïu phaùt ra hai beân, khí töï thoâng, ñöôïc öa, nhaân theá laáy nöôùoc laïnh taåm öôùt, caùi khaên tay, ñaép leân choã ñau, choã noùng laïi dôøi ñi, theá laø töï giaûi. Ñaõ giaûi thì phaûi gaáp aên ñoà laïnh, coù theå aên nhieàu caøng toát. Trong nhöõng thöù ñau, ñau tim laø khaån caáp nhaát, phaûi cöùu noù nhö cöùu ngöôøi lao vaøo nöôùc soâi hay löûa boûng, thì coù theå cöùu ñöôïc. Hoaëc coù keû khí tuyeät khoâng coøn yù thöùc, thì ñaùng phaûi nhôø ngöôøi beân cöùu, coát yeáu duøng röôïu noùng laøm coãi goác cuûa tính maïng. Heã ñoå khoâng xuoáng ñöôïc, phaûi caïy raêng maø laáy röôïu ñoå vaøo. Neáu yeát haàu coù bò chaän vaø röôïu ñoå vaøo laïi traøo ra, thì cuõng khoâng ngöøng ñoå. Traøo ra laïi ñoå vaøo, nhö vaäy coù theå tôùi nöûa ngaøy. Neáu röôïu xuoáng thì khí thoâng, ngöôøi beänh seõ soáng laïi. Neáu khoâng xuoáng vaø ñoå khoâng xuoáng, thì lieàn gieát ngöôøi vaäy. Hoaëc coù ngöoøi tay chaân ñau khaép, coát tieát muoán rôøi ra, thaân theå phaùt ung nhoït cöùng cuïc, ngoài naèm moät choã khoâng töï dôøi thì noùng böøng khaép mình, nhaém maét laïi moät choã, hoaëc haïch cuïc cöùng raén ñau nhöùc, quaù laém thì phaùt thaønh ung thö. Khi môùi bieát thì laáy nöôùc laïnh röûa, laáy ñaù laïnh öôùp laáy ngöôøi. Ngöôøi bò nheï thì chæ moät choác haøn thöïc taùn seõ tan, baáy giôø môùi boôùt. Taém röûa khoâng coù haïn, chæ coát laáy söï bôùt beänh laøm kyø. Neáu ñaõ laøm heát söùc maø khoâng bôùt, thì laáy moät vieân ñaø maøi dao doát löûa khieán cho noù ñaõ noùng roài ñem boû vaøo trong röôïu ñaéng. Ñaù khi vaøo röôïu ñaéng thì ñeàu tan vôõ ra, nhaân theá giaõ nhoû, laáy nöôùc nhöïa ñoù boâi leân choã gioït ba laàn thì lieàn bôùt. Cuõng coù theå baét con teà taøo trong phaãn, giaõ nhoû khieán cho mòn, ñem boâi leân gioït, thì cuõng khoâng quaù ba laàn, noù lieàn bôùt, raát hay. Hoaëc coù ngöôøi uoáng röôïu khoâng giaûi, aên nuoát khoâng xuoáng, choác laïnh choác noùng, khoâng röûa thì noùng, maø röûa thì lieàn laïnh. Thöù naëng ñeán tôùi vaøi chuïc ngaøy, thöù nheï thì chæ vaøi ngaøy. Ngaøy ñeâm khoâng theå nguû, buoàn baõn böïc töùc, töï nhaûy nhoùt khieáp sôï, hoaûng hoát queân sai, ngoài phaïm noùng chöùa laâu ngaøy, choã naèm maát tieát, aên noùng bò tích, beân trong ñaëc leân, khieán cho söùc noùng vaø thuoác cuøng ñi ñoâi, laïnh noùng giao tranh, tuy duøng phöông phaùp ñeå cöùu, roát cuoäc cuõng khoâng theå giaûi. Toâi thöôøng nhö vaäy, ngoài nhìn ñoà aên maø chaûy nöôùc maét, caàm dao muoán töï caét coå mình, nhôø gia nhaân thaáy giaèng laïi, neân vieäc khoâng theå laøm ñöôïc; trôû veà ngoài nghæ, môùi göôïng aên, uoáng nöôùc laïnh, thì môùi thoâi. Tai hoïa naøy khoâng thaønh, chæ moät sôïi toùc tô thoâi. Heã ai phuïc laáy haøn thöïc taùn, daãu coù raát thoâng minh, ñeán khi phaùt thì cuõng aên noùi ñieâu toa khoaùc laùc, baûo daïy khoù hieåu. Chính vì ñieàu naøy maø ngöôøi phuïc noù cheát khoâng theå xieát. Phaûi gaáp uoáng thang tam hoaøng thì noù haï ngay. Khi toâi ñang ôû trong khoán ñoán aáy, caû nhaø baø con, khoâng ai coù theå cöùu. May nhôø vong huynh toâi laø Syõ Nguyeân tìm phöông döôïc thang tam hoaøng, hieäp laïi khieán toâi phuïc, khi xuoáng heát, lieàn bôùt. Töø ñaáy, toâi thöôøng laáy giuùp cöùu nhöõng ngöôøi khaùc...".
Toâi dòch moät ñoaïn ngaén cuûa caùi baùo caùo khaù daøi do Hoaøng Phuû Maät veà nhöõng phaùt chöùng nguy hieåm cuûa haøn thöïc taùn vaø caùch thöùc giaûi trò chuùng. Chæ caàn ñoïc ñoaïn "toâi thöôøng nhö vaäy, ngoài nhìn ñoà aên maø chaûy nöôùc maét, caàm dao muoán töï caét coå", cuõng ñuû thaáy, taïi sao Toân Tö Maïo goïi noù laø moät "ñaïi maõnh ñoäc" vaø "ai thaáy thì ñoát ngay chöù ñöøng ñeå laâu". Trí Baân vieát Giaûi haøn thöïc taùn phöông. Cuoán saùch naøy, nhö ñaõ noùi, baây giôø bò taùn thaát, ta khoâng theå naøo bieát Baân ñaõ ñeà nghò nhöõng caùch thöùc nhaèm giaûi trò nhöõng chöùng beänh do vieäc phuïc haøn thöïc taùn taïo ra theá naøo. ÔÛ ñaây, vì theá, sau khi trình baøy sô löôïc haøn thöïc taùn laø gì vaø taïi sao Baân phaûi vieát moät cuoán saùch veà noù, chuùng toâi chæ caàn vaïch ra laø, neàn y hoïc Phaät giaùo thôøioâng, ñaëc bieät trong lieân heä vôùi vaán ñeà giaûi ñoäc haøn thöïc taùn, ñaõ ñöa ra nhöõng lyù thuyeát khaù loâi cuoán, maø noåi tieáng nhaát laø thuyeát "döôïc döï ñöôïc töï töôùng ñoái". Cöù Chö beänh nguyeân haàu toång luaän Ñaïo Hoaèng mieàn Giang taû coù vieát Giaûi taùn ñoái trò phöông, noùi raèng: "Phöông haøn thöïc taùn, duøng thuoác cuøng töï töôùng cuûa thuoác maø ñoái nhau, moãi thuoác ñoäc thì phaùt ra moãi beänh, nhö chuûng nhuû ñoái vôùi baïch truaät, neáu baïch truaät duïng ñoä chuûng nhuû thì ngöïc chaän, ñoaïn khí, neáu chuûng nhuû ñuïng ñoä baïch truaät thì ñaàu nhöùc maét ñau".
Lyù thuyeát "döôïc töï töôùng" naøy, nhöõng nhaø döôïc hoïc Trung Quoác veà sau ñaõ pheâ bình vì noù khoâng thaáy trong "Thaàn noâng baûn thaûo". Tieåu phaåm phöông cuûa Traàn Dieân Chi ñaõ vieát: "Thaàn noâng baûn thaûo kinh moâ taû tính vò cuûa thuoác coû vaø thuoác ñaù, ñaõ khoâng noùi chuyeän hoøa hieäp cuûa vieäc ñoái trò, cuõng khoâng coù thuyeát ñích chæ phaùt ñoäng". Vöông Ñaøo vieát Ngoaïi ñaøi bí yeáu vaøo naêm 753 cuõng leân tieáng nhaän xeùt: "Thaàn noâng vaø Ñoâng Quaân saâu roõ döôïc tính, tính choáng nhau, gheùt nhau, traùnh nhau cuûa chuùng ñeàu daày ñuû ôû Baûn thaûo. Choã truyeàn cuûa Ñaïo Hoàng caên cöù vaøo ñaâu?" Ñeán theá kyû 11, Traàn Quaùt trong Moäng Kheâ buùt ñaøm quyeån 18 cho daãn Nhuû thaïch luaän, theo ñaáy "phuïc chuûng nhuû thì suoát ñôøi phaûi kî baïch truaät". Döïa treân quan nieäm taùc duïng ñaëc thuø cuûa töøng döôïc toá ngaøy nay cuûa chuùng ta, quan nieäm döôïc töï töôùng coù theå noùi laø ñaõ ñi tröôùc thôøi oâng raát nhieà, bôûi vì noù laàn ñaàu tieân cho thaáy, taïi sao moät hoãn hôïp nhö haøn thöïc taùn coù theå laøm teâ lieät hay laøm cho "thaàn minh khai laâng" cho toaøn caû thaân ngöôøi. Caû Ñaïo Hoaèng laãn Ñaïo Hoàng nhö vaäy chaéc chaén phaûi coù moät aûnh höôûng vaø lieân laïc naøo ñaáy ñoái vôùi nhöõng phaùt trieån sau veà vaán ñeà y döôïc vaø ñaëc bieät vaán ñeà giaûi ñoäc haøn thöïc taùn.
Ñaïo Hoàng, maëc duø hai cuoán saùch cuûa oâng ñaõ ñöôïc Tuøy thö kinh tòch chí keå tôùi, hieän nay chuùng toâi chöa theå tìm ra moät ngöôøi cuøng teân trong caùc cuoán söû Phaät giaùo tröôùc thôøi Toáng. OÂng raát coù theå laø nhaø sö Taêng Hoàng hoaït ñoäng vaøo khoaûng nhöõng naêm 407, maø Bieän chính luaän quyeån 7 vaø Phaùp hoa kinh truyeän kyù quyeån 5 noùi tôùi. Veà Ñaïo Hoaèng, Cao Taêng truyeän quyeån 6 ñaõ lieät oâng ra nhö ñeä töû cuûa Hueä Trì (326 - 412) vaø baûo oâng "nghieäp haønh thanh maãn" theá thoâi. OÂng do theá chaéc soáng khoaûng nhöõng naêm 350-430. Hoaèng vaø Hoàng töø ñoù ñeàu laø nhöõng ngöôøi soáng tröôùc Haân trong Giaûi Haøn thöïc taùn vì theá raát coù theå coù nhöõng töông töï vôùi quan nieäm giaûi ñoäc haøn thöïc taùn cuûa hoï chuùng toâi khoâng baøn tôùi ôû ñaây. Trong lieân heä naøy, caàn vaïch ra laø, baûn lieät keâ thö tòch cuûa Tuyø thö ñaõ toû ra khoâng ñaày ñuû cho laém. Cuoán saùch cuûa Hoaèng khoâng ñöôïc lieät ra. Soá löôïng saùch y khoa Phaät giaùo coù theå nhieàu hôn soá 12 hay 13 cuoán hieän bieát.
Vôùi söï coù maët cuûa Trí Baân, lòch söû y hoïc Vieät Nam trong naêm theá kyû ñaàu coâng nguyeân coù theå ghi laïi vôùi nhöõng giôùi moác sau:
Naêm Söï bieán y hoïc
8 tdl. Queá Phuï phaùt hieän ñöôïc tính cuûa queá.
195 sdl. Maâu Töû choáng trò bònh baèng phuø pheùp. Hoaøng ñeá toá vaán kinh vaø Thaàn noâng baûn thaûo coù maët.
320 Vu Ñaïo Thuùy ñeán vaø maát taïi Baéc boä.
466 Trí Baân bò ñaøy ra nöôùc ta.