Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [ Trang Chuû ]
- Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam
- Töø khôûi nguyeân ñeán thôøi Lyù Nam Ñeá
Tieán só Leâ Maïnh Thaùt
- Chöông III
- Khaâu Ñaø La Man Nöông vaø Ñöùc Phaät Phaùp Vaân
Maãu ngöôøi lyù töôûng cuûa Phaät giaùo thôøi Huøng Vöông cho ñeán thôøi Maâu Töû vaãn laø hình aûnh moät ngöôøi coù theå leân trôøi, sôû höõu moät soá quyeàn naêng maø chính Luïc ñoä taäp kinh ñaõ moâ taû, vaø sau naøy Maâu Töû ñaõ laäp laïi. Con ngöôøi sau khi thöïc haønh moät soá caùc phöông phaùp thieàn ñònh, thì coù theå ñaït tôùi moät soá quyeàn naêng. Moät con ngöôøi nhö theá, theo Maâu Töû lyù hoaëc luaän hay Luïc ñoä taäp kinh truyeän 74, tôø 39b16-20, laø maãu ngöôøi lyù töôûng cuûa thôøi ñaïi naøy, sau khi thöïc haønh caùc phöông phaùp ñoù, thì ñöôïc: "Loøng saïch, ñöôïc boán thieàn kia, theo yù töï do, nheï nhaøng bay nhaûy, ñaïp nöôùc maø ñi, phaân thaân taùn theå, bieán hoùa muoân hình, ra vaøo khoâng hôû, coøn maát töï do, rôø moù trôøi traêng, chaán ñoäng ñaát trôøi, troâng suoát nghe khaép, khoâng ñaâu laø khoâng thaáy nghe, loøng saïch thaáy saùng, ñöôïc nhaát thieát trí...." ([Boà-taùt] taâm tònh ñaéc bæ töù thieàn, taïi yù sôû do, khinh cöû thaéng phi, ñaïp thuûy nhi haønh, phaân thaân taùn theå, bieán hoùa vaïn ñoan, xuaát nhaäp voâ giaùn, toàn vong töï do, maïc nhaät nguyeät, ñoäng thieân ñòa, ñoäng ñoå trieät thính mî baát vaên kieán, taâm tònh quaùn minh, ñaéc nhaát thieát trí).
Nhöõng phaåm chaát naøy cuûa vò Boà-taùt ñaõ chöùng ñaït thieàn ñöôïc Maâu Töû coi nhö phaåm chaát cuûa moät vò Phaät nhö oâng ñònh nghóa Phaät trong Lyù hoaëc luaän ñieàu 2: "Phaät laø nguyeân toá cuûa ñaïo ñöùc, laø ñaàu moái cuûa thaàn minh. Noùi Phaät coù nghóa laø Giaùc, bieán hoùa nhanh choùng, phaân thaân taùn theå, hoaëc coøn hoaëc maát, nhoû ñöôïc lôùn ñöôïc, troøn ñöôïc vuoâng ñöôïc, giaø ñöôïc treû ñöôïc, aån hieän ñöôïc, ñaïp löûa khoâng boûng, ñi (treân) dao khoâng ñau, ôû dô khoâng baån, gaëp hoïa khoâng maéc, muoán ñi thì bay, ngoài thì loeù saùng, neân goïi laø Phaät vaäy".
Nhö vaäy trong sô kyø Phaät giaùo taïi Vieät Nam, söï giaùc ngoä luoân luoân ñöôïc gaén chaët vôùi moät soá phaåm chaát coù tính quyeàn naêng, nhö coù theå lôùn coù theå nhoû, coù theå ñi trong nöôùc, v.v. Vaø vò Phaät coù quyeàn naêng naøy ñaõ xuaát hieän ngay vaøo thôøi Maâu Töû taïi ngoâi chuøa noåi tieáng Phaùp Vaân, töông truyeàn laø do Só Nhieáp (137 - 226) döïng neân.
Vieäc xuaát hieän cuûa Phaät Phaùp Vaân [^]
Veà söï xuaát hieän cuûa vò Phaät ñaây, vaên baûn sôùm nhaát maø ta hieän sôû höõu ñöôïc ñoù laø Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haønh ngöõ luïc. Taùc phaåm naøy, veà vaán ñeà taùc giaû vaø naêm soaïn, sau khi nghieân cöùu veà noäi dung, nieân ñaïi chaäm nhaát maø noù ñeà caäp tôùi laø nieân hieäu Ñaïi Khaùnh cöûu nieân (1322), ta coù theå giaû thieát noù vieát sau thôøi gian 1322 sdl trôû ñi. Vaø do vì vaên theå cuûa noù coù nhieàu töông ñöông vôùi Thieàn Uyeån Taäp Anh, cho neân taùc giaû Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc cuõng coù theå laø taùc giaû Thieàn Uyeån Taäp Anh, ñoù laø thieàn sö Kim Sôn.
Ngoaøi vaên baûn naøy ra, Traàn Theá Phaùp 1 khi vieát Lónh Nam Trích Quaùi cuõng ñöa truyeän Phaùp Vaân naøy vaøo vaø goïi laø Man Nöông truyeän. Caû hai baûn do Vuõ Quyønh 2 vaø Kieàu Phuù 3 hieäu ñính ñeàu coù truyeän Man Nöông naøy. Veà cô baûn, truyeän Man Nöông cuûa hai baûn hieäu ñính ñeàu thoáng nhaát vôùi nhau. Neáu so vôùi Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc thì Traàn Theá Phaùp ñaõ ruùt ngaén truyeän laïi coøn moät phaàn ba. Töùc laø truyeän trong Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc coù tôùi hai ngaøn chöõ trong khi truyeän Man Nöông cuûa Traàn Theá Phaùp chæ khoaûng treân döôùi baûy traêm chöõ. Ñeán ñaàu ñôøi Leâ, khi neàn Phaät giaùo daân toäc phuïc höng maïnh meõ vaø raàm roä, Phaät Phaùp Vaân ñöôïc nhieàu laàn thænh leã veà Haø Noäi ñeå caàu ñaõo vaø toân thôø, Lyù Töû Taán (1378 - 1460) ñaõ vieát moät baøi kyù veà ñöùc Phaät Phaùp Vaân naøy nhan ñeà laø Phaùp Vaân coå töï bi kyù cheùp trong Toaøn Vieät thi luïc vaø Kieán Vaên tieåu luïc 9, tôø 14b5-15b9, caû hai ñeàu do Leâ Quí Ñoân bieân soaïn.
Veà maët chính söû thì Phaät Phaùp Vaân xuaát hieän laàn ñaàu tieân vaøo naêm 1073 döôùi thôøi vua Lyù Nhaân Toâng khi vua môùi leân ngoâi. Ñaïi Vieät söû kyù baûn kyû toaøn thö quyeån 3, tôø 6b8 vieát: "Thaùi Ninh naêm thöù hai, naêm Quí Söûu, luùc baáy giôø möa daàm beøn röôùc Phaät Phaùp Vaân veà kinh ñoâ caàu taïnh" (Quí Söûu Thaùi Ninh nhò nieân, daâm vuõ, nghinh Phaùp Vaân Phaät phoù kinh töø tình).
Vieäc naøy sau ñoù Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc quyeån 3, tôø 31b6 ghi: "Thaùi Ninh naêm thöù hai, naêm Quí Söûu, möa daàm khoâng ngôùt, vua sai caàu taïnh taïi chuøa Phaùp Vaân" (Quí Söûu, Nhaân Toâng hoaøng ñeá Thaùi Ninh nhò nieân, daâm vuõ baát chæ, ñeá meänh töø tình vuï Phaùp Vaân töï).
Tuy nhieân, neáu cöù Ñaïi Vieät söû löôïc quyeån 2, tôø 15a7 laïi ghi söï vieäc naøy vaøo naêm Nhaâm Tyù khi Lyù Nhaân Toâng vöøa leân ngoâi, Thaùi Ninh nguyeân nieân (1072): "Muøa thu, thaùng baûy, [...], röôùc Phaät Phaùp Vaân veà kinh sö caàu taïnh" (thu, thaát nguyeät, [...] nghinh Phaùp Vaân Phaät phoù kinh sö töø tình). Ñieàu naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi söï ghi cheùp trong Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc tôø 1301-3: "Lyù Nhaân Toâng naêm môùi leân ngoâi, muøa thu, möa laâu caû thaùng, vua sai röôùc Phaät Phaùp Vaân veà chuøa Baùo Thieân, quoác vöông baûn thaân ñeán leã baùi caàu taïnh" (Lyù Nhaân Toâng töùc vò chi nieân, thu, cöûu, vuõ lieân nguyeät, vöông meänh nghinh Phaät phoù Baùo Thieân Töï; quoác vöông thaâm laâm leã baùi, khaát tình).
Phaät Phaùp Vaân cuûa Coå Chaâu Luïc [^]
Vieäc ghi cheùp cuûa Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc nhö theá toû ra töông ñoái chính xaùc. Vaø cuõng cöù saùch naøy thì vieäc ra ñôøi cuûa Phaät Phaùp Vaân ñöôïc ghi laïi nhö sau: "Vaøo khoaûng naêm cuoái Haùn Linh ñeá (189 sdl) coù nhaø sö Kyø Vöïc vaø sö Khaâu Ñaø La, choáng gaäy vaân du ñeán thaønh Luy Laâu vaø trò sôû cuûa Só Vöông. Baáy giôø trong thaønh coù Öu-baø-taéc Tu Ñònh thaáy hai sö thænh ôû laïi. Kyø Vöïc khoâng chòu, choáng gaäy ñi veà phía ñoâng. Chæ Khaâu Ñaø La theo lôøi môøi cuûa Tu Ñònh ñeán ôû nhaø. Sö soáng thöôøng tænh toïa, nhieàu ngaøy khoâng aên. Tu Ñònh thaáy vaäy loøng sinh ngöôõng moä. Tu Ñònh coù moät con gaùi, naêm aáy môùi 12 tuoåi, thöôøng thôø sö, thaép ñeøn haùi rau, cung kính coù leã pheùp. Sö laáy laøm laï, ñaët teân laø A Man. Sö ôû ñöôïc thaùng hôn beøn töø giaõ trôû veà. Tu Ñònh cuùi ñaàu, xin laøm ñeä töû, nguyeän ñöôïc moät lôøi nöûa caâu ñeå laøm saïch mình. Sö daïy: "Saûy caùm laáy taám, ngaøi toái boán phöông ñoåi ngoâi, vì chöng loøng meâ. Loøng meâ thì maéc phaøm traùi thaùnh. Nay ngöôi ôû trong pheùp ta bôûi vì coù duyeân xöa vaäy. Nhöng coøn con gaùi A Man tuy laø thaân nöõ song raát coù phaàn ñaïo, neáu gaëp ñöôïc moät ngöôøi nam, thì thaønh neân moät phaùp khí lôùn. Ngaøy nay ta ñoä cho ngöôi nhö choã ngöôi mong muoán". Do theá, löu ôû laïi theâm. Saùng chieàu trì kinh, sö nhaác chaân leân, keùo daøi traûi baûy ngaøy. Beøn goïi A Man ñeán tröôùc maët. Sö ñöa tay xoa ñaàu maø noùi: "Con ñaõ thaønh phaùp khí cuûa ta". Nhaân ñoù laïi baûo: "Sau ñaây ba naêm, trôøi taát coù haïn lôùn, chaúng phaûi chæ muøa luùa khoâ heùo, maø ngöôøi vaät ñeàu khoâng coù choã uoáng. Ta giuùp nhaø con moät vieäc söùc khí". Sö ôû trong vöôøn laáy gaäy caém xuoáng ñaát maát daïng. Roài thì nhoå ra, nöôùc theo ñoù maø phun leân, beøn khieán Tu Ñònh ñaøo gieáng ôû ñoù, ñeå chuaån bò cho thieân tai haïn haùn saép tôùi. Noùi roài, sö töø giaõ ra ñi. Thaúng vaøo trong nuùi xanh. Tu Ñònh daét A Man theo goùt ñeán chaân nuùi, bieát choã sö ôû, ngoài döôùi goác caây, laáy hang ñaù laøm nhaø. Tu Ñònh thöôøng ñem ra traùi cuùng döôøng, traûi naêm khoâng meät. Coù khi sai A Man ñi moät mình; saùng ñi chieàu veà. Ñeán tuoåi caäp keâ, chöa choàng, ôû vaäy maø coù mang. Tu Ñònh xaáu hoå, ñeán choã sö hoûi: "Gaùi khoâng choàng maø chuõa, loãi aáy taïi ai?". Sö bieát yù, mæm cöôøi maø noùi raèng: "Nhaãn, nhaãn, nhaãn. Taát caû oan gia töø ñaây heát. Ta vôùi ngöôi, saïch döùt ôû ñaây. Chaúng bieát loãi gì phaûi ñeán". Ngaøy sau Tu Ñònh trôû veà, giöõ gìn nuoâi döôõng A Man. Thai ñeán möôøi boán thaùng thì vaøo ngaøy moàng taùm thaùng tö, giôø ngoï, sinh ra moät beù gaùi. A Man boàng ñem vaøo nuùi ñeán choã sö, goïi con mình laø con cuûa Khaâu Ñaø La. Sö baûo röøng caây: "Caùc caây ñaïi thoï ñaây, coù caây naøo vì ta nuoâi döôõng ñöùa treû naøy thì haõy môû loøng chöùa noù, ngaøy kia taát coù theå vì trôøi ngöôøi maø ra lònh, muoân ñôøi ñöôïc toân troïng". Lieàn coù moät caây lôùn ñaùp lôøi, môû toaùt ra. Sö ñem ñöùa beù ñoù ñaët vaøo trong choã môû thì caây lieàn kheùp laïi. Sö beøn noùi keä raèng:
- "Hình haøi nhö nghòch löõ,
- Taâm khoâng caûnh cuõng khoâng,
- Quaán quyùt moät muøi ñaïo,
- Ñaùp vaät muoân duyeân cuøng".
"Sau ñoù, gioù ñen noåi lôùn, xoâ ñoå ñaïi thuï, nöôùc luït ñaåy troâi, chaûy veà soâng Long Bieân, ñeán beán thaønh Luy Laâu thì döøng laïi. Nghe trong caây aâm thaàm coù tieáng aâm nhaïc, aùnh saùng röïc rôõ, muøi thôm phaûng phaát. Ngöôøi trong chaâu thaáy vaäy ñem trình vôùi Só Vöông. Vöông rình bieát, trong loøng laáy laï, sai löïc só keùo ñeán beân bôø soâng thaáy caây goã cöùng chaéc ñaùng yeâu, yù muoán laáy caây goã duøng maø loøng chöa quyeát. Boãng döng ban ñeâm naèm mô thaáy moät ngöôøi to lôùn ñeán baûo raèng: "Ngaøy nay cuøng vôùi oâng nôû maøy nôû maët. Nhìn lui, nhaèm maø ñi, trong taùm ngaøn naêm". Só Vöông tænh daäy baûo khaép quaàn thaàn. Coù ngöôøi daâng lôøi noùi raèng: "Goã naøy laø goã thieâng, bôûi muoán taïc töôïng thaàn ö?". Nhaân ñoù tìm thôï gioûi, môøi taïc töôïng Phaät ñeå thôø. Do theá Só Vöông môøi thôï moäc Ñaøo Töï Löôïng caét goã laøm boán ñoaïn, taïc boán töôïng Phaät. Khi caét beân trong caây thì ñöôïc moät khoái ñaù, beøn ñem xuoáng soâng röûa saïch. Tay khoâng lanh leï, neân maát khoái ñaù trong soâng. Ngay choã khoái ñaù rôùt xuoáng thì rieâng goïi teân laø "Vöïc Phaät ôû". Coøn boán töôïng Phaät thì phaân cho boán phöôøng, saùng laäp boán chuøa, laø Thieàn Ñònh, Thaønh Daïo, Phi Töôùng vaø Trí Quaû ñeå thôø. Ngaøy môùi khaùnh thaønh, luùc chöa ñöa vaøo chuøa, thì gaëp naïn naéng haïn lôùn. Laëng xin thaàm caûm, boãng nhieân möa to rôi xuoáng. Nhaân theá ñaët teân laø Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän. Ñeán luùc ñöa vaøo chuøa, thì ba töôïng moät luùc ñöa leân nheï nhaøng Rieâng Phaät Phaùp Vaân thì naëng khoâng theå dôøi ñöôïc. Só Vöông goïi thôï ñeán hoûi. Hoï taâu ñaày ñuû nguyeân do hoøn ñaù. Só Vöông sai ngöôøi ñaùnh caù laën vaøo trong nöôùc cuûa vöïc ñeå tìm. thaáy coù aùnh saùng toûa ra xuyeân suoát. Hoï sôï, khoâng daùm ñeán gaàn. Trôû veà baùo laïi cho Só Vöông bieát. Roài sau tìm khaép thì ñöôïc hoøn ñaù. Hoï beøn ñaët tröôùc töôïng, thì töôïng boãng nhieân ñöa leân moät caùch nheï nhaøng. Ngöôøi ta khen vieäc laï luøng, ngaãm nghó laâu môùi bieát caây goã ñoù chính laø caây ñaõ mang giöõ con cuûa Khaâu Ñaø La, töùc con gaùi cuûa Man nöông vaäy. Só Vöông nhaân ñoù nghó ñeán coâng ôn cuûa sö, sai söù ñem cuûa caûi höông ñeøn vaøo nuùi kieám sö. Nhöng tìm khoâng ra tung tích. Duy chæ thaáy nôi caây löu ñeà moät baøi keä:
- Kham ta tueá maïo laõo dö linh
- Thaû hæ bang gia töù haûi thanh
- Yeáu söû moä nieân quy xöù sôû
- Baïch vaân thaâm xöù tuûng ñình ñình
- Thöông thay chín chuïc tuoåi dö hôn
- Möøng ñöôïc nöôùc nhaø boán bieån trong
- Giaø ñeán nhöõng mong veà ñaát cuõ
- Röøng saâu maây traéng vuùt töøng khoâng
(Ñoaïn sau ghi nhöõng söï kieän linh öùng cuûa Phaät Phaùp Vaân vaø caùc cuoäc röôùc xaùch ñôøi Lyù vaø Traàn).
Truyeän Man Nöông cuûa Lónh Nam Trích Quaùi [^]
Trong luùc truyeän Man nöông trong Lónh Nam Trích Quaùi, quyeån 2, cheùp nhö sau: "Vaøo thôøi Haùn Hieán ñeá, thaùi thuù Só Nhieáp xaây thaønh ôû phía Nam soâng Bình Giang (nay laø soâng Thieân Ñöùc). Phía Nam thaønh coù ngoâi chuøa thôø Phaät teân laø chuøa Phuùc Nghieâm. Coù nhaø sö töø phöông Taây ñeán, hieäu laø Ca La Xaø Leâ, truï trì chuøa naøy. Sö chuyeân phaùp tu ñöùng moät chaân, trai gaùi giaø treû ñeàu tín thaønh kính thôø, goïi laø Toân sö. Ngöôøi ngöôøi ñeàu ñeán caàu hoïc Phaät ñaïo.
"Baáy giôø coù coâ gaùi teân Man nöông, cha meï ñeàu maát, trong nhaø ngheøo khoå, cuõng quyeát caàu hoïc ñaïo. Nhöng vì noùi naêng chaäm chaïp khoâng theå cuøng chuùng tuïng kinh, thöôøng ôû döôùi beáp, giaõ gaïo, haùi cuûi, töï mình naáu nöôùng ñeå cuùng döôøng thöùc aên cho chö Taêng trong chuøa cuøng khaùch boán phöông ñeán hoïc. Vaøo thaùng naêm, ñeâm ngaén thaâu canh, Man nöông naáu caùc moùn aên ñaõ chín, Taêng chuùng tuïng kinh chöa xong, chöa raõnh ñeå aên chaùo. Man nöông ngoài chôø, nguû gaät beân baäc cöûa, baát yù queân ñoùi nguû say. Chö Taêng tuïng kinh xong, ai veà phoøng naáy, Man nöông moät mình naèm ngay cöûa. Thaày Xaø Leâ khoâng ngôø Man nöông naèm ñoù, neân böôùc chaân qua ngöôøi Man nöông. Man nöông khaáp khôûi ñoäng loøng, buïng boãng thoï thai. Ba boán thaùng sau, Man nöông xaáu hoå boû veà, thaày Xaø Leâ cuõng theïn muoán boû ñi. Man nöông ñi ñeán ngoâi chuøa ôû ngaõ ba soâng thì ôû laïi ñaáy. Man nöông ñeán thaùng sinh ñöôïc moät gaùi, tìm thaày Xaø Leâ ñeå traû con gaùi. Ñang ñeâm, vaøo luùc canh ba, thaày Xaø Leâ ñem ñöùa gaùi ñeán döôùi goác caây ôû ngaõ ba soâng, ñaët noù vaøo caây maø noùi: "Ta göûi ñöùa con naøy cuûa Phaät cho ngöôi giöõ, roài sau seõ neân danh ñaïo Phaät". Xaø Leâ, Man nöông töø giaõ nhau ñi. Xaø Leâ cho Man nöông moät chieác gaäy, baûo: "Ta cho ngöôi vaäy naøy, veà khi thaáy thôøi tieát ñaïi haïn, thì laáy gaäy choïc xuoáng ñaát, seõ coù nöôùc ñeå cöùu sinh daân". Man nöông kính nhaäm mang veà, trôû laïi ôû ngoâi chuøa cuõ. Moãi khi gaëp naêm haïn haùn, Man nöông thöôøng duøng gaäy choïc xuoáng ñaát, maïch nöôùc töï nhieân cuoàn cuoän chaûy ra, daân chuùng nhôø caäy nhieàu.
"Khi Man nöông ñaõ ngoaøi taùm möôi tuoåi, caây kia bò ñoã, troâi ñeán beán soâng tröôùc chuøa, quanh quaån ôû ñaáy khoâng ñi. Daân chuùng tranh nhau chaët laøm cuûi, nhöng rìu buùa ñeàu söùt meû heát. Beøn ruû nhau hôn ba traêm ngöôøi trong xoùm ñeán keùo vaãn khoâng chuyeån. Gaëp luùc Man nöông xuoáng beán röûa tay, lay ñoäng thöû chôi, caây beøn di chuyeån. Moïi ngöôøi ñeàu kinh ngaïc, nhaân ñoù baûo Man nöông keùo leân bôø. Chö Taêng cuøng Man nöông ngay nôi bôø soâng goïi thôï moäc ñeán taïc boán pho töôïng Phaät. Khi chaët caây, truùng ñoaïn thöùba, nôi ñaët ñöùa beù gaùi nay ñaõ hoaù thaønh moät taûng ñaù raát raén chaët, rìu buùa cuûa thôï ñeàu meû. Ñem vöùt xuoáng vöïc saâu, ñaù phoùng ra nhöõng tia saùng röïc rôõ, khoaûnh khaéc môùi chìm xuoáng nöôùc. Boïn thôï ñeàu ngaõ ra cheát. Beøn môøi Man nöông ñeán leã baùi, roài nhôø daân chaøi laën xuoáng nöôùc vôùt leân, röôùc vaøo ñieän Phaät, maï vaøng ñeå phuïng thôø. Thaày Xaø Leâ tröôùc ñaët teân cho boán töôïng Phaät laø Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän. Boán phöông ñeán caàu möa khoâng luùc naøo laø khoâng öùng nghieäm. Goïi Man nöông laø Phaät Maãu. Ngaøy moàng taùm thaùng tö, Man nöông töï nhieân maø thaùc sinh leân trôøi, linh xaùc goùi choân trong chuøa. Nhaân daân laáy ñoù laøm ngaøy sinh cuûa Phaät. Haøng naêm cöù ñeán ngaøy naøy trai gaùi giaø treû boán phöông tuï taäp veà chuøa ñeå vui chôi, ca muùa caùc troø ñaøn ñòch maõi thaønh tuïc leä, goïi laø "hoäi taém Phaät", ñeán nay leä naøy vaãn coøn".
Dò bieät cuûa hai truyeàn baûn [^]
So saùnh hai baûn truyeän veà Man nöông, moät cuûa Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc vaø moät cuûa Lónh Nam Trích Quaùi, ta thaáy coù nhieàu sai khaùc, nhaát laø veà vaên cuù. Lónh Nam Trích Quaùi cuûa Traàn Theá Phaùp chaéc chaén khoâng phaûi laáy töø baûn Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc. Nhö vaäy trong söï truyeàn thöøa veà truyeän Man nöông, toái thieåu laø ta coù hai dò baûn. Baûn Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc döïa vaøo Baùo cöïc truyeän, coøn baûn cuûa Traàn Theá Phaùp thì khoâng cho bieát roõ xuaát xöù. Caùc chi tieát sai khaùc nhau:
Thöù nhaát, veà teân cuûa nhaân vaät chính cuûa truyeän naøy, Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc ghi laø Khaâu Ñaø La, coøn Lónh Nam Trích Quaùi laïi ghi laø Ca la Xaø Leâ; theo tieáng Phaïn coù theå vieát laø Kaøla-acaørya. Thieân nam vaân luïc, moät dò baûn cuûa Lónh Nam Trích Quaùi goïi laø Ca Xaø Leâ. Theo teân naøy thì roõ raøng sau naøy Traàn Theá Phaùp söûa laïi, khoâng phaûi ruùt ra töø Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc. Chi tieát thöù hai veà Man nöông, Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc nhaéc laø coù moät thôøi gian, nhöng khoâng noùi khi ñoù Man nöông bao nhieâu tuoåi, khi caây ñoã, troâi veà Long Bieân thaønh Só Nhieáp. Trong khi Thieân nam vaân luïc vaø Lónh Nam Trích Quaùi noùi laø khi ñoù Man nöông ñaõ taùm möôi tuoåi, thì caây nuoâi con Man nöông môùi ñoã. Töø ñoù ñöa tôùi chuyeän ñoán caây vaø boán vò Phaät Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi vaø Phaùp Ñieän. Thöù ba laø ngaøy maáy cuûa Man nöông, Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc noùi laø ngaøy 17 thaùng gieâng, trong luùc Lónh Nam Trích Quaùi laïi ghi laø ngaøy muøng taùm thaùng tö.
Veà vaán ñeà teân ngöôøi, nhaân vaät Khaâu Ñaø La, ta thaáy trong söû Trung Quoác khoâng ñöôïc ñeà caäp tôùi. Ñieàu naøy cuõng deã hieåu vì ñaây laø truyeän xaûy ra taïi Vieät Nam, vôùi caùc nhaân vaät Vieät Nam, cho neân khoâng caàn ñöôïc Trung Quoác bieát ñeán. Mgay nhö saùch Maâu Töû Lyù hoaëc luaän, caùc hoïc giaû veà Phaät hoïc Trung Hoa xöa nay cuõng ñaët vaán ñeà taïi sao khoâng ñöôïc ghi laïi trong caùc kinh luïc sôùm nhö cuûa Ñaïo An (312 - 385); neáu quaû thaät Maâu Töû Lyù hoaëc luaän xuaát hieän khoaûng cuoái theá kyû 2 thì sao Toång lyù chuùng kinh muïc luïc cuûa An (coøn ñöôïc goïi laø An luïc) taäp hôïp caùc kinh ñieån toàn taïi töø nhaø Haùn ñeán 374 laïi khoâng ghi vaøo, do ñoù hoï keát luaän Maâu Töû Lyù hoaëc luaän phaûi laø moät taùc phaåm xuaát hieän sau 374. Caâu traû lôøi döùt khoaùt laø Maâu Töû Lyù hoaëc luaän laø moät taùc phaåm cuûa ngöôøi Vieät Nam, thôøi ñoù chöa phoå bieán beân Trung Quoác cho neân phaûi ñeán ba boán traêm naêm sau caùc nhaø kinh luïc Trung Quoác môùi bieát maø ghi laïi. Chuyeän Khaâu Ñaø La cuõng theá, khoâng ñöôïc nhaéc tôùi trong söû lieäu Trung Quoác vì chuyeän xaûy ra taïi Vieät Nam, vaø trong caùc vaên baûn Vieät Nam thì khoâng bieát Khaâu Ñaø la vaøo cuoái ñôøi ra sao.
Rieâng Ma Ha Kyø Vöïc thì trong saùch Trung Quoác cuõng ghi moät ngöôøi teân Kyø Vöïc, Hueä Haïo ghi laø trong khoaûng Taán Hueä ñeá, naêm 306, coù ñi ngang qua nöôùc ta. OÂng naøy khi qua Taøu thì tieåu truyeän oâng ghi laø "chöõa bònh baèng pheùp, baèng quyeàn naêng". ÔÛ nöôùc ta cuõng coù moät oâng Ma Ha Kyø Vöïc, nhöng laïi soáng tröôùc hôn traêm naêm, khi Coå Chaâu Phaän baûn haïnh ngöõ luïc ghi laø vaøo cuoái ñôøi Linh ñeá, töùc khoaûng 189. Nhö vaäy coù khaû naêng laø coù hai oâng khaùc nhau. Neáu giaû thieát laø vì coù thaàn thoâng neân soáng treân traêm naêm thì ta khoâng caàn baøn tôùi, nhöng neáu giaû thieát laø coù moät con ngöôøi bình thöôøng thì hai oâng naøy phaûi khaùc. Caùi teân Kyø Vöïc coù theå laø moät teân phoå bieán taïi AÁn Ñoä, nhö vaøo thôøi ñöùc Phaät cuõng coù ngöôøi teân Kyø Vöïc, laø thaày thuoác chöõa bònh cho ñöùc Phaät. Cho neân ñaây laø moät teân phoå bieán cuûa ngöôøi AÁn Ñoä, neân khoâng coù lyù do gì maø ta phaûi giaû thieát laø Ma Ha Kyø vöïc soáng thôøi Linh ñeá vaø Kyø Vöïc soáng thôøi Taán Hueä ñeá laø moät ngöôøi. Theo chuùng toâi, Kyø Vöïc cuøng ñeán Giao Chaâu vôùi Khaâu Ñaø La laø moät nhaân vaät khaùc vôùi Ma Haø Kyø Vöïc kia. Treân maët vaên baûn cho pheùp chuùng ta giaû thieát ñaây laø coù theå tin ñöôïc. Veà noäi dung söû kieän cuõng cho pheùp ta giaû thieát raèng ñaây laø moät vieäc coù thaät, vì coù thaät ngoâi chuøa, coù thaät Khaâu Ñaø La, cho neân khoâng caàn phaûi bòa ñaët theâm moät Ma Ha Kyø Vöïc laøm gì. Vaø khoâng coù lyù do gì maø ta caàn phaûi xem Ma Ha Kyø Vöïc ñôøi Haùn Linh ñeá vaø Kyø Vöïc cuûa Taán Hueä ñeá laø moät ngöôøi.
Cho neân chuyeän naøy, coù ngöôøi noùi laø coù söï laàm laãn, cho raèng Kyø Vöïc soáng thôøi Taán Hueä ñeá maø laïi cheùp laàm ra laø soáng vaøo thôøi Só Nhieáp. Ñieàu naøy cuõng coù theå. Nhöng trong tình traïng hieän nay coù khaû naêng laø coù hai ngöôøi cuøng mang teân Kyø Vöïc, soáng vaøo hai thôøi khaùc nhau. Veà maët khoa hoïc, thì ta khoâng caàn phaûi duøng dao moå traâu ñeå caét tieát con gaø, ñieàu ít caàn noå löïc nhaát.
Cho neân sau caùc Phaät töû Vieät Nam nhö Chuû Ñoàng Töû, Tieân Dung, Baùt Naøn phu nhôn, sau nhaø sö Phaät Quang, thì ñeán löôït hai nhaø sö nu7ôùc ngoaøi teân Khaâu Ñaø La vaø Ma Ha Kyø Vöïc ñaõ ñeán nöôùc ta vaøo haï baùn theá kyû thöù hai, cuøng vôùi Tu Ñònh vaø Man Nöông laø lôùp Phaät töû keá tieáp. Man Nöông sau trôû thaønh Phaät Maãu, ñöôïc thôø taïi thuuoäc huyeän Sieâu Loaïi, gaàn thaønh Luy Laâu. Coâ ngöôøi Meøn, vôùi teân A Man cuõng xuaát phaùt töø teân laøng naøy. Ta thaáy nhöõng nhaân vaät ñaây laø ngöôøi Vieät Nam, laø Phaät töû Vieät Nam. Vaø hai nhaø sö naøy coù theå ñöôïc xem nhö nhöõng ngöôøi maø trong tieåu truyeän cuûa Só Nhieáp, Ngoâ Chí tôø 7b9-10 moâ taû laø moãi khi Nhieáp ngoài xe ra ñöôøng, ñeàu coù "nhöõng ngöôøi Hoà ñi theo chugn quanh xe, thaép höông, thöôøng ñeán maâ1y chuïc."
Vieân Huy vieát thö cho Tuaân UÙc (163-212) khi UÙc ñang laøm thöôïng thö lònh khoaûng töø naêm 196, ghi raèng: "Só phuû quaän Giao Chæ hoïcvaán ñaõ öu baùc, laïi tuøng chính thaønh coâng, ôû trong ñaïi loaïn, baûo toaøn moät quaän, hôn hai möôi naêm, cöông tröôøng voâ söï, daân khoâng thaát nghieäp, boïn ñeán troï ôû ñeàu ñöôïc nhôø ôn. Tuy Ñaäu Dung giöõ Haø taây, haù hôn ñöôïc öu?" "Boïn ñeán troï ôû" ñaây taát nhieân khoâng phaûi laø bình daân baù taùnh, maø laø "Só nhaân Trung Quoác ñeán ñeå tî naïn", chí ñeán haøng traêm ngöôøi nhö theá, nhö Ngoâ Chí 4 tôø 7aø-13 ñaõ ghi. Cuõng theo Ngoâ chí 4 tôø 7b7-11 thì "Nhieáp vaø anh em ñeàu laø anh huøng caùc quaän, ñöùng ñaàu moät chaâu, khaêp ôû muoân daëm, uy toân voâ thöôïng [...], ñöông thôøi quí troïng, chaán phuïc traêm man, UÙy Ñaø khoâng ñuû hôn", ñuû xaùc nhaän söï thaät cuûa moät neàn ñoäc laäp cuûa nöôùc ta thôøi ñoù.
Noùi chung laø khoâng coù nhöõng söû kieän naøo choáng laïi söï coù maët c nhöõng ngöôøi AÁn Ñoä taïi Vieät Nam vaøo theá kyû thöù II-III sdl. Nöôùc ta nhö theá vaøo theá kyû thöù II ñaõ môû cöûa tieáp ñoùn nhöõng daân toäc kha1c, vaø thöïc teá laø moät nöôùc giaøu maïnh, noâng nghieäp vaø thuû coâng ngheä nhö ngaønh deät vaûi raát phaùt trieån keùo theo neàn thöông nghieäp höng thònh vì chuùng ñi chuùng vôùi nhau; coù saûn xuaát thì phaûi coù phaân phoái, saûn xuaát nhieàu thì phaân phoái cuõng phaûi maïnh, vaø taêng leân nhu caàu saûn xuaát. Noùi caùch khaùc, nöôùc ta vaøo thôøi ñoù laø moät nöôùc ñoäc laäp, phoàn thònh, vaø chính nhôø vaøo neàn ñoäc laäp ñoù, töï chuû ñoù, phoàn thònh ñoù, maø ta coù khaû naêng tieáp thu vaø baûn ñòa hoùa nhöõng tö töôûng vaên hoùa ngoaïi lai ñeå bieán chuùng thaønh baûn ñòa c mình, töø ñoù ñuû baûn lónh ñeå töï haøo, tieâu hoùa vaên hoùa ngoaïi lai vaø bieán noù thaønh vaên hoùa c mình.
Qua caùc söû lieäu treân, ta thaáy kinh teá nöôùc ta trong giai ñoaïn 180-230 sdl ñang phaùt trieån maïnh vôùi neàn noâng nghieäp ña daïng, ngoaøi vieäc troàng luùa moãi naêm hai muøa, coøn troàng caùc caây aên quaû khaùc, ñoàng thôøi khai thaùc caùc nguoàn lôïi laâm haûi saûn. Caùc ngaønh ngheà thuû coâng nghieäp, chuû yeáu laø ngaønh deät "moãi naêm taùm ñôït keùn taèm" ñöôïc ñeà cao. Treân cô sôû moät neàn thuû coâng nghieäp phaùt trieån nhö theá, coâng taùc maäu dòch vaø buoân baùn ñöôïc ñaåy maïnh, môû cöûa ñoùn chaøo giao löu haøng hoùa giöõa haøng hoùa giöõa caùc quoác gia khaùc. Chính söï môû cöûa ñoù ñaõ tieáp nhaän caùc thöông nhaân vaø thuyeàn buoân nöôùc ngoaøi, maø caùc nhaø sö truyeàn baù ñaïo Phaät ñaõ thaùp tuøng theo, xaùc ñònh moät neàn kinh teá phoàn vinh cuûa ñaát nöôùc ta vaøo thôøi ñieåm ñoù vaø söï coù maët coù nhöõng nhaø söï Phaät giaùo ñaàu tieân nhö tröôùc kia laø Phaät Quang vaø baây giôø laø Khaâu Ñaø La.
Cho neân sau khi Phaät Quang baûn ñòa hoùa giaùo lyù vaø tö töôûng thaønh coâng thì Khaâu Ñaø La laø nhaø sö thöù hai vôùi thôøi baûn ñòa hoùa Phaät ñieän. Phaät giaùo Vieät Nam ôû giai ñoaïn ñaàu, yeáu toá AÁn Ñoä vaø yeáu toá baûn ñòa raát lôùn vaø cuõng töø ñaây ta thaáy sau khi vaán ñeà baûn ñòa hoùa xong thì Maâu Töû seõ laøm moät toång keát to lôùn cho söï thaønh töïu c Phaät giaùo Vieät Nam, ñoái khaùng laïi neàn vaên hoùa Trung Quoác, tieáp thu vaø ngaên chaän, coá gaéng khoâng ñeå neàn vaên hoùa noâ dòch ñoù ñoàng hoùa daân toäc ta. Maâu töû töø chuyeän hoïc taäp töù thö nguõ kinh, coâng kích ñaùm tröôøng sinh baát töû cho ñeán khi quay laïi hoïc Phaät, quay löng laïi nguõ kinh, cho thaáy yù nghóa söï xuaát hieän cuûa Phaät ñieän naøy, ngoaøi vieäc baûn ñòa hoùa phuïc vuï cho yeâu caàu ñaáu tranh. Cho neân töø Phaät Quang, Chöû Ñoàng Töû, Tieân Dung, cho ñeán Baùt Naøn roài Tu Ñònh, Man Nöông vaø nhaø sö Khaâu Ñaø La, Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ hoaøn chænh giai ñoaïn ñaàu laøm neàn taûng cho söï phaùt trieån cuûa Phaät giaùo Vieät Nam ôû nhöõng giai ñoaïn veà sau.
Nieân ñaïi Khaâu Ñaø La [^]
Nay baøn veà nieân ñaïi cuûa Khaâu Ñaø La. Khaâu Ñaø La ñöôïc cho laø ñeán Giao Chaâu vaøo ñôøi Haùn Linh ñeá, töùc khoaûng 189. Man Nöông baáy giôø môùi 12, 13 tuoåi, nhö vaäy sanh khoaûng 175. Neáu cöù vaøo Lónh Nam trích Quaùi noùi raèng Man nöông soáng 9deán 80 tuoåi, thì ngoaøi nhaân vaät Maâu Töû ra ta coù moät Phaät töû noåi tieáng thöù hai, soáng ñoàng thôøi, töùc laø Man nöông, sanh khoaûng naêm 175 vaø maát naêm 255. Khaâu Ñaø La coù ñeå laïi caâu keä: "Kham ta teá maïo laõo sö linh" (thöông thay chín chuïc tuoåi dö hôn), coù nghóa oâng soáng ñeán 90 tuoåi. Giaû thieát oâng ñeán Vieät Nam khoaûng 50 hay 50 tuoåi, vaøo naêm 189, thì oâng sinh khoaûng 150 sdl vaø maát khoaûng 240 sdl, töùc ñoàng ñaïi vôùi An Theá Cao. Nhö theá, sau nhaø sö Phaät Quang, cuøng Chöû Ñoàng Töû, Tieân Dung, Baùt Naøn phu nhaân ôû nhöõng theá kyû tröôùc, Phaät giaùo Vieät Nam vaøo theá kyû II-III ñaõ xuaát hieän theâm nhieàu ngöôøi nhö Khaâu Ñaø La trong truyeän naøy vaø Maâu Töû vieát Lyù hoaëc luaän. Ngoaøi ra ta coøn coù Man nöông, theâm vaøo ñoù laïi coù Traàn Hueä vaø Bì Nghieäp maø Khöông Taêng Hoäi ñaõ töøng nhaém ñeán trong baøi töï cho An ban thuû yù kinh.
Pheùp tu ñöùng moät chaân [^]
Veà phaùp tu ñöùng moät chaân cuûa Khaâu Ñaø La, ta coù theå phaùn ñònh ñaây khoâng phaûi laø moät phaùp tu ñaëc bieät c Phaät giaùo. Ngay caû nhö phöông phaùp töù thieàn cuûa Phaät giaùo, vaøo thôøi ñöùc Phaät, tröôùc khi Thaùi töû Taát Ñaït Ña thaønh Phaät cuõng ñaõ xuaát hieän roài, khi Ngaøi hoïc pheùp thieàn naøy vôùi ñaïo sö Alaøra-kalama. Cho neân trong Phaät giaùo nhöõng phöông phaùp hay giaùo lyù naøo coù giaù trò thöïc tieãn vaø phuø hôïp thì ñöôïc tieáp nhaän vaø caûi bieân. Nhö veà töù thieàn, Phaät giaùo tieáp nhaän ñeán giai ñoaïn saéc cöùu caùnh thieàn ñi ñeán giaûi thoaùt, khoâng ñ ñeán voâ saéc giôùi ñeå höôûng pheùp tu trong Kyø na giaùo, trong ñoù coù pheùp tu ñöùng moät chaân, cuõng nhö ñöùc Phaät pheâ phaùn töù thieàn cuûa Alaøra-kalama, nhöng ñieàu naøy khoâng nhaát thieát laø caùc ñeä töû veà sau cuûa Ngaøi khoâng tieáp thu, caûi bieân vaø thöïc haønh cho rieâng caù nhaân hoï. Trong Phaät giaùo coù nhieàu phöông phaùp c nhieàu hoïc phaùi khaùc nhau. Baûn thaân Phaät giaùo cuõng thöøa nhaän laø coù nhöõng ngöôøi giaùc ngoä beân ngoaøi Phaät giaùo, töùc nhöõng vò Bích Chi Phaät, hay Duyeân Giaùc, hoaëc Ñoäc Giaùc. Cho neân ta khoâng theå caû quyeát phaùp tu ñöùng moät chaân cuûa Khaâu Ñaø La laø c Kyø-na-giaùo, khoâng phaûi laø Phaät giaùo hoaëc laø kyø na giaùo truyeàn qua Vieät Nam tröôùc Phaät giaùo. Bôûi vì Khaâu Ñaø La neáu thuoäc Kyø-na-giaùo thì phaûi loõa theå vì hoaøn toaøn loõa theå laø ñieåm ñaëc tröng cuûa Kyø na giaùo. Cho neân phöông phaùp ñoäc cöôùc hay ñöùng moät chaân c KhaâU Ñaø La chæ laø moät trong taùm vaïn boán ngaøn phaùp moân cuûa Phaät giaùo maø thoâi. Ngay trong tieåu söû c Khaâu Ñaø La cho ta thaáy oâng nguyeân laø ngöôøi Baø-la-moân, ôû mieàn Nam Thieân Truùc, do ñoù coù theå oâng vaãn tieáp tuïc loái haønh ñoäc cöôùc naøy au khi ñaõ trôû thaønh nhaø sö Phaät giaùo.
Co半 Chaâu Luïc vaø Lyù Teá Xuyeân [^]
So saùnh hai truyeàn baûn veà truyeän Man nöông thì baûn Coå chaâu Phaùp Vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc coù khaû naêng xuaát hieän sôùm hôn vì ghi lieân tuïc caùc söï caàu ñaûo qua suoát hôn ngaøn naêm, töø khi Ñaøo Hoaøng laøm thöù söû Giao Chaâu vaøo cuoái theá kyû III sdl cho ñeán nieân hieäu Ñaïi khaùnh thöù 9 (1323) cuûa Traàn Minh Toân. Veà loái haønh vaên thì baûn Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc coù cuøng moät theå vôùi loái haønh vaên cuûa Thieàn uyeån taäp anh, cho neân taùc giaû Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc naøy cuõng coù khaû naêng laø thieàn sö Kim Sôn, taùc giaû Thieàn uyeån taäp anh. Vôùi nhöõng sai khaùc neâu treân ta bieát trong daân gian coù nhieàu truyeàn baûn khaùc nhau. Hôn nöõa, trong Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc coù nhaéc ñeán Lyù Teá Xuyeân, chöùng toû laø tuy hieän naøy Vieät ñieän u linh taäp cuûa Lyù Teá Xuyeân khoâng thaáy coù cheùp chuyeän Man nöông, nhöng coù theå truyeän aáy ñaõ ñöôïc Xuyeân ghi laïi nh7 moät ñôn haønh baûn hay nhö moät bieät truyeän cuûa Vieät ñieän u linh taäp maø nay ñaõ bò rôi rôùt. Cöù Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, tænh baéc ninh, khi vieát veà chuøa Dieân ÖÙng, ñaõ cho trích caâu cuûa Lyù teá Xöông do Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc daãn ra vaø noùi laø töø Thaäp di kyù cuûa Lyù teá Xuyeân. Vaäy, ngoaøi Vieät ñieän u linh taäp Lyù Teá Xuyeân coøn vieát Thaäp di kyù maø vaøo cuoái theá kyû 19, khi Ñaïi Nam nhaát thoáng chí ra ñôøi vaãn coù löu haønh, nhöng ngaøy nay ta khoâng coøn thaáy noùi tôùi. Vieäc trích daãn töø Baùo cöïc truyeän, thì Vieät ñieän u linh taäp cuõng coù laøm nhieàu laàn, nhö trong caùc truyeän Minh chuû linh öùng chieâu caûm baûo höïu ñaïi vöông (hay Ñoàng coå sôn thaàn), truyeän Nam quoácchuû ñaïi ñòa thaàn (töùc ÖÙng thieân hoùa duïc nguyeân trung haäu thoå ñòa chi thaàn quaân), truyeän Xung thieân duõng lieät chieâu öùng uy tín ñaïi vöông, truyeän Phuø ñoång thieân vöông. Theo noäi dung caùc truyeän naøy thì chuùng phaûi xuaát hieän vaøo giöõa ñôøi Lyù trôû ñi, vì coù nhaéc ñeán Lyù Thaùi Toân, Lyù Thaùnh Toân, Nam quoác chuû, töùc vaøo khoaûng 1072 veà sau.
Cho neân, roõ raøng khi döïa vaøo Baùo cöïc truyeän, taùc giaû Coå chaâu Phaùp vaän Phaät baûn haïnh ngöõ luïc döùt khoaùt laø phaûi coù taêng theâm moät soá döõ kieän, nhö nhaéc ñeán Ñaøo Hoaøng, Taêng Coån vaø saùch Giao chaâu kyù, maø beân Vieät ñieän u linh ta65p cuõng coù nhaéc ñeán nhieàu laàn. Nguoàn goác tö lieäu c caùc taùc phaåm naøy, töø Coå chaâu Phaùp vaän Phaät baûn haïnh ngöõ luïc, ñeán Lónh Nam Trích Quaùi vaø caû Vieät ñieän u linh taäp, do ñoù phaûi xuaát phaùt töø nguoàn goác xöa hôn. Theo töïa c Vieät ñieän u linh taäo laø vieát vaøo naêm Khai höïu (1335-37) trôû ñi, coøn trong Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc thì sau Ñaïi Khaùnh thöù 9 (1323) ñôøi Traàn Minh Toân (ôû ngoâi 1314-1329) khoâng ghi theâm nöõa. Nhö vaäy, vaøo naêm 1323, coù khaû naêng laø Lyù Teá Xuyeân coù döï ñònh ñöa truyeän Man nöông vaøo Vieät ñieän u linh taäp, cuõng coù khaû naêng laø hoaëc bò maát hoaëc bò loaïi boû. Duø theá naøo ñi nöõa, khi coù nhaéc ñeán Lyù Teá Xuyeân thì Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc phaûi vieát töø naêm 1330 trôû ñi, hoaëc coù theå laø sau khi Lyù Teá Xuyeân phuïng meänh vua Traàn Hieán Toâng (ôû ngoâi 1329-1341) soaïn Vieät ñieän u linh taäp vaøo naêm Khai Höïu sô nieân (1329).
Phaùp Vaân Coå Töï Bi Kyù [^]
Ba ñieåm khaùc nhau giöõa Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc vaø Lónh Nam Trích Quaùi, cuøng noäi dung vaên baûn daøi ngaén khaùc nhau cho ta thaáy laø Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc khoâng theå vieát sau Lónh nam Trích Quaùi ñöôïc. Duø theá naøo ñi nöõa, tröôùc maét ta coù hai truyeàn baûn khaùc nhau veà truyeän Man nöông. NGoaøi ra, ta coøn coù Phaùp vaân coå töï bi kyù cuûa Lyù Töû Taán (1378-1460), do Leâ Quí (Doân cheùp laïi trong Kieán vaên tieåu luïc 9 tôø 14b5-15b9, vaø Toaøn Vieät thi luïc, thì coù khaû naêng laø Lyù Töû Taán vieát bi lyù naøy sau khi Leâ Lôïi ñaõ ñaùnh thaéng quaân Minh, vaøo nhöõng naêm Leâ Nhaân Toân môùi leân ngoâi vaø röôùc Phaät Phaùp Vaân veà haø Noäi (Thaêng Long) ñeå caàu möa. Treân cô baûn thì bi kyù cuûa Lyù Töû taán thoáng nhaát vôùi truyeän Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc, vì tuy Lyù Töû Taán töï xöng laø nho sinh nhöng cuõng ca ngôïi:
- Cang döông töù ngöôïc cöõu baát vuõ
- Kyø ñaûo tieáp öùng nhö thuû thöôøng
- Coå laõo töông truyeàn leä nhö thöû
- Khuûng thieäp thaàn quaùi khi kinh thöôøng
- (Khi naøo gaëp tieát trôøi haïn haùn,
- Caàu ñaûo lieàn linh caûm luoân luoân
- Voán xöa keû caû töông truyeàn
- E raèng thaàn quaùi chaúng thöôøng chuyeän xöa).
Vieân Thaùi vaø Ñöùc Haät Phaùp Vaân thôøi Leâ [^]
Laïi nöõa Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc ñaõ ñöôïc Vieân Thaùi dòch ra thaønh tieáng Vieät, moät trong nhöõng taùc phaåm ñaàu tieân hieän coøn cuûa lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Vieân Thaùi thieàn sö ñaõ ñöôïc chuùng toâi chöùng minmh trong Vieân thaùi Thieàn sö toaøn taäp laø soáng vaøo khoaûng 1400-1460. Taát nhieân nhöõng ñieàu naøy boäc loä yeâu caàu daân toäc hoùa moïimaët cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, trong ñoù coù Phaät giaùo vaøo thôøi Leâ sô, khi môùi laäp laïi neàn ñoäc laäp cuûa daân toäc döôùi söï laõnh ñaïo cuûa moät ngöôøi Phaâ5t töû nhö Leâ Lôïi, vaø nhöõng danh thaàn khaùc nhö Leâ Saùt, Traàn Nguyeân Haõn, Leâ Ngaân v.v... Söï tình naøy chöùng toû thôøi leâ laø thôøi ñaïi Phaät giaùo Vieät Nam phaùt trieån raàm roä, do ñoái khaùng laïi vôùi neàn Phaät giaùo maø nhaø Minh ñöa qua. Cho neân Phaät giaùo chuøa Daâu vaø Phaät Phaùp Vaân ñaõ trôû thaønh ñoái töôïng ñöôïc töø vua tôùi daân toân thôø. CHính trong thôøi ñaïi naøy maø moät loaït baøi thô vònh veà chuøa Phaùp Vaân vôùi nieàm tin saâu xa vaøo söï linh öùng cuûa Phaät Phaùp Vaân maø ngaøy nay ta coøn ñoïc ñöôïc trong Hoàng ñöùc quoác aâm thi taäp. ÔÛ ñaây ta chæ caàn trích moät vaøi ñeå thaùy khoâng khí thònh vöôïng c moät thôøi vaøng son Phaät giaùo Vieät Nam sau nhöõng chieán thaéng Chuùc Ñoäng, Toát Ñoäng, Chi Laêng, Xöông Giang saám seùt, ñaäp tan yù chí xaâm löôïc cuûa quaân thuø vaø neàn ñoäc laäp cuûa toå quoác ñöôïc vaõn hoài vaø xaây döïng:
- Daäy ñöùc thaàn cô chí môû mang
- Coâng thu thu veïn chính trieàu cöông
- Kính baøy dôøn dôïn ñoà khueâ bích
- Gìn giöõ khaêng khaêng choán [...] thöôøng
- Nhôø phöôùc truøng truøng so ñòa haäu
- Töoûng ôn daëc daëc saùnh thieân tröôøng
- Tænh phoø theá nöôùc döôøng nhö taïi
- Thaêm thaúm cao troâng nöõa thaùi döông.
- Nghieäm xem aám tí thaàn thoâng aáy
- Phoå ñoä naøo ñaâu chaúng phæ nguyeàn
- Ñeán ñôøi Hoàng Ñöùc nieân gian,
- Döïng laøm leã hoäi ñöa con leân chuøa
- Taùn vaøng taùn tía khoe ñua
- Buït AÛ laø chò leân chuøa ñöa con
- Ngöôøi ta sum hoïp dö muoân
- Côø baèng böôm böôùm tieán leân rôïp ñöôøng
- Gaùc cao chuoâng gioùng tieáng vang
- Hai beân phoá xaù töïa döôøng tieân bay
- Phaùt haøng ba tieáng lôùn thay
- Côø vaøng taùn tía nghieâm thay Buït Dì
- Ngöôøi ta xem hoäi ñaø gheâ
- Baø UÙt con hoï hoäi leà ñua nhau
- Ñöôïc muøa ai caám ai ñaâu
- Vieät Nam ñoùn hoäi chuøa Daâu daäy daøng
- Sieâu loaïi coù laøng Coå Chaâu
- Laøm boán töôïng Phaät nhaãn sau coøn truyeàn
- Hieäu laø Phaùp Vuõ, Phaùp Vaân
- Phaùp Loâi Phaùp Ñieän coøn truyeàn ñeán nay.
Ñôøi raèng coù buït ñaâu ôû theá?
Naêm chò em chòu khí cöõu thieân Duø ai tieãn kinh luaät tin Tai nguyeàn giaùng phuùc haïn nguyeàn xuoáng möa.
Vai troø Phaät Phaùp Vaân qua lòch söû, nhö vaäy, coù moät vò trí heát söùc to lôùn. Cho neân nguoàn goác tuy coù vaøi sai khaùc, nhöng xuaát phaùt töø tö lieäu xöa nhaát nhö Baûo Cöïc truyeän, Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc, vôùi khaû naêng laø do thieàn sö Kim Sôn vieát, laø baûn vaên coå xöa nhaát veà boán vò Phaät baûn ñòa cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Vaø tuy coù sai khaùc vôùi caùc truyeàn baûn khaùc, Coå chaâu Phaùp vaân Phaât baûn haïnh ngöõ luïc coù moät möùc ñoä tin caäy raát cao.
Veà ñöùc Phaät Phaùp Vaân naøy, chaéc chaén laø Phaät giaùo ñaõ tieáp thu nhöõng yeáu toá Vieät Nam ñeå coù theå toàn taïi vaø thaâm nhaäp vaøo taâm tö vaø nguyeän voïng cuûa ngöôøi Vieät Nam vaø töø ñoù daàn daàn caûi taïo vaø truyeàn baù tö töôûng theo höôùng Phaät giaùo. Cho neân sau bieán coá 43 sdl thôøi Hai Baø Tröng thì Phaät giaùo baét ñaàu baûn ñòa hoùa ñeå thích nghi vôùi truyeàn thoáng vaên hoùa thôøi Huøng Vöông. Do tình hình ñaát nöôùc bò xaâm chieám vaø nguy cô truyeàn thoáng vaên hoùa bò huyû dieät tröôùc noå löïc ñoàng hoùa cuûa phöông Baéc, ngöoøi Vieät sau thôøi Hai Baø Tröng caøng coá gaéng choáng laïi quaù trình goïi laø huûy dieät vaø ñoàng hoùa ñoù baèng caùch göûi gaém tö töôûng cuûa mình, göûi gaám moät soá yeáu toá Vieät Nam, vaøo trong kinh ñieån Phaät giaùo, nhö Luïc ñoä taäp kinh vaø Cöïu taïp thí duï kinh.
Ñaây laø giai ñoaïn Phaät giaùo döùt khoaùt baûn ñòa hoùa giaùo lyù, baûn ñòa hoùa tö töôûng. Sau khi baûn ñòa hoùa giaùo lyù vaø baûn ñòa hoùa tö töôûn thì quaù trình thöù hai, heä luaän thöù hai vaø tieáp theo,laø phaûi baûn ñòa hoùa luoân thaàn töôïng, noùi chung laø hình töôïng ñöùc Phaät, cho phuø hôïp vôùi quan nieäm tö töôûng ngöôøi Vieät Nam. Ñaëc bieät laø giaùo lyù Phaät giaùo khi truyeàn vaøo Vieät Nam cho thaáy raát roõ trong Luïc ñoä taäp kinh laø moïi ngöôøi ñeàu coù mang tính Phaät caû, vaø moïi ngöôøi ñeàu bình ñaúng. Ngay trong Luïc ñoä taäp kinh, ta thaáy ñöùc Phaät Tieäp laø ñöùc Phaät ñaõ thaønh, coøn chuùng ta ñaây, nhöõng ngöôøi Vieät luùc baáy giôø, cuõng laø nhöõng ñöùc Phaät seõ thaønh thoâi. Cho neân ngöôøi Vieät xuaát phaùt töø tö töôûng Luïc ñoä taäp kinh ñeàu tin töôûng mình cuõng seõ thaønh Phaät. Vaán ñeà baûn ñòa hoùa, hay Phaät hoùa nhöõng ngöôøi Vieät taát nhieân phaûi xaûy ra. Ñaây laø quaù trình ñaõ xaûy ra trong truyeän Man nöông. Theá thì quaù trình aáy ñaõ xaûy ra nhö theá naøo? Xuyeân qua moät cô cheá gì?
Cô cheá baûn ñòa hoùa [^]
Cô cheá ñoù, moät maët ñoøi hoûi veà phía ngöoøi Vieät phaûi coù nhöõng vò thaàn cuõ cuûa mình, töùc laø nhöõng vò thaàn cuaû moät nöôùc noâng nghieäp. Töø laâu roài trong nhöõng taøi lieäu xöa cuõ nhaát, ta bieát ngöôøi Vieät ñaõ coù nhöõng laïc ñieàn. Maø laïc ñieàn thì tuøy theo möïc nöôùc leân xuoáng maø caáy ruoäng nhö Giao Chaâu ngoaïi vöùc chí do Leä Ñaïo Nguyeân (? - 529) daãn laïi trong Thuûy kinh chuù 37: "Giao Chæ xöa khi chöa coù quaän huyeän, ñaõ coù ruoäng aáy, nhaân vaäy maø goïi laø Laïc daân, ñaët ra Laïc vöông. Laïc haàu laøm chuû caùc quaän huyeän. Huyeàn phaàn nhieàu do Laïc töôùng laøm. Laïc töôùng coù aán ñoàng giaûi xanh". Tö lieäu naøy, sau ñoù Quaûng Chaâu kyù do Tö Maõ Trinh (655-735) daãn laïi trong lôøi chuù ôû Söû kyù 113 tôø 2b3-6: "Giao chæ höõu Laïc Ñieàn, ngöôõng trieàu thöôùng haï, nhaân thöïc kyø ñieån, danh vi Laïc haàu, chö huyeän töï danh vi Laïc töôùng, ñoàng aán thanh tuy, töùc kim chi lònh" (Giao chæ coù ruoäng Laïc, höùng nöôùc trieàu leân xuoáng. Ngöôøi aên ruoäng aáy, goïi laø Laïc haàu, (aên) caùc huyeän thì töï goïi laø Laïc töôùng, aán ñoàng giaûi xanh, töùc nay laø (huyeän) leänh)
Nam Vieät chí do Thaåm Hoaøi Vieãn vieát vaøo khoaûng nhöõng naêm 454, maø sau naøy Lyù Phöôûng (926-996) trong Thaùi bình hoaøn vuõ kyù 170 tôø 7a6-b7 vaø Taêng Thaùo (1090?-1155) trong Loaïi thuyeát 24 tôø 19b6 cho trích ra, ghi nhaän: "Ñaát Giao Chæ raát laø maàu môõ, coù quaân tröôûng goïi laø Huøng Vöông, phuï taù goïi laø Huøng haàu, ñaát vua goïi laø ruoäng Huøng" (Giao Chæ chi ñòa, toái vi cao duõ, höõu quaän tröôûng vieát Huøng Vöông, kyø taù vieát Huøng haàu, kyø ñòa vi Huøng ñieàn). Chuùng ta seõ khoâng baøn ôû ñaây veà vaán ñeà ruoäng Laïc hay ruoäng Huøng, veà Huøng Vöông hay Laïc Vöông; chæ caàn noùi ngay ôû ñaây laø chöõ Huøng khoâng phaûi laø chöõ vieát sai cuûa Laïc, nhö H. Maspeùro ñaõ chuû tröông_1. Thaåm Hoaøi Vieãn coù ñuû tö caùch ñeå goïi Laïc vöông thaønh Huøng Vöông, vì oâng ñaõ coù dòp soáng ôû Quaûng Chaâu, gaàn guõi vôùi mieàn Baéc nöôùc ta, vaø ôû vaøo thôøi ñieåm khi nöôùc ta laø moät nöôùc ñoäc laäp vôùi Lyù Mieãu laø vò hoaøng ñeá cuûa mình. Thoâng tin veà trieàu ñaïi Huøng Vöông chaéc chaén ñaõ ñöôïc ghi cheùp qua caùc nhaø sö tri thöùc nhö Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh_2. Vaø thoâng qua caùc nguoàn tin naøy, Thaåm Hoaøi Vieãn ñaõ coù nhöõng thoâng tin chính xaùc hôn.
Nhö vaäy, khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa, vaøo thôøi Huøng Vöông, nöôùc ta laø moät nöôùc noâng nghieäp töông ñoái phaùt trieån cao, huy ñoäng ñöôïc nhöõng kieán thöùc veà thuûy trieàu ñeå phuïc vuï cho coâng cuoäc canh taùc. Vaø ngay vaøo thôøi Só Nhieáp, ta bieát raèng neàn noâng nghieäp naøy raát phaùt trieån, moät naêm coù moät muøa luùa hay hai muøa luùa, coù muøa taàm, muøa daâu v.v... Söï phaùt trieån kinh teá ôû nöôùc ta vaøo thôøi naøy ñaõ coù nhöõng söû lieäu ghi cheùp nhö sau. Ngoâ chi 4 tôø 8b1-3 noùi veà nhöõng coáng vaät maø Só Nhieáp göûi coáng Ngoâ Toân Quyeàn: "Nhieáp moãi sai söù ñeán Quyeàn ñeàu daâng taïp höông, vaûi moûng thöoøng tôùi soá ngaøn. Moùn quyù minh chaâu, soø lôùn, löu ly, loâng thuù, ñoài moài, söøng teâ, ngaø voi, caùc thöù vaät laï quaû kyø nhö chuoái, döøa, long nhaõn, khoâng naêm naøo khoâng ñöa ñeán". Tieát Oaùnh, con cuûa Tieát Toân, maát naêm 283, vieát heø chín, noâng daân moät naêm troàng hai laàn". Lyù Thieän daãn vieát chuù thích cho Vaên tuyeån 5 tôø 9b4 noùi: "Moät naêm taùm löùa keùn taèm laø ñeán töø Nhaät Nam".
Noùi caùch khaùc, ñaây laø moät neàn kinh teá phaùt trieån cho neân yeáu toá thôøi tieát, yeáu toá khí haäu raát quan troïng. Ñoái vôùi neàn noâng nghieäp cuûa ngöôøi Vieät Nam xöa, cuõng nhö nay vôùi bao maùy moùc tieán boä, boán yeáu toá chính caáu taïo neân neàn noâng nghieäp cuõng vaãn phaûi laø nöùoc, phaân, caàn vaø gioáng. Yeáu toá ñaàu tieân ñeå tieán haønh ñöôïc coâng taùc khaû naêng noâng nghieäp laø phaûi coù nöôùc, thöù hai laø coù phaân boùn thöù ba laø lao ñoäng con ngöôøi vaø thöù tö laø gioáng caây. Cho neân, yeáu toá nöôùc laø yeáu toá soá moät, cuûa baát cöù neàn noâng nghieäp naøo. Vì theá, vò thaàn trong thaàn ñieän cuaû ngöôøi Vieät Nam taát nhieân laø thaàn maây (vaân) vaø thaàn mua (vuõ), vì coù maây môùi coù möa, tieáp ñeán môùi coù saám (loâi) vaø coù chôùp (ñieän). Taïi sao ta khong thôø thaàn nöôùc ôû soâng ôû gieáng, vì bieát raèng nöôùc soâng nöôùc gieáng coù theå khoâ, coøn moät khi coù möa thì nhaát ñònh laø coù nöôùc. Maø muoán coù möa thì phaûi nhôø nôi coù maây, ñi chung vôùi möa hay tröôùc khi möa thì phaûi coù saám coù chôùp. Do ñoù maø thaàn ñieän Vieät Nam ñöôïc toân thôø qua hình aûnh thaàn maây; thaàn möa, thaàm saám, vaø thaàn chôùp töø laâu, nhö laø ñoøi hoûi cuûa cö daân noâng nghieäp.
Khi Phaät giaùo truyeàn vaøo Vieät Nam vaø cuûng coá giaùo lyù Phaät giaùo roài thì taát nhieân , nhöõng vò thaàn ngöôøi Vieät Nam toân thôø, ñöôïc Phaät giaùo vôùi tinh thaàn bao dung ñaõ khoâng loaïi tröø maø coøn tieáp nhaän hoï vaøo trong heä thoáng giaùo lyù tö töôûng vaø Phaät ñieän cuûa mình. Ñoù laø quaù trình baûn ñòa hoùa giaùo lyù cuûa Phaät giaùo, vaø cuõng laø quaù trình tieáp thu caùc heä thoáng toân thôø caùc thaàn cuûa daân baûn ñòa, taïo cho nhöõng vò thaàn naøy coù boä maët Phaät giaùo vaø Phaät giaùo coù boä maët cuûa ngöôøi baûn ñòa.
Nhöõng cô cheá xaûy ra nhö theá naøo? Cô cheá xaûy ra, moät beân laø Phaät giaùo maø nhö ta ñaõ thaáy khi truyeàn vaøo Vieät Nam töø thôøi Chöõ Ñoàng Töû vôùi nhaø sö Phaät Quang cho ñeán thôøi Maâu Töû, laø moät neàn Phaät giaùo coù tính caùch quyeàn naêng, coù nhöõng phöông phaùp daïy cho con ngöoøi thuû ñaéc ñöôïc nhöõng quyeàn sieâu nhieân. Quyeàn pheùp sieâu nhieân naøy laø duøng ñeå phuïc vuï cho con ngöôøi, chöù khoâng phaûi ñeå xoùa boû cuoäc ñôøi naøy ñi. Nhö khi noùi, muoán leân trôøi phaûi laøm gì, thì giaûi quyeát raèng muoán leân trôøi phaûi coù hieáu, coù nhaân, coù nghóa, ñöøng coù gieát ngöôøi, ñöøng coù troäm cöôùp ñöøng coù uoáng röôïu say söa v.v... Phöông phaùp giuùp ta ñaït ñöôïc ñeán quyeàn pheùp sieâu nhieân nhö ñöôïc nheï nhaøng ñi treân hö khoâng, treân trôøi, cuõng ñöôïc Luïc ñoä taäp kinh moâ taû. Coù khaû naêng laø phaåm chaát quyeàn naêng theo yù muoán cuûa mình cuûa Phaät giaùo naøy vaøo thôøi Maâu töû ñaõ phaùt trieån cao ñoä theo yù muoán. Ñaây coù theå noùi laø bieán thaùi thöù nhaát cuûa giai ñoaïn Phaät giaùo trong quaù trình baûn ñòa hoùa cho neân ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng vò Phaät gaàn guõi vôùi ngöôøi Vieät Nam Ñöùc Phaät Thích Ca laø ñöùc Phaâaït lòch söû, nhöng ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam thì phaûi coù nhöõng vò Phaät maø ngöôøi Vieät Nam coù theå caàu, nhöõng vò Phaät quen thuoäc ñoái vôùi hoï. Ta xöng mình laø Thích Ca taùi theá. Cho neân caùc vò Phaät maø ngöoøi Vieät Nam toân thôø naøy phaûi mang boä maët Vieät Nam, coù hình daïng quen thuoäc vôùi ngöoøi Vieät Nam. Vì vaäy maø thaàn maây, thaàn möa, thaàn saám, vaø thaàn seùt ñaõ trôû thaønh Phaät Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi vaø Phaùp Ñieän. Ñaëc bieät khi trong thaàn ñieän ngöôøi Vieät Nam ñaõ coù saün nhöõng vò thaàn ñoù roài.
Laøm theá naøo ñeå boán vò thaàn ñoù trôû thaønh boán vò Phaät? Ta coù chuyeän nhaø sö Khaâu Ñaø La vaø Man nöông. Coâ gaùi treû Man nöông naøy coù theå noùi laø moät ñaïi bieåu, moät khaùi nieäm cho söï ñoàng trinh, ñeå cho söï sinh saûn hoøa hôïp aâm döong ñöôïc thöïc hieän moät caùch linh thieâng töùc laø coøn trinh nguyeân maø sinh saûn ñöôïc moät vò Phaät, goïi laø Thaïch Quang Phaät maø ñeán thôøi Phaùp Tính vieát Chæ nam ngoïc aâm nghóa nghóa vaøo khoaûng naêm 1521 coøn nhaéc ñeán: "Thaïch Phaät buït ñaù gioáng thaày Ñaø La", cuøng boán vò Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi vaø Phaùp Ñieän. Boán vò Phaät naøy raát linh thieâng cho söï caàu ñaûo cuûa ngöôøi Vieät. Vieäc thôø phuïng vò Phaït ñaây tôùi theá kyû XVIII vaãn coøn. Cho ñeán khi kinh ñoâ Vieät Nam ñöôïc dôøi vaøo Hueá thì boán vò Phaät naøy vaãn ñöôïc vua chuùa Vieät Nam caàu nguyeän. Nhö vaäy thì hai beân, moät beân laø Phaät giaùo phaûi coù quyeàn naêng naøo ñoù, moät beân laø Vieät Nam ñaõ coù saün nhöõng vò thaàn baûn ñòa cuõng coù quyeàn naêng ñeå phoái hôïp nhau vaø phaùt sinh ra moät thaàn töôïng môùi. Thaàn töôïng môùi naøy chính laø caùc Phaät Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi vaø Phaùp Ñieàn.
Cuõng caàn chuù yù laø ñoái vôùi boán vò Phaät naøy, qua lòch söû chæ coù Phaät Phaùp Vaân laø coøn ñöôïc toân thôø cho ñeán ngaøy nay, coøn ba vò thaàn kia haàu nhö ít ñöôïc toân thôø hôn vaø ít ñöôïc nhaéc ñeán hôn. Bôûi vì taát caû caùc Phaät Phaùp Vuõ Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän phaûi tuøy thuoäc vaøo Phaät Phaùp Vaân; phaûi coù maây coù möa. Vì theá trong söï hình thaønh boán vò Phaât naøy, Phaät Phaùp Vaân (Phaät Maây), ñöôïc xem nhö Phaät laõnh tuï cuûa ba vò Phaät kia. Do ñoù cuõng khoâng maáy sai laàm khi ta nhaän ñònh qua lòch söû, ngoâi chuøa thôø Phaät Phaùp Vaân vaãn lieân tuïc ñöôïc toân taïo vaø söûa chöõa, trong khi nhöõng nôi thôø caùc vò Phaät khaùc ít ñöôïc chieáu coá ñeán. Ngoâi chuøa naøy vaãn tieáp tuïc giöõ vai troø quan troïng khi moät cuoäc ñoåi môùi Phaät giaùo, vaøo theá kyû thöù saùu, moät cuoäc caùch maïng môùi buøng noå xaûy ra. Ñoù laø nôi chöùng kieán söï ra ñôøi cuûa doøng thieàn do Tyø-ni-ña-löu-chi vaø Phaùp Hieàn truyeàn baù,neân cuõng coøn goïi laø doøng thieàn Phaùp Vaân. Vaø aâm vang cuûa doøng thieàn Phaùp Vaân naøy vaãn coøn doäi tôùi thôøi ñaïi chuùng ta ngaøy nay.
Vaøo thôøi ñieåm aáy, beân caïnh nhöõng yeáu toá duy lyù, nhö khi ngöôøi ñaâu phaûi duøng thuoác, con ngöôøi sanh ra laø phaûi cheát, khoâng theå khaùc hôn ñöôïc, maø Maâu Töû ñaõ khaúng ñònh trong Lyù hoaëc Luaän, thì vaãn coù nhöõng yeáu toá quyeàn naêng nhö caàu ñaûo. Tuy raèng chuùng ta chöa theå giaûi thích ñöôïc hieän töôïng vì sao caàu ñaûo ñöôïc thieâng, nhöng khoâng theå vì theá maø phuû nhaän hoaøn toaøn hieän töôïng naøy. Cuõng khoâng theå cho laø ngaãu nhieân. Neáu giaûi thích baèng ngaãu nhieân thì cuõng chaúng giaûi thích ñöôïc gì. Nhö coù möa xuoáng thì cöù bieát laø coù möa, ñaâu caàn caàu ñaûo, nhöng taïi sao khi haïn naéng thì phaûi ñi caàu ñeå coù möa.Do nhöõng tröôøng hôïp theá naøo ñoù maø khi caàu ñaûo trong côn haïn naéng ñeå coù möa thì ta chöa giaûi thích ñöôïc, nhöng cuõng khoâng neân voäi vaõ cho ñoù laø chuyeän ngaøy xöa cuûa oâng cha ta laø nhöõng chuyeän vu vô, khoâng ñaùng laøm.
Laàn ñaàu tieân trong moät ñaát nöôùc ñoäc laäp, sau khi ñieån huaán vaø phaùp luaät Vieät Nam ñöôïc phuïc hoài sau söï bieán naêm 43 sdl thì Phaät giaùo Vieät Nam tieán haønh ngay vaán ñeà baûn ñòa hoùa Phaät ñieän. Ñieàu naøy coù nghóa laø ngöôøi Vieät ñaõ hoaøn chænh ñöôïc heä thoáng tín ngöôõng Phaät giaùo taïi Vieät Nam, qua söï ra ñôøi cuûa Phaät Phaùp Vaân. Vì ngoaøi vaán ñeà giaùo lyù vaø tö töôûng, coøn coù vaán ñeà toân thôø caùc thaàn baûn ñòa. Cho neân Phaät giaùo phaûi Phaät hoùa caùc vò thaàn naøy, ñeå cho hoï vöøa mang tính Phaät giaùo vöøa mang tính Vieät Nam. Tính ngoaïi lai vaø tính khí baûn ñòa ñöôïc taäp hôïp laïi, nhö hai maët cuûa moät theå thoáng nhaát, töùc khoâng theå taùch rôøi Phaät Phaùp Vaân maø coù theå coù Phaät AÁn Ñoä, hay ngöôïc laïi. Neâuù chæ laø thaàn maây khoâng thoâi maø khoâng coù Phaät thì thaàn maây laø thaàn maây khoâng thoâi maø khoâng coù Phaät thì thaàn maây naøy chæ laø moät thaàn maây cuûa ngöôøi Vieät Nam, khon6g coù nhöõng lyù giaûi roõ raøng cuûa giaùo lyù Phaät giaùo. Phaät Phaùp Vaân do theá coù nhöõng yeáu toá môùi, nhöõng phöông caùch caàu ñaûo môùi, maø qua caùc tö lieäu nhö Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc, ta thaáy töø ñôøi Traàn vaãn coøn tieáp tuïc cho ñeán ñôøi Leâ, nhö Ñaïi Vieät söû kyù ñaõ ghi. Cho neân, trong lòch söû Vieät Nam noùi chung vaø lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam noùi rieâng, vò Phaät baûn ñòa Phaùp Vaân naøy coù moät vò trí ñaëc bieät, coù theå noùi laø ngay baûn thaân ñöùc Phaät Thích Ca hay ñöùc Phaät Di Ñaø cuõng khoâng ñöôïc xaùch röôùc nhö ñöùc Phaät Phaùp Vaân.
Yeáu toá môùi vöøa noùi khoâng phuû nhaän yeáu toá cuõ maø taêng cöôøng theâm yeáu toá cuõ, hoå töông vôùi nhau. Noùi caùch khaùc, truyeàn thoáng baûn ñòa vaãn giöõ ñöôïc saéc thaùi cuaû noù, trong khi tieáp nhaän moät noäi dung môùi mang tính Phaät giaùo ñöa vaøo. Ñaây laø nhöõng yeáu toá cô baûn laøm lôùp neàn ñeå cho nhöõng phaùt trieån veà sau phaûi döïa treân neàn taûng ñoù maø phaùt trieån. Lôùp neàn naøy khoâng phaûi thuaàn tuùy Phaät giaùo maø bao goàm caû yeáu toá baûn ñòa. Vì theá, ta caàn quan taâm ñeán lôùp neàn naøy. Phaät giaùo Vieät Nam phaùt trieån ñöôïc laø nhôø baùm chaët vaøo yeáu toá baûn ñòa hoùa giaùo lyù tö töôûng vaø ngay caû Phaät ñieän, töùc laø baùm chaët vaøo goác reã Vieät Nam. Coù ngöôøi hoûi taïi sao nhöõng thay ñoåi veà sau khoâng theå truùt boû heát lôùp neàn tröôùc ñöôïc. Ñoù laø vì noù ñaõ naèm saün trong tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät Nam thôøi xa xöa maø toå tieân bao ñôøi ñaõ quan nieäm vaø toân thôø, cho neân chuùng quyeän chaët vaøo nhau. Qua yeáu toá quyeät chaët vaøo neân chuùng quyeän chaët vaøo nhau. Qua yeáu toá quyeät chaët ñoù vaø veà sau coù nhöõng theâm thaét môùi thì nhöõng theâm môùi ñoù hoäi nhaäp vaøo vaø phuû leân treân lôùp neàn cuõ chöù khoâng loaïi boû noù. Khoâng gioáng nhö moät cuoäc caùch maïng vaên hoùa trong ñoù aøo aït tieáp thu caùi môùi vaø thaúng thöøng loaïi boû caùi cuõ. Trong lôùp neàn caên baûn naøy coù nhöõng nôi raïn nöùt thì caàn boå sung ñeå cuûng coá, coøn choã naøo vöõng chaéc thì tieáp tuïc boài ñaép.
Xaõ hoäi noâng nghieäp Vieät Nam vaãn tieáp tuïc laøm cô sôû cho söï phaùt trieån lòch söû Vieät Nam, khoâng thay ñoåi ñöôïc. Cho neân lôùp neàn vöõng thì nhöõng thay ñoåi veà sau khoâng tan vôõ. Vaên hoùa ngoaïi lai khoâng theå naoø loaïi boû haún ñöôïc truyeàn thoáng baûn ñòa cuûa ngöôøi Vieät. Neáu truyeän thoáng ñoù hoaøn toaøn bò huyû boû, thì ngöôøi Vieät khoâng coøn laø ngöôøi Vieät nöõa. Cho neân Phaät giaùo phaûi saün saøng tieáp thu truyeàn thoáng cuaû ngöôøi Vieät Nam môùi mong toàn taïi laâu daøi trong taâm hoàn cuûa hoï. Veà phía ngöôøi Vieät cuõng thaáy caàn tieáp thu Phaät giaùo ñeå laøm phong phuù theâm ñôøi soáng vaên hoùa cuûa mình.
Ta phaûi thaáy raèng nhöõng tö töôûng Nho Laõo chæ toàn taïi moät caùch maäp môø, laø vì khoâng baûn ñòa hoùa ñöôïc yeáu toá cuûa ngöôøi Vieät Nam. Khoâng ngöôøi Vieät Nam naøo daïi doät ñeán möùc ñoä noùi raèng tröôùc khi hoïc ñaïo Khoång thì daïi doät ñeán möùc ñoä noùi raèng tröôùc khi hoïc ñaïo Khoång thì ngöôøi mình khoâng bieát nhaân nghóa laø gì. Vaäy laø mình cho toå tieân mình khoâng bieát nhaân nghóa, laø caàm thuù hay sao? Khoâng lyù naøo mình laïi haï thaáp mình, töï laøm nhuïc mình nhö vaäy sao? Thaát baïi cuûa Nho giaùo ôû Vieät Nam laø khoâng baûn ñòa hoùa ñöôïc caùc yeáu toá vaên hoùa cuûa ngöôøi Vieät. Cho neân, coù ra coâng hoø heùt nhö Löu Hy töø caû hôn ngaøn naêm tröôùc ñeå noù dòch vaên hoùa nöôùc ta, thì ñeán thôøi Leâ Quaùt vaøo cuoái theá kyû thöù XIV cuõng vaãn phaûi than thôû: "Ta thöôû treû ñi hoïc, chæ doác vaøo coå kim, cuõng bieát qua veà ñaïo thaùnh, muoán laáy ñoù maø daïy daân, theá maø roát cuoäc khoâng moät laøng naøo tin theo caû. Ta cuõng thöôøng daïo chôi soâng nuùi, daáu chaân khaép nöûa thieân haï, theá maø chöa töøng gaëp moät tröôøng hoïc hay vaên mieáu naøo. Ta vì theá heát söùc xaáu hoå ñoái vôùi caùc tín ñoà cuaû nhaø Phaät", nhö Ñaïi Vieät söû kyù baûn kyû toaøn thö 7 tôø 36a11-b3 ñaõ ghi laïi.
Theo ñoù nhöõng ngöôøi naøo chaáp nhaän raèng chính nhôø Nho giaùo maø ngöôøi Vieät Nam môùi bieát nhaân nghóa thì chính mình ñaõ phuû nhaän laáy mình, phuû nhaän toå tieân vaø daân toäc mình, thoùa maï daân toäc mình. Vaán ñeà laø trong moät heä tö töôûng naøo ñoù, ngay caû trong moät boä toäc laïc haäu cuõng coù vaên hoùa cuûa hoï, khoâng ai coù theå chuïp leân hoï moät neàn vaên hoùa môùi. Thöïc teá laø boä laïc naøo duø khoâng coù chöõ vieát cuõng coù vaên hoùa, vaên hoùa baát thaønh vaên. Phaät giaùo thaønh coâng vì Phaät giaùo khieâm toán kheùp mình, khoâng leân tieáng daïy ñôøi, khoâng baét ngöôøi Vieät Nam boû heát phong tuïc taäp quaùn baûn ñòa, maø vaãn tieáp thu quaù khöù cuûa ngöôøi Vieät, uoán naén quaù khöù ñoù theo giaùo lyù caên baûn cuûa ñaïo Phaät, naâng caùi quaù khöù ñoù leân ñeå bieán thaønh moät hieän taïi coù lôïi cho caû hai. Cho neân ngöôøi Vieät Nam chaáp nhaän Phaät giaùo nhö laø moät yeáu toá baûn ñòa vaø khoâng xem laø phaàn töû ngoaïi lai. Nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác ñeán Vieät Nam, nhö caùc nhaø sö AÁn Ñoä, Chieâm Thaønh, Khöông Cö ñeàu cuõng phaûi kheùp mình vaøo vaên hoùa cuûa ngöoøi Vieät, yeâu thöông ñaát nöôùc Vieät nhö ñaát nöôùc hoï. Quan heä ñoù daàn daàn töï keát chaët hoï vaøo maûnh ñaát naøy vaø Vieät hoùa hoï.
Vaán ñeà baûn ñòa hoùa, cô cheá baûn ñòa hoùa ñaõ xaûy ra nhö theá. Baát cöù heä tö töôûng naøo khoâng traân troïng heä vaên hoùa tö töôûng baûn ñòa cuûa ngöoøi daân Vieät thì tröôùc sau gì cuõng phaûi bò ñaøo thaûi, duø coù hieän dieän treân ñaát nöôùc naøy bao laâu ñi chaêng nöõa. Heä tö töôûng aáy taát yeáu laø phaûi keát hôïp vôùi neàn vaên hoùa baûn ñòa cuûa ngöôøi Vieät neáu muoán toàn taïi. Toå tieân ngöôøi Vieät coù moät neàn vaên hoùa caàn phaûi ñöôïc toân troïng, heä tö töôûng môùi naøo cuõng phaûi tìm caùch naâng neàn vaên hoùa ñoù leân trong moät giôùi haïn coù theå chaáp nhaän ñöôïc cho caû hai heä tö töôûng vaên hoùa, töùc heä baûn ñòa vaø heä ngoaïi lai. Tröôøng hôïp vò Phaät Phaùp Vaân ñaõ ñöôïc baûn ñòa hoùa nhö theá.
Treân ñaây laø moät soá vaán ñeà ñeå chuùng ta suy nghó, nhöõng vaán ñeà vöøa laø lòch söû vöøa laø lyù luaän maø ta vöøa thaáy. Ta coù theå hoûi vaán ñeà baûn ñòa hoùa naøy coù tính lòch söû bao nhieâu? Nhö ñaõ thaáy, quaù trình baûn ñòa hoùa ñoù coù moät soá döõ kieän nhö sau. Thöù nhaát, truyeän Phaät Phaùp Vaân ñöôïc dòch tröïc tieáp töø vaên hoùa Coå Chaâu Phaùp Vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc cho thaáy raèng, truyeän naøy coù xuaát xöù vaø coù coát truyeän; thöù hai. Coå chaâu Phaùp vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc ghi laïi moät soá söû kieän maø ta coù theå kieåm tra qua lòch söû xem coù hay khoâng, cuï theå laø nhöõng söï kieän töø thôøi Ngoâ Quyeàn trôû ñi cho ñeán ñôøi Traàn. Vaên baûn naøy vieát vaøo thôøi Traàn, töùc khoaûng 1322, maø taát caû söï kieän ñöôïc ghi lieân quan ñeán Phaät Phaùp Vaân coù theå kieåm chöùng qua caùc söû saùch khaùc moät caùch chính xaùc. Sau ñoù, Phaät Phaùp Vaân vaãn coøn röôùc xaùch, caàu ñaûo, vaøo thôøi nhaø Leâ cho ñeán cuoái theá kyû XVIII. Do ñoù, söï kieän ñöùc Phaät naøy ñöôïc toân thôø tröôùc ñoù trong gaàn moät ngaøn naêm nhö theá, cho thaáy vaán ñeà ñöôïc toân thôø tröôùc vaø sau khi Coå chaâu Phaùp Vaân Phaät baûn haïnh ngöõ luïc ra ñôøi, ñeàu coù theå chính xaùc caû.
Nhö theá, lòch söû cuûa ñöùc Phaät
Phaùp Vaân töông ñoái raát roõ raøng, chöùng toû söï xuaát hieän
cuûa ngaøi vaøo theá kyû thöù hai laø coù theå tin ñöôïc. Ít ra
laø ngoâi chuøa Phaùp Vaân ñaõ coù töø ñoù. Hôn nöõa, truyeän naøy
laïi ñöôïc ghi rieâng ra, trong Lónh Nam Trích Quaùi nhö ta ñaõ
thaáy. Nhöõng truyeän ghi trong Lónh Nam Trích Quaùi nhö truyeän
traêm tröùng. Chöõ Ñoàng Töû vaø nuùi Quyønh Vieân, nay ñeàu ñöôïc
chöùng minh laø coù trong söû lieäu. Vì vaäy khoâng coù lyù gì maø
ta chæ xem ñaây laø moät truyeän thuyeát, hay chuyeän hoaøn toaøn
bòa ñaët, maø ngöôïc laïi phaûi xem noù phaûn aûnh ít nhieàu
lòch söû cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, coù giaù trò söû lieäu vôùi
moät soá söû kieän ñöôïc minh xaùc.