Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam

Töø khôûi nguyeân ñeán thôøi Lyù Nam Ñeá

Tieán só Leâ Maïnh Thaùt

Chöông IX-B

Sô Thaùm veà Hueä Laâm vaø Quaùn Thieän Luaän

 

Veà Quaân thieän luaän
Phaûn öùng trí thöùc ñöông thôøi veà Quaân thieän luaän
Nhöõng vaán ñeà tranh caõi

Veà Quaân Thieän Luaän [^]

Cuoäc ñôøi vaø taâm traïng Hueä Laâm chöùa ñöïng khaù nhieàu bi ñaùt vaø aån öùc, nhö chính Laâm thuù nhaän treân. Moät trong nhöõng bi ñaùt vaø aån öùc ñaáy laø vieäc Laâm vieát Quaân thieän luaän, chuû ñeà baøn caõi cuûa nhöõng danh só thôøi oâng cuõng nhö coäi nguoàn cho nhöõng than traùch veà sau cuûa nhöõng söû gia Phaät giaùo. Ta ñaõ thaáy noù taïo neân nhöõng phaûn öùng gì. Ngay caû moät ngöôøi nhö Ñaïo Tuyeân cuõng ñaõ khoâng ngaàn ngaïi xeáp Laâm vaøo cuøng haïng vôùi Phoù Ñòch trong Quaûng Hoaèng minh taäp quyeån 7 tôø 132b29-c4 vaø töôùc caùi hoï Thích cuûa Laâm ñeå theá baèng caùi hoï thöôøng cuûa Laâm vaø Löu. Tuyeân vieát: "Löu Hueä Laâm ngöôøi Taàn quaän, xuaát gia ôû chuøa Trò Thaønh taïi Döông Ñoâ, coù hoïc thöùc taøi ba, laø choã quen bieát cuûa Loã Laêng vöông nhaø Toáng; oâng vieát Quaân thieän luaän, söï baøn luaän cuûa noù khaù roõ heát, sau seõ cheùp ñuû laïi ôû thieân Phaùp nghóa, ñaïi yù noùi: "Chæ bieát luïc ñoä vôùi nguõ giaùo cuøng haønh, tín thuaän vaø töø bi ñeàu ñöùng, thuø ñoà ñoàng qui, neân khoâng ñöôïc chaáp laáy söï phaùt tích khaùc nhau cuûa chuùng". Thieân Phaùp nghóa cuûa Quaûng hoaèng minh taäp ngaøy nay khoâng coù chöùa baûn Quaân thieän luaän cuûa Laâm. Noù coù leõ ñaõ bò nhöõng ngöôøi nhö Hoaøi Tín tröø khöû loaïi boû vaøo nhöõng theá kyû sau.

Maëc duø töôùc hoï Thích cuûa Laâm vaø xeáp Laâm vaøo haøng Phoù Dòch, Tuyeân toû ra khaù tieán boä, khi oâng cheùp laïi baûn Quaân thieän luaän, neáu so vôùi söï im laëng cuûa Taêng Höïu, tuy Höïu ñaõ daønh haàu nhö hoaøn toaøn 3 quyeån Hoaèng minh taäp veà noù. Nhö chính Tuyeân thöøa nhaän, "cuoán luaän cuûa Laâm thaät khoù roõ heát" - kyø luaän nan cuøng thoâng - (caàn noùi laø caâu vöøa daãn cuøng coù theå caét nghóa nhö "cuoán luaän oâng tra hoûi veà vaán ñeà cuøng thoâng", nhöng coù leõ hôi quaù xa vôøi). Quaû vaäy, cöù treân laäp tröôøng cuûa moät Phaät giaùo toång quaùt ñònh nghóa theo loái giaùo phaùn cuûa Trí Khaûi hay Phaùp Taïng, maø vaøo thôøi Tuyeân ñaõ toû ra ñöôïc chaáp nhaän moät caùch khaù roäng raõi, ngöôøi ta coù theå hieåu, taïi sao Laâm phaûi vieát Quaân thieän luaän, ñaëc bieät laø khi keát luaän vaãn laø moät lôøi taùn döông Phaät giaùo vaø oâng vaãn tieáp tuïc ñôøi soáng moät nhaø sö. Coá nhieân, Laâm pheâ bình vaø vaïch traàn nhöõng thöù aên noùi vaø lyù thuyeát, maø ngöôøi ngaøy nay thöôøng khoâng tin töôûng hay cho laø "dò ñoan"L. Nhöng sao oâng phaûi duøng nhöõng lôøi khaù naëng neà trong Quaân thieän luaän? Ñaáy laø khía caïnh bi ñaùt vaø aån öùc cuûa taâm traïng Laâm.

Ngay khi Quaân thieän luaän ra ñôøi, noù töùc khaéc trôû thaønh chuû ñeà baøn caõi khoâng nhöõng cuûa taäp theå, taêng löõ Phaät giaùo, maø keát cuïc laø quyeát nghò taån xuaát Laâm, traùi laïi coøn cuûa nhöõng trí thöùc ñöông thôøi, nhö ñaõ thaáy. Giöõa nhöõng baøn caõi naøy quan troïng nhaát dó nhieân laø nhöõng trao ñoåi giöõa Haø Thöøa Thieân vaø Toân Bính. Khoaûng naêm 433 Thieân gôûi Quaân thieän luaän cho Bính nhaèm coù "nhai ngoä". Bính vieát traû lôøi, maëc duø khen noù "töø thanh trí myõ" - lôøi leõ trong saùng, muïc ñích ñeïp ñeõ - vaø baûo mình chöa roõ hoan toaøn lyù chæ cuûa noù, ñaõ phaân tích moät caùch khaù chi ly noäi dung cuûa noù. Coù theå noùi, laù thö Bính vieát cho Thieân ñaõ thaønh coâng moät phaàn naøo trong vieäc soi saùng noäi dung Quaân thieän luaän cuûa Laâm, daãu veà khía caïnh pheâ bình, noùi hình nhö khoâng thaønh coâng cho laém. Söï khoâng thaønh coâng naøy, chuùng ta coù theå thaáy moät caùch deã daøng trong laù thö phuùc ñaùp cuûa Thieân.

Nhöõng laù thö tieáp theo, tuy loâi cuoán tôùi moät möùc naøo ñoù vaø coù theå ñoïc moät caùch lôïi ích, toû ra khoâng loâi cuoán baèng hai laù thö vöøa keå. Bính pheâ bình Laâm nhöõng ñieåm sau: 1) Vaán ñeà u minh khoâng lieân laïc vôùi ñôøi naøy; 2) Vaán ñeà noùi suoâng veà khoâng höõu; 3) Vaán ñeà oùi voâ thöôøng ñeå duï doã söï khaùt khao cuûa ngöôøi ta, chöù khoâng coù chi saâu saéc; 4) Vaán ñeà noùi veà chuyeän "voâ löôïng thoï" vaø thaàn quang linh bieán; 5) Vaán ñeà maâu thuaãn giöõa lyù thuyeát "voâ duïc" vaø vieäc ñem nhöõng thöù taân kyø nhö nieát baøn phaùp thaân ñeå taêng tröôûng loøng duïc cuûa Phaät giaùo; 6) Vaán ñeà laøm chuøa cho ñeïp, ñuùc töôïng cho kheùo, ñeå taêng tröôûng loøng caïnh tranh beø luõ. 7) Vaán ñeà neân boû ñi nhöõng chuyeän "hieån hoái" vaø "lai sanh".

Phaân tích thaønh y vaán ñeà theá naøy Bính toû ra hieåu Quaân thieän luaän moät caùch khaù vöõng vaøng. Ñieåm ñaùng tieác laø, nhöõng traû lôøi caùc oâng, coù leõ tröø vaán ñeà thöù 6, phaàn nhieàu khoâng thaønh coâng cho laém, nhö phuùc thö cuûa Haø Thöøa Thieân saün saøng vaïch ra. Chaúng haïn, ñeå traû lôøi nhöõng pheâ bình cuûa Laâm trong vaán ñeà thöù 4, Bính vaïch ra laø, nhöõng thöù aên noùi nhö "coù ñöùc Phaät soáng laâu voâ löôïng" hay "coù aùnh saùng thaàn" ñeå ñöôïc thaáy, ngöôøi ta phaûi coù loøng thaønh thì môùi caûm vaø thaáy ñöôïc. Chöù nhöõng keû "rôi vaøo loøng taø kieán, laïi ngaïo maïn khinh thöôøng" nhö Laâm thì bao giôø coù theå thaáy. Thieân vaïch ra moät caùch chí lyù laø, "giaùo phaùp cuûa Thích Ca laø moät thöù quyeàn giaùo, khaûo cöùu giuùp moïi vaät. Neáu quaû coù söï öùng nghieäm thì sao laïi khoâng hieän ra söï linh hieån, ñeå laøm roõ cho boïn taø kieán? Sao laïi chæ öa aên noùi tôùi haèng traêm vaïn lôøi maø laïi tieác moät chuùt aùnh saùng thaàn?".

Vaïch ra vaán ñeà thöù 4 laø cho thaáy, Quaân thieän luaän ñaõ coù nhöõng tieáng vang trung thaønh naøo trong saùu laù thö vieát taïi nöôùc ta giöõa Lyù Mieãu, Ñaïo Cao vaø Phaùp Minh. Laù thöù thöù 3, Mieãu noùi sao Phaät "laïi tieác chuùt aùnh saùng thaàn". Laù thö thöù 4, Ñaïo Cao traû lôøi vôùi quan nieäm "caûm öùng": "Coù loøng thaønh thì coù caûm, coù caûm thì coù öùng, coù öùng thì coù thaáy, khoâng coù caûm thì khoâng coù öùng khoâng coù öùng thì khoâng thaáy, keû coù thaáy ñem noùi vôùi keû khoâng thaáy, keû khoâng thaáy cuoái cuøng cuõng khoâng tin".

Khoâng nhöõng vì nhöõng loâi cuoán lòch söû naøy, maø Quaân thieän luaän naém vöõng söï chuù yù vaø nghieân cöùu cuûa chuùng ta, daãu noù phaûi keå laø muïc ñích chính yeáu vaø tieân yeáu, Quaân thieän luaän, nhö baûn lieät keâ 7 vaán ñeà treân cho thaáy, coøn neâu leân thöïc söï nhöõng caâu hoûi khaù saâu saéc veà Phaät giaùo, vôùi taát caû tính hieän ñaïi cuûa chuùng. Vaán ñeà maâu thuaãn giöõa "voâ duïc" vaø "höõu duïc" chaúng haïn. Noù cho tôùi ngaøy nay vaãn ñöôïc moät soá ngöôøi laäp laïi vôùi caùi tin töôûng ngaây thô, hoï laø nhöõng keû ñaàu tieân bieát noùi veà Phaät giaùo "moät caùch trieát hoïc", "moät caùch bieän chöùng", Quaân thieän luaän do theá ñaùng neân coâng boá cho moïi ngöôøi tìm hieåu. Cöù baûn cheùp duy nhaát cuûa noù hieän nay laø Toáng thö quyeån 97 tôø 6b11-8b10, maø sau ñoù Nghieâm khaû Quaân (1762-1843) ñaõ cho trích laïi trong Toaøn Toáng vaên quyeån 63 tôø 5b6-8a3, tham khaûo theâm nhöõng trích daãn ñoaïn phieán cuûa Toân Bính trong laù thö cuûa oâng, thì OÂng thieän luaän ñoïc theá naøy:

"Coù Baïch hoïc tieân sinh cho thaùnh nhaân Trung Quoác kinh luaân baùch theá, ñöùc hoï roäng raõi, trí hoï bao truøm vaïn bieån, leõ trôøi ngöôøi hoï ñeàu roõ heát, ñaïo hoï khoâng coù aån chæ, lôøi daïy hoï chaúng coù thieáu soùt, hoï thoâng minh ñôùi trieát, thì caàn gì phaûi nhôø ñeán nhöõng hoïc thuyeát khaùc. Coù Haéc ñaïo hoïc só khinh cheâ hoï, noù hoï khoâng roõ con ñöôøng u minh, chaúng ñeà caäp tôùi nhöõng bieán hoùa cuûa ñôøi sau, tuy öa thích söï hö taâm, nhöng chöa chaéc ñaõ coù theå hö söï, khoâng baèng söï thaâm thuùy cuûa hoïc thuyeát Taây vöùc. Do theá, Baïch hoïc hoûi lyù do taïi sao maø khoâng baèng loøng.

- Baïch hoûi: Hoï Thích baøn khoâng, cuøng vôùi hoï Laõo noùi khoâng, chuùng gioáng hay khaùc?

Haéc traû lôøi: - Khaùc. Hoï Thích cho vaät laø khoâng, khoâng vaø vaät laø moät. Höõu vaø voâ cuûa hoï Laõo ñoái vôùi nhau, khoâng vaø höõu laø khaùc. Thì ñaâu coù gioáng nhau ñöôïc?

- Baïch: Hoï Thích khoâng vaät, vaät phaûi tin khoâng sao?

- Haéc: Phaûi. Khoâng laïi khoâng, nhöng khoâng maéc vaøo khoâng vaäy.

- Baïch: Ba nghi daøi thieâng trong vuõ truï, muoân vaät soáng ñaày caû trôøi ñaát, thì caùi gì khoâng ö

- Haéc: AÁy laø khoâng coù caùi töï tính cuûa chuùng, maø khoâng haïi gì heát caùi hình theå nhôø möôïn nhaân duyeân cuûa chuùng. Chaúng haïn goùp saêng goã laøm thaønh moät caùi nhaø lôùn, thì saêng goã aáy thaät khoâng coù caùi töï tính laøm choã nguû ngaùy. Hay chöùa nhoùm töøng phaân töû moät ñeå thaønh moät caây ñaøn, thì phaân töû aáy thöïc khoâng coù theå chaát caây ñaøn. Moïi söï soáng ñeàu khoâng khoaûng khaéc döøng laïi. Nuùi Thaùi chaúng kieân coá trong moät hôi thôû. Chuùng ñeàu sinh dieät voâ thöôøng, chæ nhôø nhaân duyeân, maø khoâng coù chuû. Söï khoâng cuûa chuùng thuoäc veà tính lyù. Coøn choã hoûi cuûa ngaøi laø cöù vaøo söï öùng duïng. Toâi cho theá laø sai laàm vaäy.

- Baïch: Caùi khoâng thaät töôùng cuûa Ngaøi laø nhö theá ñoù ö?

- Haéc: Phaûi.

- Baïch: Noù laø nhöõng lyù leõ phuø bieán roän ròp ôû tröôùc maét, ai thaáy nghe cuõng ñeàu bieát heát. Hieåu noù ñeå maø leân ñaïo traøng, troïng noù ñeå maø khinh reõ nhöõng hoïc thuyeát khaùc, chöù thöïc söï toâi chöa thaáy noù coù moät saâu saéc gì.

- Haéc: leõ noù thì hình nhö coù veû gaàn guõi, nhöng suy ra thì thöïc laø cao sieâu. Thaät vaäy, caùi maø tình caûm coi troïng, taát phaûi giaû doái.Caùi maø vieäc laøm coù theå coi troïng, thì taát phaûi chaân thaät. Nay, boû nhöõng thöù chaân thaät naøy, rôøi khoûi nhöõng thöù giaû doái aáy, thì söï sai laàm cuûa aùi duïc taát phaûi tröø khöû. Khi aùi duïc ñaõ tröø khöû, maø khoâng leân ñaïo traøng, thì toâi khoâng bieát laáy gì ñeå laøm cho ngaøi hieåu.

- Baïch: Nay, phaân tích moät caây ra thaønh nhöõng phaân töû ñeå laøm cho noù khoâng, thöù vieäc aáy khoâng laøm toån thöông moät chuùt naøo heát söï toát ñeïp cuûa söï noù cho boùng maùt. Nay, taùch rôøi saêng goã treân ñeå laøm cho caùi nhaø trôû thaønh hö voâ, thì vieäc aáy cuõng khoâng hao toån moät tyù gì söï ñeïp ñeõ loäng laãy cuûa caùi nhaø. Noùi roõ söï voâ thöôøng do theá laø nhaèm taêng theâm caùi loøng mong ñöôïc nghæ ngôi. Vaïch ra söï khoâng giaû, do theá, laø nhaèm thuùc ñaåy caùi trí nghó caïnh tranh vôùi phuùt giaây. Chuùng thaät gioáng nhö ñan gaám ñeå laøm cho taám thaûm xaáu trôû thaønh ñeïp, ñem muoái tieâu ñeå gia vò moät baùt canh dôû dang nhö Teå haàu mô theo söï sung söôùng cuûa hoï Saûng Cöu, Yeân vöông khoâng coù ñöôïc caùi thuaät soáng laâu. Nhöõng lôøi leõ hoøa hieäp, nhöõng lôøi daïy saâu xa chính ñuû ñeå taêng theâm caùi loøng muoán söï xa hoa ñeïp ñeõ chöù khoâng phaûi laø ñeå laät ñoå caùi caûm thöùc öa caïnh tranh.

- Haéc: Ñaây chính laø nhöõng lyù leõ, maø saùch vôû Trung Quoác khoâng coù vaø chính ñaáy laø söï khoâng baèng Taây vöùc cuûa chuùng.

- Baïch: Nhöõng lôøi veà "nuùi cao nhôø thaáp" nhöõng ca haùt veà "caây soâng chöùa nhoû", nhöõng aên noùi veà "thuyeàn hang löûa truyeàn" nhöõng baøn caõi veà "cöùng traùng chôï buùa", chuùng ñaày daãy ôû Trung Quoác, nhöng vì leõ chuùng khoâng saâu, neân khoâng neâu ra ñeå laøm cô sôû cho lôøi daïy vaäy. Ngaøi vaãn cho boû luïy hö taâm laøm ñaïo, nhöng cöù vaøo vieäc chia cheû ôû treân thì noù laïi khoâng cao xa chi heát, noù naèm trong khoaûng giöõa nhöõng ngoùn ñoát baøn tay.

- Haéc: Lôøi daïy cuûa Chu Khoång chính ñeà caäp tôùi moät ñôøi thoâi, maø khoâng thaáy gì heát nhöõng moái giöôøng voâ cuøng cuûa nhöõng ñôøi saép tôùi. Chöùa laønh thì chaúng qua söï sung söôùng cuûa con chaùu. Nhoùm döõ thì chaúng qua hình phaït cuûa dö öông. Söï hieäu quaû cuûa baùo öùng thì quaù laém thì ñeán söï cuøng baøn baàn tieän. Nhöõng gì ôû ngoaøi tai nghe maét thaáy thì hoï hoaøn toaøn mòt môø khoâng bieát. Thaät laø ñaùng thöông thay: Ñöùc Thích Ca laøm roõ heát nhöõng nghieäp baùo voâ cuøng, vaïch leân heát nhöõng hieåm nguy cuûa maáy aûi, neân chæ naén ra moät chuùt nghó suy thì vuõ truï khoâng ñuû ñeå maø chöùa aùnh saùng, baøy ra moät tyù cöùu giuùp vì loøng thöông thì quaàn sanh khoâng ñuû ñeå hôn ñöôïc söï giaùo hoùa. Taû ra ñòa nguïc thì daân sôï laøm ñieàu aùc. Noùi leân thieân ñöôøng thì muoán vui laøm vieäc phöôùc, chæ tôùi neâ hoaøn ñeå laøm nôi veà tröôøng vieãn, nöông vaøo phaùp thaân ñeå coù theå nhìn xa. Thaàn bieán khoân ñaâu laø khoâng khaép, ôn linh khoâng gì laø khoâng thaám, ngöôøi hieåu tröôùc löøng löïng ôû thöôïng theá, ngöôøi ngoä sau nhaûy nhoùt taäp hay maø khoâng bò keát noái. Keû ngoài ñaùy gieáng thì laáy gì maø bieát ñöôïc caùi nhaø to vuoâng roäng ö?

- Baïch: Cho neân coù theå aên lôùn noùi laùo! Nay, hoïc ñoøi theo aùnh thaàn maø khoâng coù moät taác saùng, nghieäm laáy linh bieán maø chaúng coù moät tí laï. Keû caàn thaønh khoâng thaáy ñöôïc maët ngöôøi hieàn cöùu, ngöôøi doác hoïc chaúng tìm ñöôïc söï thaät cuûa chuyeän laêng hö. Reâu rao veà söï soáng laâu khoâng löôøng, nhöng ai thaáy ñöôïc moät oâng giaø traêm tuoåi? Thieát tha veà söï cöùng raén cuûa kim cöông, nhöng ai ngoù ñöôïc moät vaät khoâng thuùi muïc? Neáu vôùi söï thaät, chuùng khoâng phuø hieäp, thì neân ñi tìm caùi yeáu chæ laäp ngoân cuûa chuùng vaø vaïch caùi lyù thuyeát chuùng gôûi gaám. Song, neáu muoán thieân ñöôøng maø boù thaân khoâng laøm aùc thì ai ñaõ theo leõ ñeå laøm ngay thaúng loøng mình? Laïy luïc ñeå caàu mieãn toäi thì ñaâu coù phaûi laø do loøng cung kính? Cho moät ñeå mong traêm hôn thì ñaâu phaûi nöông vaøo loøng khoâng boûn seûn? Noùi hay veà söï sung söôùng cuaû neâ hoaøn ñeå laøm sinh yù ñam daät. Ca ngôïi veû myõ mieàu cuaû phaùp thaân ñeå daáy leân loøng hieáu kyø. Loøng duïc gaàn chöa caét thì moái lôïi xa ñaõ daáy. Tuy noùi boà taùt voâ duïc, nhöng quaàn sanh vaãn coù duïc. Boïn roäng ngaên luoân che do theá môû cöûa ra cho caùi tuïc giaønh lôïi. Laøm trong taâm hoàn ñeå trôû veà vôùi ñaïo nhö theá, haù laïi coù theå ñöôïc chaêng?

- Haéc: Nhöõng gì ngaøi noùi laø khoâng phaûi. Neáu khoâng ñem ñôøi sau ra baøy ñeå goïi loøng duïc, thì laáy gì maø ñoåi thay ñöôïc caùi tình traïng vöôùng maéc cuûa ñôøi nay? Loøng ngöôøi khoâng theå mau ñoåi. Cho neân phaûi chöõa daàn ñeå maø duï doã, giaønh laáy phuùt giaây naøy ñeå maø naém ñöôïc caùi voâ cuøng kia. Neáu khoâng ñem vieäc xuaân gieo thu gaët ñeå maø thuùc ñaåy thì luùc naøo laøm cho ngöôøi ta heát khoanh tay ngoài döôùi ñaùy gieáng, ñeå maø döùt heát yù mong, roài laâu chìm vaøo cöûu tuyeàn?.

- Baïch: Laï thay! Sao traùi vôùi nhieäm vuï cuûa mình vaäy! Ñaïo mình ôû taïi voâ duïc, laïi laáy söï höõu duïc ñeå mong ñaït. Ñi leân mieàn baéc, ñeå tìm thaønh Dónh, höôùng veà ngaõ taây, ñeå tìm phöông Vieät! Thì ngöôøi ta seõ luoân laïc u ñoà, maõi sai rôùt vaøo hang toái, xa xuoâi Maân Sôû thì sao maø coù theå ñeán ñöôïc? Caùi goïi laø chöùa daàn, aáy phaûi laø ngaøy giaûm bôùt, nghóa laø tröôùc boû nhöõng gì nheï, roài sau quaân daàn nhöõng gì naëng, khieán cho lôïi duïc caøng ngaøy caøng khöû tröø vaø söï trong traéng ñoù sinh ra vaäy. Haù coù theå laáy ít ñoøi nhieàu, ñem thoâ ñoåi mòn? ÔÛ trong vuøng luoàn cuùi naøy heã chaúng phaûi lôïi thì khoâng ai ñoäng. Khi ñaõ bò lôïi ñoäng thôøi noù ñaâu coù choã chaám döùt? Neân môùi coù vieäc ñen ñoû xanh ñeå laøm môø maét keû khoaùi ñeïp, laáy ñaát goã ñeå khoe loøng öa lôoùn, daáy leân caùi ñaïo phung phí, veùt saïch cuûa caû nöôùc ñeå döïng neân nhöõng vieäc voâ ích, naïo heát ñoà caàn duøng cuûa quaàn sanh, ñeå ñem thoûa nhöõng keá hoaïch doanh taïo, bieán chuùng thaønh nhöõng quyeàn lôïi rieâng tö, chaêm vaøo coâng taùc quyeàn hoùa, ñeå keát theá beø ñaûng, chòu khoå tieát ñeå mong laáy lôøi khen gaéng giaûi, hoä phaùp môû roäng loøng laêng caïnh. Thaät ñaùng thöông thay! Ñaïo haù laïi naèm trong chuùng sao? Cho neân, Chu Khoång ñoân tuïc thì khoâng theøm quan taâm ñeán nhöõng chuyeän ngoaøi nghe thaáy, Laõo Trang luyeän phong thì chæ giöõ tính phaän maø thoâi.

- Haéc: Tam du döïa treân nhaân nghóa troäm Chích nhôø ñeán naêm thieän, thì caùi teä cuûa daáu thaùnh haù laïi coù trong ngoaøi? Hôn nöõa, nhöõng teân Hoaøng Laõo ñaày nhöõng phuø chöông giaû, nhöõng thuûy chuùc laùo, khoâng theå baøn caõi heát. Ngaøi thaáy yeân oån vôùi beân ñoù, maø laïi kinh haõi beân naøy, vuøng vaãy trong nöôùc ñuïc maø quay löng laïi vôùi hoà nöôùc trong sao?

- Baïch: Coù daáu thì khoâng theå khoâng bò che laáp, coù thuaät tì khoâng theå khoâng bò giaû doái, chöùng quaû laø goâng cuøm cuûa thaùnh nhaân vaäy. Ñieàu ñaùng tieác ngaøy nay laø ngöôøi duøng tham lam ñeå truyeàn giaùo, ñeán noãi bieán noù thaønh moät thöù phong tuïc. Ñaõ khoâng chòu chænh phong nhöõng teä haïi ñoù, ngöôøi ta laïi cho ñôøi maït, do theá khoâng caàn phaûi baøn luaän theâm.

- Haéc: Theá thì, giaùo lyù hoï Thích chæ nhaèm cöùu phong tuïc moïi rôï maø thoâi vaø khoâng duøng gì ñöôïc taïi ñaát Trung Hoa sao?

- Baïch: coá nhieân laø khoâng phaûi theá! Heã môû gieàng thì ngöôøi ta phaûi nhôù moái! Yeâu vaät, boû gieát, chuoäng thì khaép ngöôøi, döùt loøng boû nguyeän vinh hoa, nieäm cöùu giuùp khaép heát cuûa baäc ñaïo só, aáy laø maëc nhieân ñoàng nhaát vôùi nhaân nghóa, thì coù gì maø khoâng chuoäng troïng. Ñieàu ñaùng tieác laø, vì u chæ khoâng saùng neân laøm luïy keû maït löu.

- Haéc: Keát luaän cuûa ngaøi nhö vaäy khaù kheùo ñoàng nhaát vôùi keát luaän cuaû toâi. Theá thì moïi vieäc chaám döùt ôû cuoäc soáng naøy sao?

- Baïch: Leõ u minh thöïc ra khoâng lieân quan vôùi nhaân söï. Chu Khoång nghi maø khoâng giaûi thích. Thích Ca giaûi thích maø khoâng phaûi thöïc söï. Do theá, neân boû ñi daáu veát maäp môø vaø giöõ laïi caùi toân chæ coát yeáu. Xin noùi roõ theâm ñieàu naøy. Raèng, ñeå daét daãn moïi ngöôøi, ta phaûi duøng nhaân nghóa ñeå laøm cho hoï chòu leõ maø theo söï giaùo hoùa; ñeå laõnh ñaïo moïi ngöôøi, ta phaûi duøng khuyeân raên ñeå laøm cho oï traùnh lôïi maø nghieâng veà thieän. Cho neân, lôøi ngoït chæ daáy leân khi coøn höõu duïc, maø töùc khaéc laën ñi khi ñaõ hieåu leõ, lyù thuyeát ñaïm baïc löu haønh khi coù thieân giaûi, nhöng taøn luïi ôû trong tham luïy. Do theá, keû baøy ra chuyeän lai sanh, aáy laø che laáp laøm söùt meû ñaïo vaäy. Thích giaùo baát ñaéc dó baøy ra chuyeän u aùm, aáy laø maëc nhieân phu hieäp vôùi söï vieäc im laëng cuûa Cô Khoång. Cöù ñoù maø xeùt thì keû baøn veà noù chöa chaéc laø cao sieâu, keû bieát chöa chaéc laø ñuùng, keû khoâng bieát chöa chaéc laø sai.Chæ bieát raèng, luïc ñoä vôùi nguõ giaùo cuøng haønh, tín thuaän vaø töø bi ñeàu laäp. Chöùng thuø ñoà maø ñoàng qui. Cho neân, khoâng ñöôïc giöõ chaët laáy veát phaùt tích khaùc nhau cuaû chuùng".

Ñoù laø Quaân thieän luaän. Ñoïc noù, ta coù theå thaáy, taïi sao "cöïu taêng vò kyø bieám truaát Thích thò" vaø "muoán gia taån xích". Ñoàng thôøi, chuùng ta cuõng coù theå thaáy, taïi sao Laâm ñaõ vieát ra noù, maëc duø oâng coù leõ yù thöùc moät phaàn naøo nhöõng phaûn öùng baát lôïi noù seõ gaây ra cho chính oâng. Dieãn trình ñeå Laâm ñaït tôùi nhöõng keát luaän phaùt bieåu trong ñoù coù theå noùi baét nguoàn toái thieåu nhieàu naêm, tröôùc khi Quaân thieän luaän ra ñôøi. Trong böùc thö gôûi vaán naïn Taï Linh Vaän veà Bieän toân luaän, Laâm luùc ñoù ñaõ neâu leân caùi nghòch lyù giöõa höõu duïc vaø voâ duïc. Toaøn laù thö ñoïc theá naøy: "Thích Hueä Laâm hoûi: "Baøn kyõ ba laàn, bieän caõi hai nhaø, ñaén ño Nho Thích, thì quaû ñöôïc ghi nhôù trong cuoán luaän. Ñeán vieäc boû thuyeát tieäm ngoä cuûa hoï Thích vaø boû thuyeát ñaõi giaø cuûa oâng Khoång, toâi troäm nghó laø moät sai laàm. Hoï Thích noùi, coù tieäm ngoä, aáy laø ñuùng veà phía höõu hình maø noùi laø coù tieäm ngoä; oâng Khoång cho khoâng coù tieäm ngoä, aáy laø ñöùng veà phía ñaïo maø noùi laø khoâng coù tieäm ngoä. Laøm sao bieát nhö vaäy? Hoï Khoång daïy raèng, keû ôû giöõa coù theå noùi vôùi ngöôøi treân, taäp laâu thì coù theå ñoåi taùnh. Ñaáng Thích neâu raèng, hieäp nhaát ôû ñaïo traøng, thì chaúng phaûi böôùc qua möôøi ñòa. Nhö vaäy, Luaän vaên veà tieäm tuyeát, hai baäc thaùnh ñaõ noùi roõ roài. Haù chæ boù chaët vaøo lôøi daïy, vaøo lyù leõ maø ñem lôøi bieän minh baét beû daøi doøng trong cuoán luaän môùi naøy ö?

Ñaïo nhaân phaùp UÙc ñaõ hoûi: "Tuyeät duïc aáy laø do hieáu lyù, theá cuõng coù nghóa, ngöôøi ta ngaøy phaûi giaûm bôùt duïc ñi, ñeå laáy lyù maø ñöôïc giaùc ngoä. Cuoán luaän traû lôøi: "Ñaïo traùi vôùi ñôøi, voán khoâng quan heä, cho neân phaûi nhôø quyeàn bieán, laøm cho chuùng thoâng nhau ñeå giuùp ngöôøi trôû veà goác. Xin hoûi, möôïn quyeàn bieán ñeå luyeän taâm thì cuoái cuøng khoâng phaûi laø moät moái lo sao? Ñeán ngaøy hieåu ngoä, haù chaúng traùi vôùi leõ khoâng cuûa kinh sao? Neáu maõi quay löng baøn suoâng thì thaønh ra chöa noùi gì heát. Neáu ñaàu cuoái hoå trôï nhau thì coù theå tu taäp theo giaùo phaùp ñeå ñaït ñích.

Trong lôøi ñaùp cho caâu hoûi veà giaù trò cuaû Taêng Duy vaø Hueä Laâm, lôøi vaên noù quaû raát ñeïp ñeõ, nhöng laäp luaän thì coù choã sai traùi. Coù giaû vì theo ñuoåi meâ laàm, choân vuøi ñaïo lyù, neân khoâng laáy löûa beùn ñeå dieät sai laàm. Heã höôùng veà mieàn nam thì coù theå ñeán ñaát Vieät, quay löng phöông baéc thì coù theå boû ñöôïc nöôùc Yeân, aáy vì ngöôøi ta tin nöôùc Yeân taïi mieàn Baéc maø ñaát Vieät ôû phöông Nam vaäy. Cuõng theá, heã nghó veà khoâng thì coù theå saïch loøng, giaûm höõu thì coù theå boû heát phieàn luïy. Neân cuõng coù ngöôøi ngu maø laøm thaùnh khoâng. Nhö theá, ngöôøi ta chæ caàn sieâng naêng phaùt trieån trí tueä, ñeå ngaøy queân daàn, ngoù laáy ñöôøng Dónh, ñeå laøm tieán böôùc, thì coøn lo gì veà vieäc chaúng ñeán nôi? Sôï raèng, neâu leân vieäc nhaát ngoä, thì caøng maéc phaûi vaán ñeà nam baéc trong thí duï vöøa keå".

Laù thö naøy, nhö ñaõ noùi, vieát vaøo khoaûng nhöõng naêm 423-424, sau caùi cheát cuûa Nghóa Chaân vaø Laâm ra ôû vôùi Phaùp Cöông taïi nuùi Hoå Khöu. Ñoïc noù, ta thaáy ngay nhöõng vaán ñeà noù neâu leân vaø vaøi naêm sau hieän hình moät caùch ñaày ñuû trong Quaân thieän luaän. Phaùp UÙc ñeà ra vaán ñeà tuyeät duïc. Hueä Laâm bieán noù thaønh moät maâu thuaãn giöõa höõu duïc vôùi voâ duïc trong vieäc truy caàu voâ duïc vaø ñaët vaøo trong khung caûnh cuaû moät pheâ phaùn toaøn dieän veà lyù thuyeát Phaät giaùo theo quan nieäm cuûa nhöõng ngöôøi Phaät giaùo thôøi oâng. Cöù vaøo baûy vaán ñeà do Toân Bính lieät ra vaø cöù vaøo söï so saùnh chuùng vôùi noäi dung cuûa baûn dòch Quaân thieän luaän treân, noù trôû thaønh roõ raøng laø, töø vaán ñeà tuyeät duïc, Laâm khaùm phaù ra söï maâu thuaãn cuûa moät soá quan nieäm khaùc nhö "voâ thöôøng", "khoå ñau", "baùo öùng" vaø nhaát laø quan nieäm "khoâng", maø töø thôøi Chi Laâu Ca Saám trôû ñi ñaõ thaønh moät chuû ñeà baøn caõi khaù soâi noåi cuaû taäp theå giaùo hoïc Phaät giaùo Trung Quoác vôùi keát quaû söï ra ñôøi cuûa saùu baûy tröôøng phaùi noùi treân.

Taát caû nhöõng quan nieäm vöøa keå, Laâm cho chuùng khoâng nhöõng laø khoâng coù gì saâu saéc, ngöôïc laïi coøn coi chuùng nhö nhöõng quan nieäm nguy hieåm vaø ñoâi khi khoâng thöïc. "Noùi roõ voâ thöôøng ñeå laøm taêng cöôøng caùi loøng mong ñöôïc nghæ ngôi; vaïch leân söï khoå giaû laø ñeå thuùc ñaåy caùi trí caïnh tranh giaây phuùt...; noùi hay veà söï sung söôùng cuûa neâ hoaøn, ñeå laøm sinh caùi loøng meâ khoeû; ca ngôïi veû myõ mieàu cuûa phaùp thaân, ñeå daáy leân yù hieáu kyø...; leõ u minh thöïc khoâng lieân quan vôùi nhaân söï, Chu Khoång nghi maø khoâng giaûi thích, Thích Ca giaûi thích maø khoâng thöïc...". Vieát nhöõng doøng loaïi naøy, taát Laâm khoâng theå naøo khoâng gaây ra nhöõng phaûn öùng quaù khích töø nhöõng ngöôøi, maø Paät giaùo ñoái vôùi hoï phaûi goàm nhöõng quan nieäm Laâm cho laø sai laàm vaø nguy hieåm, daãn tôùi vieäc hoï leân aùn vaø ñoøi loät aùo Laâm. Ngay caû vaøo thôøi ñaïi naøy, khi ñoïc nhöõng caâu aáy, moät soá ngöôøi Phaät giaùo hieän nay raát coù theå keát aùn Laâm theo cuøng moät caùch.

Tuy nhieân, sau luùc vieát chuùng vaø bò ngay caû nhöõng Phaät töû taïi gia nhö Haø Thöôïng Chi coi nhö "giaû maëc aùo thaày tu maø töï phaù huûy ñaïo mình", Laâm vaãn khoâng bao giôø côûi aùo, vaãn tieáp tuïc soáng vôùi nhöõng ñoàng ñaïo cuøng soá phaän nhö Truùc Ñaïo Sanh. Sanh cheá moät hai naêm sau khi Quaân thieän luaän ra ñôøi. Laâm ñaõ khoùc, vaø noùi: "Söï ñau xoùt aáy khoâng caïn..., söï tieác aáy laø saàu". Roài caùch moät thaùng, ngöôøi baïn taâm söï cuûa Laâm laø Phaùp Cöông theo goùt. Laàn naøy Laâm khoâng caàm ñöôïc nöôùc maét ñöôïc nöõa, khoâng coøn giöõ kín taâm söï loøng mình nöõa. Laâm noùi ra heát, khoùc ra heát trong baøi truy ñieäu, maø chuùng ta ñaõ coù dòp gaëp treân. Cho tôùi khi bò ñuoåi ra nöôùc ta, ñeå cuoái cuøng cheát trong moät tình traïng muø loøa, Laâm vaãn tieáp tuïc cuoäc ñôøi tu haønh cuûa mình.

Vieát ra Quaân thieän luaän, Laâm do theá khoâng phaûi nhaèm ñeán vieäc pheâ phaùn Phaät giaùo nhö chính noù, neáu Phaät giaùo quaû coù moät thöù Phaät giaùo nhö chính noù, bôûi vì vôùi taøi ba vaø khaû naêng cuûa Laâm, neáu Laâm quûa coi Phaät giaùo nhö "sai laàm" vaø "nguy hieåm" thì oâng coù ñuû cô hoäi ñeå choái boû noù vaø soáng moät cuoäc ñôøi traàn tuïc vaø quyeàn quí nhöo nhöõng ngöôøi khaùc ñoàng thôøi. Nhöng Laâm ñaõ khoâng laøm. Vieäc pheâ phaùn cuûa oâng vì vaäy phaûi nhaém ñeán thöù Phaät giaùo. Do ñoù, khi Laâm vieát: "Thích Ca giaûi thích nhöng khoâng thöïc", noù khoâng coù nghóa, Laâm chæ trích lyù thuyeát Thích Ca, nhö oâng quan nieäm, maø nhö phaàn lôùn ngöôøi ñöông thôøi giaûng thuyeát. Tình traïng naøy xaûy ra, coá nhieân vì nhöõng phaân hoùa tö töôûng Phaät giaùo ñang xaûy ñeán cho Phaät giaùo AÁn Ñoä cuõng nhö Trung Quoác cuøng luùc.

Chuùng ta nhôù raèng trong khi phaàn lôùn nhöõng nhaø sö Kieán Nghieäp leân aùn thuyeát xieån ñaø thaønh Phaät laø moät taø thuyeát vaø loät aùo taån xuaát Ñaïo Sanh khoûi toå chöùc Taêng giaø cuaû mình, ñeå cho Sanh phaûi löu laïc tôùi Hoå Khöu, soáng nhôø vaøo söï giuùp ñôõ cuûa Phaùp Cöông vaø söï can thieäp cuûa Laâm, thì ñoàng thôøi caùi maø Phaät giaùo ñöông taïi goïi laø taø thuyeát, ñaõ ñöôïc chöùng minh chính laø do lyù thuyeát cuûa Thích Ca. Töø kinh nghieäm ñaày ñau thöông naøy cuûa Ñaïo Sanh, maø Laâm tham döï vaøo vaø ñaõ khoùc nhö "vaät sôï saùng laï, ngöôøi gheùt cao trinh, giaän nhoùm ñoàng phuïc, keát beø thích beõ, chuùng beøn dang caùnh co chaân, deïp aûnh quaêng daáu ngöôøi tôùi choán oâng Ngu; veát chaân leân thuyeàn, coù ñi khoâng laïi, mang boû nuùi soâng, buoàn khaép ñoâ thò", chuùng ta coù theå thaáy, taïi sao Laâm ñaõ vieát ñaày nhöõng gioïng ñanh theùp vaø ñaày nhöõng lôøi tròch thöôïng veà thöù Phaät giaùo cuûa ngöôøi thôøi oâng.

Giaùo lyù ñöùc Phaät ñoái vôùi oâng khoâng phaûi laø moät thöù lyù thuyeát, ñeå ngöôøi ta döïa baäy vaøo maø keát beø laøm baäy. Noù khoâng phaûi laø thöù lyù thuyeát ñem ra ñeå doïa moïi ngöôøi vôùi nhöõng thöù thieân ñöôøng ñòa nguïc vôùi nhöõng thöù quaû baùo u minh. Noù cuõng khoâng phaûi laø moät thöù lyù thuyeát veà dieät duïc hay khoâng dieät duïc. Phaät giaùo vôùi oâng nhö vaäy phaûi laø moät lyù thuyeát höôùng daãn con ngöôøi veà ñieàu thieän, laø moät lyù thuyeát ñaày côûi môû vaø tình thöông, laø moät lyù thuyeát giuùp ñôõ con ngöôøi coù moät ñôøi soáng xaõ hoäi traøn ñaày vaø thoûa maõn.

Coù theå noùi Hueä Laâm laø nhaø tö töôûng Phaät giaùo Trung Quoác ñaàu tieân ñaët Phaät giaùo treân moät quan nieäm xaõ hoäi chính trò vaø muoán bieán Phaät giaùo thaønh moät lyù thuyeát xaõ hoäi chính trò nhaø nöôùc. Chính chieàu höôùng chính trò hoùq Phaät giaùo naøy ñaõ môû ñaàu cho lyù thuyeát chính trò nhaø nöôùc Phaät giaùo cuûa Veä Nguyeân Tung sau naøy, maø caû nhöõng ngöôøi choáng Phaät giaùo nhö Ñaïo Tuyeân ñeàu nhaát loaït coi troïng. Dòch cho Tung laø moät trong 25 "cao thöùc" cuûa lòch söû Trung Quoác. Tuyeân noùi Tung laø "höng long chi nhaân, suøng kænh Phaät phaùp". Lyù thuyeát xaõ hoäi chính trò nhaø nöôùc Phaät giaùo cuûa Tung coù theå toùm taét theá naøy:

Thöù nhaát, tieàn ñeà goàm trong khaúng ñònh raèng, "taâm Phaät laáy ñaïi töø laøm goác", neân "lôïi daân ích quoác, taéc hoäi Phaät taâm", chöù khoâng caàn phaûi laøm "khoå dòch leâ daân, baét hoï phaûi cung ñoán saêng goã ngoùi gaïch" ñeå laøm chuøa chieàn. Tieáp ñeán, chính ñeà cuûa noù laø "khoâng chia reõ taêng vaø tuïc, khoâng phaân bieät oaùn vaø thaân, laáy thaønh hoaøng laøm chuøa thaùp, coi Chaâu chuùa laø Nhö Lai, duøng thaønh thò laøng maïc laøm taêng phoøng, nhaän choàng vôï hoøa hôïp nhau laøm thaùnh chuùng, coi ngöôøi ñöùc cao laøm tam cöông, toân baäc giaø caû laøm thöôïng toïa, choïn keû nhaân trí sung vaøo laøm chaáp söï, tìm ngöôøi duõng caûm möu löôïc laøm phaùp sö, thöïc haønh thaäp thieän ñeå chieâu phuïc nhöõng nôi chöa yeân, ñem trình baøy thuyeát voâ tham ñeå chaám döùt söï troäm caép, laøm nhö theá thì caû nöôùc khoâng coù tieáng than oaùn giaän, taùm phöông seõ coù lôøi hoan ca nhaø Chaâu, chim caù seõ an oån trong hang toå cuûa chuùng, vaät treân ñaát döôùi nöôùc seõ nhôø maõi maõi sinh soâi". Cuoái cuøng, keát ñeà laø moät ñieàu traàn goàm 15 ñieàu: "Khuyeân thöïc haønh bình ñaúng thì chaúng dieät hoaïi Phaät phaùp, coøn khuyeân thöïc haønh baát bình ñaúng thì laø dieät hoaïi Phaät Phaùp, khuyeân thöïc haønh ñaïi thöøa, khuyeân nhôù tôùi keû baàn cuøng; khuyeân boû söï xan tham; khuyeân ngöôøi töï pheâ phaùn; khuyeân laøm lôïi ích quoác daân; khuyeân daân thieåu soá höôûng moïi daân quyeàn, khuyeân moïi ngöôøi hoøa hieäp; khuyeân laäp chôï buùa ñeå laøm lôïi; khuyeân thöïc haønh kính döôõng; khuyeân khoâng ñoùng quaân taïi chuøa; khuyeân laäp kho taøng ñeå cho baàn cuøng khoâng bao giôø xaûy ra; khuyeân laäp kho taøng daønh cho treû em; khuyeân thaày tu daïy thaày tu; khuyeân kính giöõ giôùi luaät ñaïi thöøa ñaáy laø nhöõg söï ñieàu, neáu phaûn laïi chuùng thì dieät hoaïi Phaät phaùp; laøm theo chuùng thì phuïc höng ñaïo vaäy".

Ñoïc qua toùm taét ñaáy cuûa lyù thuyeát xaõ hoäi chính trò nhaø nöôùc cuûa Veä Nguyeân Tung_1, ta thaáy ngay taïi sao khi nhaø Chaâu suïp ñoå thì töø ñoáng gaïch vuïn suïp ñoå ñoù noåi leân moät khuoân maët anh taøi laø Döông Kieân, ngöôøi maõnh lieät tin töôûng Phaät phaùp vaø thoáng nhaát toaøn quoác Trung HOa sau ñuùng ba traêm naêm chia caét, môû ñöôøng cho söï thaønh laäp nhaø Ñöôøng thònh trò vó ñaïi tieáp theo, ñaët cô sôû cho söï nghieäp hoaèng phaùp dòch thuaät vó ñaïi cuûa nhöõng vò nhö Huyeàn Traùng vaø töông töï. Chuùng ta ñoàng thôøi cuõng coù theå thaáy, Tung ñaõ chòu aûnh höôûng lyù thuyeát xaõ hoäi chính trò cuaû Hueä Laâm saâu saéc tôùi möùc naøo. Laâm choáng laïi vieäc laøm chuøa döïng thaùp ñuùc töôïng nuoâi taêng, vì taát caû nhöõng vieäc naøy ñeàu laø ñöôøng loái cuaû "ñaïo phung phí", laø "veùt saïch cuûa caû nöôùc..., naïo heát thöùc caàn duøng cuûa quaàn sanh". Laâm choáng laïi vieäc "chaêm vaøo söï quyeàn hoùa..., chòu khoå tieát", vì chuùng khoâng coù moät ích lôïi gì. Nhö Thích Nguyeân Tung, Hueä Laâm chaéc cuõng muoán ñôøi soáng giôùi luaät Phaät giaùo chæ goàm coù giôùi luaät ñaïi thöøa, maø Long Thoï ñaõ ñònh nghóa nhö "thöôøng giôùi", coøn nhöõng thöù khaùc nhö Tyû-kheo giôùi v.v... ñeàu neân huûy boû, vì chuùng haïi ñaïo vaø voâ ích. Trong khuoân khoå cuûa moät giôùi luaät nhö vaäy, Duy Ma Caät môùi coù theå thuyeát phaùp, "choàng vôï hoøa thuaän môùi trôû thaønh thaùnh chuùng, ngöôøi ñöùc cao môùi laøm tam cöông, baïc giaø caû môùi thaønh thöôïng toïa", nhö Nguyeân Tung mô öôùc.

Lyù thuyeát xaõ hoäi chính trò cuûa Laâm töø ñoù khoù maø coù theå coi nhö khoâng phaûi Phaät giaùo, chöù khoan noùi chi tôùi laø "bieám truaát" chæ trích Phaät giaùo kieåu nhöõng ngöôøi Phaät giaùo thôøi oâng, ñaëc bieät taäp theå taêng löõ taïi Kieán nghieäp, ñaõ leân aùn nhaèm loät aùo Laâm. Chính trong moät öôùc mô ñaày nhieät thaønh veà söï hieän thöïc cuûa moät theá giôùi, trong ñoù baàn cuøng khoå ñau, gian tham troäm cöôùp khoâng bao giôø xaûy ra, laøm Laâm ñaõ vieát Quaân thieän luaän vôùi taát caû gioïng ñieäu nghieâm khaéc thaáy treân. Cuõng chính trong öôùc mô aáy, maø Laâm ñaõ khoùc veà soá phaän "laën chìm buøn caën" cuûa mình, khi vieát truy ñieäu cho ngöôøi baïn chí thaân Phaùp Cöông. Trong lieân heä naøy, caàn vaïch ra laø, neáu Laâm coù moät taâm hoàn thöïc teá haàu nhö vuõ baûo aáy, trong cuoäc ñôøi cuõng nhö vaên luaän, aáy laø oâng ñaõ ñeán töø ñaát Taàn huyeän. Taàn quaän töùc thuoäc ñòa phaän phía nam tænh Cam Tuùc ngaøy nay. Noùi caùch khaùc, aáy laø vì Laâm ñeán töø mieàn Baéc.

Vaøo giai ñoaïn nam baéc phaân tranh cuûa lòch söû Trung Quoác, Phaät giaùo Trung Quoác coù hai söï tình phaùt trieån khaù khaùc nhau. Phaät giaùo mieàn Baéc vaø moät thöù Phaät giaùo haønh ñoäng vaø nieàm tin, trong khi Phaät giaùo mieàn Nam laø thöù Phaät giaùo lyù luaän vaø thi phuù. Chaúng haïn, trong nhöõng coâng trình ñuùc töôïng taïo hình vó ñaïi nhaát cuûa lòch söû Phaät giaùo Trung Quoác, haàu nhö taát caû chuùng ñaõ xaûy ra duôùi trieàu Baéc Nguïy. Cuøng moät caùch, neáu mieàn Nam co1 nhöõng ngöôøi pheâ bình Phaät giaùo nhö Phaïm Traán, thì nhöõng pheâ bình aáy khoâng gì hôn laø nhöõng pheâ bình. Ngöôïc laïi, chính taïi mieàn Baéc, maø nhöõng caùi naïn "tam voõ nhaát toân", tröø tröôøng hôïp Vuõ Toân cuûa nhaø Ñöôøng, ñaõ xaûy ra. Phaät giaùo ñoái voùi ngöôøi mieàn Baéc phaûi laø moät caùi gì hoï yeâu heát loøng ñeán noãi haàu nhö muø quaùng. Hoï hy sinh taát caû cho nhöõng gì mình yeâu. Nhö ca dao noùi "yeâu nhau laém thì caén nhau ñau". Cho neân, heã Phaät giaùo laø moät thöù ñoái töôïng yeâu tuyeät ñoái thì laâu laâu noùi cuõng laø moät ñoái töôïng gheùt moät caùch ñaëc bieät. Chuøa chieàn hoaøn toaøn phaù huûy, taêng ni hoaøn toaøn loät aùo hay caét ñaàu, Phaät töôïng kinh saùch hoaøn toaøn ñoát dieät. Taïi mieàn Nam, ta khoâng bao giôø chöùng kieán caûnh töôïng nhö theá, daãu raèng nhöõng pheâ bình gay gaét nhaát veà Phaät giaùo laïi xuaát hieän töø nhöõng ngoøi buùt cuaû ngöôøi mieàn Nam. Laøm chuøa ñuùc töôïng cuõng theá. Nhöõng trieàu ñaïi tieáp chaân nhau taïi mieàn Nam ñeàu laø nhöõng trieàu ñaïi tín ñoà Phaät giaùo, ñaëc bieät laø trieàu ñaïi Vuõ ñeá cuûa nhaø Löông. AÁy maø khoâng moät coâng trình kieán truùc ñænh caùch ñaõ ñöôïc töïu cöû. Traùi laïi, chính taïi mieàn Baéc, maø nhöõng kieán truùc vó ñaïi coù moät giaù trò tröôøng cöûu ñaõ hình thaønh. Chuùng dó nhieân laø nhöõng ñoäng ñaù Long Moân vaø Vaên cöông vôùi taát caû coâng ñöùc vaø nghieäp tích saùng taïo, do Phaät töû mieàn Baéc ñaàu tö.

Vaø Hueä Laâm laïi phaùt tích töø mieàn Phaät giaùo caûm tònh ñoù. Chuùng ta do theá coù leõ khoâng coù gì ngaïc nhieân tröôùc söï thaúng thaén vaø minh baïch cuûa nhöõng lôøi Laâm phaùt bieåu veà Phaät giaùo. Phaät giaùo ñoái vôùi oâng laø moät caùi gì soáng ñoäng phaùt nguoàn töø ngay ñôøi soáng thaàm kín nhaát cuûa taâm tö oâng. Noù, neáu caàn phaûi laøm cho trong traéng, thì, nhö haønh ñoäng sa thaûi Taêng ni phaù huûy chuøa chieàn kinh töôïng cuûa vua chuùa mieàn Baéc, phaûi ñöôïc vaïch thaúng ra nhöõng gì ñaõ laøm cho noù khoâng coøn trong traéng. Lôøi leõ naëng neà cuûa Quaân thieän luaän, vì vaäy laø moät keát quaû khaù töï nhieân.

Toång keát nhöõng lyù do vaø hoaøn caûnh tröôøng hôïp treân, ngöôøi ta baây giôø coù theå thaáy Laâm vieát Quaân thieän luaän trong öôùc mô vaø ñieàu kieän naøo. Chính töø chuùng, maø ta phaûi hieåu taïi sao Laâm ñaõ thoát nhöõng caâu nhö "Thích Ca bieän ni baát thaät". Chuùng nhaèm vaïch ra cho phaàn lôùn taêng löõ thôøi oâng thaáy laø, thöù "Thích Ca" maø hoï toân suøng, ñoái vôùi Laâm cuõng thaät söï khoâng coù moät quyeàn uy phaûi kính troïng naøo. Noå löïc cuûa Laâm coù theå noùi laø ñaõ nhaèm ñeán muïc ñích heát söùc vó ñaïi vaø cao vieãn, ñaâyù laø thöïc söï ñoàng hoùa lyù thuyeát chính trò cuûa Chu Khoång vaøo lyù thuyeát Phaät giaùo, ñeå cuoái cuøng hoaøn toaøn theá chaân Chu Khoång ngay caû trong laõnh vöïc lyù luaän vaø lyù thuyeát chính trò nhaø nöôùc.

Töø lôïi ñieåm caùi nhìn cuûa moät ngöôøi sau, chuùng ta coù theå noùi, Laâm chaéc haún phaûi caûm thaáy moät caùch saéc beùn caùi tình traïng, maø ñaõ xaûy ra ñuùng gaàn 700 naêm sau khi Laâm maát. Tình traïng aáy laø, neáu Phaät giaùo khoâng thaønh coäng ñoàng hoùa lyù thuyeát chính trò cuûa Chu Khoång moät caùch hoaøn toaøn, thì cuoái cuøng thöù lyù thuyeát Phaät giaùo, maø chuùng ta ngaøy nay coù theå thaáy, laø ñaõ xaûy ra vôùi Toáng Nho, ñaëc bieät laø vôùi Chu Hy.

Laâm haún ñaõ suy nieäm khaù nhieàu veà lòch söû phaùt trieån cuûa Phaät giaùo taïi Trung Quoác vaø haún ñaõ thaáy moät caùch roõ raøng laø, neáu Phaät giaùo ñaõ thaønh coâng moät caùch thaàn tình vaø toaøn dieän trong vieäc ñoàng hoùa ngöôøi Trung Hoa cho tôùi thôøi oâng, aáy laø nhôø Phaät giaùo ñaõ bieát ñoàng hoùa vaø söû duïng phong traøo huyeàn hoïc thanh ñaøm cuûa thôøi Haäu Haùn trôû ñi thaønh moät lôïi khí phoå bieán vaø tuyeân truyeàn Phaät giaùo. Tuy nhieân, ñoàng hoùa vaø söû duïng phong traøo naøy chæ môùi laø söû duïng vaø ñoàng hoùa moät phaàn nöûa tö töôûng heä Trung Quoác, maëc duø noù vaøo thôøi Phaät giaùo du nhaäp ñaõ ñoùng moät vai troø quan troïng noåi baät. Nöûa kia, ñaáy laø tö töôûng heä Chu Khoång, neáu Phaät giaùo muoán thaønh coâng moät caùch vieân maõn, phaûi baét ñaàu thöïc söï ñoàng hoùa vaø söû duïng noùi ngay töø thôøi oâng.

Coá nhieân, sinh soáng laâu naêm taïi Kieán Nghieäp, trí oùc Laâm chaéc bò aùm aûnh bôûi cuoäc ñoái thoaïi lòch söû giöõa Khöông Taêng Hoäi vaø Toân Haïo ñuùng khoaûng hai traêm naêm tröôùc ñaáy. Cöù ghi laïi cuaû Cao Taêng truyeän 1, thì noù xaûy ra theá naøy: "Haïo lôùn nhoùm nhöõng ngöôøi hieàn gioûi taïi trieàu ñình, laáy xe ñi ñoùn Hoäi. Hoäi ñeán, ngoài xong, Haïo hoûi: "Phaät giaùo trình baøy roõ raøng veà thieän aùc baùo öùng, thì chuùng laø nhöõng thöù gì theá?". Hoäi ñaùp: "Heã minh chuùa laáy hieáu thuaän loøng thöông daïy ñôøi thì "qua ñoù" löøng löïng, maø ngöôøi giaø thöa ñi; laáy nhaân ñöùc nuoâi vaät thì suoái ngoït tuoân ra maø luùa ngon laïi moïc Thieän coù ñieàm, thì aùc cuõng nhö vaäy. Cho neân, heã laøm aùc, duø ñi troán, quæ cuõng baét ñöôïc maø gieát ñi. Heã laøm aùc maø döông döông ra, thì ngöôøi baét ñöôïc maø gieát ñi. Kinh Dòch noùi: chöùa laønh nhieàu vui. Kinh Thi khen: tìm phuùc khoâng trôû laïi. Tuy nho ñieån goïn lôøi, chuùng töùc laø nhöõng lôøi daïy roõ raøng cuûa Phaät giaùo vaäy. Haïo noùi: "Neáu theá, thì Chu Khoång cuõng ñaõ ñuû roõ roài, caàn gì phaûi duøng Phaät giaùo?" Hoäi traû lôøi: "Chu Khoång goïn lôøi, baøy ra veát gaân. Coøn nhö Thích giaùo thì ñaày khaép caû u minh, cho neân laøm aùc thì coù söï khoã maõi ôû ñòa nguïc, tu thieän thì coù söï söôùng luoân taïi thieân cung. Neâu leân nhöõng ñieåm naøy ñeå khuyeân ngöôøi laøm laønh vaø chaän ngöôøi laøm döõ, haù khoâng vó ñaïi sao?"

Ñaáy laø cuoäc ñoái thoaïi giöõa Taêng Hoäi vaø Toân Haïo. Ñoïc noù, ta nhaän ra ngay noù ñaõ coù nhöõng söï töông töï vaên cuù vaø ñaët teân nhöõng vaán ñeà naøo cho suy nieäm cuûa Laâm. Noù vaïch ra moät caùch minh nhieân laø, Laâm ñaõ baát maõn vôùi giaûi ñaùp cuûa Taêng Hoäi veà nhöõng lieân laïc coù theå giöõa Phaät giaùo vaø Chu Khoång. Vôùi Hoäi vaø taäp theå Phaät giaùo luùc Phaät giaùo môùi beùn chaân ñeán ñaát Trung Quoác, lyù thuyeát Phaät giaùo hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi Chu Khoång veà khía caïnh ñieàu laønh cuûa xaõ hoäi, nhöng Phaät giaùo ñi xa hôn Chu Khoång trong vieäc trình baøy moät cô sôû lyù thuyeát nhaèm choáng ñôõ cho lyù thuyeát ñieàu haønh xaõ hoäi ñoù, maø Chu Khoång hoaøn toaøn thieáu soùt. Nhöng, ñeán thôøi Laâm, khi Phaät giaùo ñaõ trôû thaønh moät löïc löôïng ñôøi soáng phoå bieán khaép nam baéc vaø giuùp Laâm coù ñöôïc ñòa vò nhö Laâm ñang naém giöõ, thì moät quan heä kieåu quan heä do Hoäi thieát laäp khoâng coøn thoûa maõn nöõa. Thaâm yù cuûa Laâm, luùc vieát Quaân thieän luaän, coù leõ nhaèm chöùng minh raèng, Phaät giaùo khoâng caàn phaûi nhôø ngay caû ñeán nhöõng chuyeän u minh, thieân cung hay ñòa nguïc, ñeå chöùng minh tính ích duïng cuûa noù. Tính ích duïng cuaû noù ñaõ naèm ngay chính giöõa loøng lyù thuyeát ñieàu haønh xaõ hoäi, maø noù ñaõ theå hieän ra giöõa loøng ñôøi soáng cuaû moïi ngöôøi Trung Quoác.

Vaøo thôøi Laâm, noù trôû thaønh roõ raøng laø, Phaät giaùo uoán naém taâm hoàn vaø haønh ñoäng ngöôøi Trung Quoác, khoâng phaûi chæ vì lyù thuyeát u minh hay quaû baùo cuûa noù, ngöôïc laïi, chính vì noù laø moät lyù thuyeát xaõ hoäi laáy tình thöông laøm cô sôû vaø laáy cuoäc soáng an laïc cho heát moïi ngöôøi laøm muïc ñích. Cuõng vaøo thôøi aáy, lyù thuyeát Chu Khoång ñang tieáp tuïc ñôøi soáng leo leùt cuûa noù, sau nhöõng ñôït taán coâng cuûa nhöõng phaùp gia chính trò thôøi Taàn Thuûy Hoaøng vaø ñaëc bieät laø sau vuï Vöông Maõng cöôùp ngoâi. Tröôùc khi Phaät giaùo troåi leân, noù phaûi choáng cheá vôùi nhöõng phöông syõ, ñaëc bieät laø Hoaøng laõo, vaø phong traøo huyeàn hoïc thanh ñaøm. Tôùi luùc Phaät giaùo höng thònh, ôû ñaáy vua chuùa quan laïi cuõng nhö nhaân daân ña soá laø Phaät giaùo, noù bieán thaønh nhö moät thöù lyù thuyeát höõu danh voâ thöïc.

Trong moät söï tình nhö theá, chuùng ta khoâng coù gì ngaïc nhieân, khi Laâm ñoøi hoûi nhöõng ngöôøi Phaät giaùo phaûi xoùa boû heát nhöõng quan nieäm, maø nhöõng nhaø truyeàn giaùo tröôùc kieåu Khöông Taêng Hoäi thieát laäp veà quan heä giöõa Phaät giaùo vaø Chu Khoång, vaø thay theá noù baèng moät quan heä môùi, trong ñoù Chu Khoång hoaøn toaøn trôû thaønh khoâng gì hôn laø moät tieåu boä cuûa toøa laâu ñaøi lyù thuyeát xaõ hoäi chính trò Phaät giaùo. Lyù thuyeát cuûa ñöùc Phaät ñoái vôùi Laâm laø moät xaõ hoäi chính trò nhaèm tôùi nhöõng vaán ñeà baáy giôø vaø ôû ñaây. Noù khoâng goàm gì khaùc. Vaø neáu nhöõng taäp theå Phaät giaùo Kieán nghieäp ñaõ keát toäi Ñaïo Sanh nhöõng taäp theå Phaät giaùo Kieán nghieäp ñaõ keát toäi Ñaïo Sanh moät caùch sai laàm, thì coù moät baûo ñaûm gì veà nhöõng ñieàu hoï tuyeân truyeàn vaø tin töôûng veà Phaät giaùo ñaáy laø khoâng sai laàm vaø taø thuyeát? Laâm do theá maïnh daïn vaïch ra raèng, lyù thuyeát cuûa ñöùc "Thích Ca", maø nhöõng ñoái phöông cuûa Laâm tin töôûng, quaû thaät "bieän nhi baát thaät". Hieåu theá naøy, baây giôø ta coù theå nhaän ra, taïi sao trong khi vieát "Thích Ca bieän nhi baát thaät", Laâm vaãn tieáp tuïc tin tuôûng ñöùc Phaät, vaø soáng cuoäc ñôøi cuûa moät ngöôøi phöông ngoaïi. Ñaáy chính laø moái aån tình cuûa coõi loøng Laâm.

Söï mong öôùc vaø muïc tieâu cuûa Laâm töø ñoù phaûi keå laø cao xa vaø thöïc tieãn. Hieån nhieân, nay caû vôùi lôïi ñieåm cuûa moät ngöôøi soáng sau, chuùng ta cuõng khoâng theå ñònh löôïng ñöôïc moät caùch chaéc chaén ñaùng muoán laø, neáu Phaät giaùo Trung Quoác ñaõ bieán mình theo chieàu höôùngdo Laâm vaø sau ñaáy Thích Nguyeân Tung chæ ñaïo, noù seõ nhö theá naøo ngaøy hoâm nay. Chæ caàn nhìn ñeán soá phaän cuûa lyù thuyeát Chu Khoång trong hình thaùi cuûa Toáng Nho, ñaëc bieät laø hình thaùi Chu Hy, ta coù theå coù moät vaøi yù nieäm. Song, vôùi moät thôøi gian ngaén nguûi chöa ñaày moät theá kyû, khi Chu Khoång bò ñaû ñaûo nhö thaàn töôïng cuûa lyù thuyeát chính trò nhaø nöôùc, noù coù leõ quaù sôùm cho moät nhaän ñònh döùt khoaùt vaø caùo chung veà soá phaän cuûa noù. Chuùng ta caàn döùt khoaùt vaø caùo chung veà soá phaän cuûa noù. Chuùng ta caàn nhôù laïi noå löïc tieâu dieät hoïc thuyeát Chu Khoång cuûa nhöõng phaùp gia ñôøi Taàn, goàm ngay caû vieäc ñoát saùch choân hoïc troø.

Tuy theá, neáu xeùt kyõ thöù Phaät giaùo do ñoái phöông cuûa Laâm duy trì, thì noù coù leõ khoâng cao sieâu cho maáy vaø ñoâi khi ñaày daãy nhöõng maâu thuaãn, nhö nhöõng pheâ bình cuûa Laâm vaïch ra. Nhöng khi ñem noù thöû söùc can tröôøng, noù toû ra coù moät söùc maïnh baát khaû khaùng vaø baát khaû dieät. Ngaøy nay taïi Trung Quoác khoù maø tìm thaáy moät ngöôøi coâng khai nhaän mình laø hoïc troø hay ñoà ñeä cuûa thöù phong kieán Chu Khoång, nhöng laïi coù khaù nhieàu ngöôøi tin mình laø ñeä töû Thích Ca. Söï can tröôøng naøy ñaõ xaûy ra, chuùng ta phaûi tìm nguoàn goác cuûa noù trong tính chaát ñaïi chuùng vaø bình daân cuûa noù

Thöù Phaät giaùo cuûa Laâm coù theå noùi laø moät thöù trieát hoïc, laø moät thöù lyù thuyeát chính trò hay ñaïo ñöùc daønh cho moät soá ít ngöôøi, ñaëc bieät moät soá ít ngöôøi ñöùng vaøo giai caáp thoáng trò. Noù laø moät thöù Phaät giaùo "eâ lít". Nhö thöù Phaät giaùo ñoù, noù taát nhieân phaûi suïp ñoå, nhö lyù thuyeát thoáng trò Chu Khoång ñaõ suïp ñoå, khi taàng lôùp "eâ lít" choáng ñôõ noù taøn dieät qua thôøi gian hay qua moät cuoäc caùch maïng. Thöù Phaät giaùo cuûa ñoái phöông Laâm chöùa ñöïng ñuû moïi maâu thuaãn vaø moïi saéc thaùi ñaëc thuø, moät ñieàu khaù töï nhieân, khi thöøa nhaän tính ña nguyeân cuûa ñôøi soáng noù, bôûi vì söï tham döï vaøo nhieàu haïng ngöoøi khaùc nhau, töø moät keû muø loøa ngheøo xô xaùc cho tôùi moät teân quyeàn quí tieàn traêm cuûa vaïn. Ñôøi soáng noù do theá tuyø thuoäc nhieàu yeáu toá khaùc nhau, maø thôøi gian khoâng theå naøo tieâu moøn heát.

Cöù treân nhaän xeùt ñoù, thöù Phaät giaùo do Laâm quan nieäm vaø Veä Nguyeân Tung moâ taû coù leõ khoâng nhaän ñöôïc nhöõng ñaùnh giaù ñuùng ñaén ñaùng muoán, maëc duø muïc ñích heát söùc cao vieãn vaø vó ñaïi noù nhaém ñeán. Taát nhieân, chuùng ta khoâng theå naøo xaùc ñònh ñöôïc moät caùch töông ñoái chaéc chaén haønh vi cuûa thöù Phaät giaùo aáy trong lòch söû. Nhöõng gì vöøa trình baøy laø döïa treân söï coù theå so saùnh cuûa noù vôùi lyù thuyeát Chu Khoång, do theá, vò taát ñaõ xaûy ra, neáu noù thöïc söï coù moät vaän meänh lòch söû kieåu cuûa lyù thuyeát Chu Khoång. Tuy vaäy, vôùi moät giaûm tröø laøm theo loaïi Hueä Laâm, ôû ñaáy "luïc ñoä vôùi nguõ giaùo ñoàng haønh, tín thuaän vaø töø bi ñeàu laäp", Phaät giaùo quaû ñaõ maát khaù nhieàu baûn saéc cuûa noù, daãu moät phaàn naøo tính maâu thuaãn ñaõ ñöôïc giaûi toûa. Ñieåm ñaùng toø moø hôn nöõa laø, nhö moät giaûm tröø vöùa noùi coù theå thöïc hieän moät caùch thoûa maõn cho caû Phaät giaùo vaø Chu Khoång, thì Laâm phaûi ñònh nghóa theá naøo caùi töông quan hieän höõu cuûa chuùng.

Töông quan aáy phaûi chaêng laø moät töông quan ñoàng nhaát? Phaûi chaêng töông quan nhò nguyeân? Laâm noùi chuùng "thuø ñoà nhöng ñoàng qui". Nhöng sao laïi thuø ñoà vaø sao laïi ñoàng qui? Luïc ñoä dó niheân laø saùu vöôït beán, töùc laø boá thí, trì giôùi, nhaãn nhuïc, tinh taán, thieàn ñònh vaø trí tueä. Nguõ giaùo töùc nhaân, nghóa, leã, trí tín, Laâm cho raèng, luïc ñoä vaø nguõ giaùo tuy "thuø ñoà" seõ ñoàng qui ôû muïc ñích toái haäu cuûa chuùng, ñaáy laø söï thieän. Nhöng nhö theá thì ngöoøi ta coù theå laäp laïi caâu hoûi cuûa Toân Haïo daãn treân: "Neáu vaäy, thì Chu Khoång cuõng ñuû roõ roài, caàn gì phaûi duøng Phaät giaùo?" - Nhöôïc nhieân taéc Chu Khoång dó minh, haø duïng Phaät giaùo. Hôn theá nöõa, neáu Phaät giaùo laø "nhaân nghóa huyeàn nhaát, nhö Laâm ñaõ noùi, noù phaûi huyeàn nhaát ra sao? Luïc ñoä vaø nguõ giaùo, cöù treân lyù thuyeát thoâng thöôøng cuûa Thích Ca vaø Chu Khoång veà chuùng, coù theå noi nhaèm ñeán hai muïc ñích khaùc nhau. Nguõ giaùo ñöôïc ñònh nghóa treân cô sôû cuûa traùch nhieäm caù nhaân ñoái vôùi xaõ hoäi, trong khi luïc ñoä ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû traùch nhieäm caù nhaân ñoái vôùi caù nhaân, duø coù töông quan caù nhaân xaõ hoäi laø moät töông quan bieän chöùng xoaén xuyùt laáy nhau. Chính Laâm ñaõ nhaän thaáy ñieåm naøy, khi oâng dieãu côït lyù thuyeát nhaân nghóa baèng caùch vaïch ra raèng: "tam du baûn ö nhaân nghóa, ñaïo Chích tö ö nguõ thieän" - tam du goác ôû nhaân nghóa, troäm Chích phaûi nhôø ñeán naêm thieän.

Tam du coá nhieân laø moät aùm chæ tôùi caâu noùi cuûa Khoång Khaâu trong Luaän ngöõ 6 21, theo ñaáy ba ngöôøi cuøng ñi thì thaáy coù keû laøm thaày ta, ta choïn laáy ñieàu hay ôû hoï maø theo, vaø ñieàu khoâng hay cuûa hoï maø söûa ñoåi" - Töû vieát, tam nhaân haønh, taát höõu ngaõ sö yeân, traïch kyø thieän giaû nhi tuøng chi, kyø baát thieän giaû nhi caûi chi_1. Veà chuyeän "troäm Chích phaûi nhôø tôùi naêm thieän". Laâm muoán noùi tôùi ñieåm troäm Chích cuûa Chöông Khu khieáp trong ñoà ñeä cuûa Chích hoûi Chích raèng: troäm cuõng coù ñaïo ö? Chích traû lôøi: Sao chaúng laïi khoâng coù ñaïo? Heã laøm cho ngöôøi ta noùi baäy ra cuûa caûi trong nhaø laø thaùnh vaäy. Heã vaøo tröôùc laø ñuùng vaäy, heã vaøo sau laø nghóa vaäy, heã hieåu bieát phaûi chaêng laø trí vaäy, heã chia phaàn quaân bình laø nhaân vaäy. Ñaáy laø naêm ñieàu, neáu khoâng ñaày ñuû maø coù theå trôû thaønh moät keû troäm lôùn laø chuyeän chöa bao giôø coù trong thieân haï vaäy".

Vaïch ra hai ñieåm coá ñaáy, Laâm nhaèm möôïn caùi luaän ñeà cuûa Trang Töû laø "Ngöôøi thieän ôû thieân haï thì ít maø keû baát thieän thì nhieàu, töùc caùi lôïi cuaû thaùnh nhaân ñoái vôùi thieân haï thì ít maø caùi haïi cuûa hoï ñoái vôùi thieân haï thì nhieàu", ñeå chöùng minh raèng, giaû nhö keû theo Phaät giaùo coù laøm sai, thì aáy chöa chaéc ñaõ laø vì Phaät giaùo. Song, ñoàng thôøi Laâm cuõng ñeå cho thaáy cô sôû cuûa lyù thuyeát nhaân nghóa töï nguyeân uûy laø moät cô sôû xaõ hoäi, maø ta coù theå coi nhö moät ñoái laäp hoaøn toaøn vôùi cô sôû lyù thuyeát luïc ñoä, bôûi vì cô sôû cuûa lyù thuyeát naøy töï nguyeän uyû laø moät cô sôû caù nhaân. Luïc ñoä laø moät traû lôøi co quan nieäm traùch nhieäm haønh ñoäng caù nhaân, maø thoâng thöôøng ngöôøi ta goïi laø quan nieäm nghieäp baùo. Noù khoâng phaûi laø moät traû lôøi cho moät traùch nhieäm xaõ hoäi, vaø giaû nhö traùch nhieäm xaõ hoäi ñöôïc bao haøm, thì aáy laø moät saûn phaåm caáp thöù vaø hoaøn toaøn ñaïo daãn. Noùi nhö Lyù Mieãu "Khoång vaø Thích hai ñöôøng khaùc nhau, töùc söï maø baøn thì khoâng phaûi laø khoâng maâu thuaãn".

Hieån nhieân, neáu thaâm yù cuûa Laâm laø nhaèm ñeán vieäc ñoàng hoùa lyù thuyeát Chu Khoång nhö ñaõ noùi treân, nhöõng khoù khaên vöøa neâu taát khoâng ñöa ra moät trôû ngaïi naøo nhaèm laøm nhanh choùng hôn nöõa phaûn öùng toång hôïp cuaû vieäc ñoàng hoùa. Phaât giaùo khoâng coøn phaûi vieän daãn gì ñeán nhöõng thöù nhö u minh hay thieân ñöôøng ñòa nguïc, ñeå chöùng minh tính ích duïng cuûa noù, kieåu Khöông Taêng Hoäi hai traêm naêm tröôùc ñaõ laøm, vaøo thôøi Laâm, tính ích duïng aáy trôû thaønh moät thöïc taïi vôùi tín ñoà chuøa chieàn taêng löõ khaép nôi. Laâm vì theá khoâng caàn phaûi baän taâm. Vieäc oâng baän taâm laø laøm sao, sau khi ñaõ ñoàng hoùa moät caùch taøi tình phong traøo huyeàn hoïc thanh ñaøm vaø löïc löôïng Laõo giaùo, Phaät giaùo baây giôø coù theå ñoàng hoùa lyù thuyeát chính trò nhaø nöôùc cuûa Chu Khoång. Söï khaùc nhau giöõa chuùng, ngay caû veà khía caïnh muïc tieâu vaø yù höôùng, cuõng khoâng taïo neân moät duøn böôùc naøo.

Töø quan ñieåm naøy, Laâm phaûi baét ñaàu queùt saïch heát nhöõng daáu veát cuûa giai ñoaïn ñoàng hoùa huyeàn hoïc thanh ñaøm cuûa Phaät giaùo vaø söûa soaïn cho noù moät boä aùo môùi bieát döôùi nhaõn hieäu cuûa thöù Phaät giaùo nhaân nghóa. Daáu veát cuûa neàn Phaät giaùo giai ñoaïn huyeàn hoïc thanh ñaøm ñöông nhieân laø nhöõng baøn caõi veà vaán ñeà Khoâng coù, u minh, phaùp thaân, nieát baøn. Veà vaán ñeà Khoâng Coù, Laâm ñem quan nieäm duyeân hoäi cuûa nhaø baùt nhaõ hoïc ñaàu tieân laø Vu Ñaïo Thuùy, ñeå pheâ phaùn. Caû Laâm laãn Thuùy ñeàu laáy caùi nhaø laøm thí duï, chöùng minh khoâng tính cuaû caùi nhaø, khi saêng goã taùch rôøi ra. Thang Duïng Ñoàng_1 nhaän xeùt veà. Noùi theá, Ñoàng toû ra khoâng hieåu moät caùch chín chaén thaâm yù cuûa Laâm, bôûi Laâm khoâng nhaèm ñeán pheâ phaùn thuyeát. Khoâng nhö chính noù, maø laø nhaém ñeán thuyeát Khoâng nhö moät chuû ñeà baøn caõi cuûa neàn Phaät giaùo phong traøo huyeàn hoïc thanh ñaøm.

Baèng côù cho moät khaúng ñònh nhö vaäy naèm ôû choã, sau khi daøi doøng baøn caõi khoâng vaø nhöõng vaán ñeà do noù ñeû ra, Laâm noùi, nhöõng thöù aên noùi nhö "nuùi cao nhôø thaáp, caây soâng chöùa nhoû, thuyeàn hang löûa truyeàn, traéng cöùng chôï buùa" ñeàu "ñaày daãy ôû Trung Quoác, nhöng vì lyù chuùng khoâng saâu neân khoâng neâu leân laøm cô sôû cho lôøi daïy". Roõ raøng, vôùi moät lieät keâ kieåu ñoù, Laâm aùm chæ tröïc tieáp ñeán quan nieäm cuûa Phaät giaùo trong boä aùo cuûa Trang Töû, maø nhöõng nhaø huyeàn hoïc thanh ñaøm tröôùc oâng, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi nhö Chi Ñaïo Laâm, ñaõ thöôøng noùi tôùi. Bôûi vì trong soá saùu tyû duï Laâm daãn ra ñeå so vôùi quan nieäm khoâng thì boán trong chuùng ñaõ ruùt ra töø Trang Töû, ñoù laø thuyeàn hang, löûa truyeàn, traéng cöùng vaø chôï buùa.

Veà tyû duï thuyeàn hang, Laâm ruùt noù töø chöông Ñaïi toân sö cuûa Trang Töû noäi thieân quyeån 3 tôø 8b6-9a1: "Raèng, daáu thuyeàn ôû hang, daáu nuùi ôû ñaàm, coù theå noùi laø kieân coá vaäy; nhöng nöûa ñeâm coù löïc só ñaùnh chuùng caép maø chaïy, keû môø khoâng bieát". Hình aûnh thôøi gian vaø söï cheát cöôùp laáy söï soáng nhö chaøng löïc só coõng nuùi vaø thuyeàn maø chaïy, thöôøng gôïi cho toâi hình aûnh trong Phaùp cuù 287: "Söï cheát ñeán vaø mang ngöôøi khaùc ñi... nhö traän luït queùt saïch moät ngoâi laøng ñang nguû" (taïm... sutam gaønam mahogho va maccu adaøya gacchati)

Veà tyû duï löûa truyeàn, noù xuaát hieän trong chöông Döôõng, sanh chuû cuûa Trang Töû noäi thieân quyeån 2 tôø 6c3-6 "Chæ cuøng ö vi taân hoûa truyeàn giaû, baát tri kyû taän daõ", noùi raèng, söï soáng khoâng bao giôø bò chaám döùt, nhö löûa lan töø cuûi chöa chaùy, khi cuûi tröôùc ñaõ chaùy.

Tyû duï veà traéng cöùng naèm ôû chöông Teà vaät luaän cuõng cuûa Trang Töû noäi thieân quyeån 1 tôø 32a7-8, nhaéc laïi tính chaát "muoäi chung" cuûa lyù luaän Coân Toân Long. Tyû duï "chôï buùa" ruùt ra töø chöông Ñieàn Töû PHöong cuûa Trang Töû ngoaïi thieân quyeån 7 tôø 32a8, ví ñôøi soáng con ngöôøi ñoåi thay khoâng thöôøng nhö con ngöïa qua chôï, nhaân sanh nhöôïc maõ tri quaù töù nhæ, haèng voâ truù tu du taân coá tri töông tuïc baát xaû truù daï giaû, noùi theo lôøi chuù veà "tìm ngöïa ôû chôï buùa" (caàu maõ ö ñöôøng töù giaû).

Hai tyû duï coøn laïi, tuy xuaát xöù cuûa chuùng, chuùng toâi hieän chöa tìm ra, yù nghóa thöïc söï khoâng coù gì khoù hieåu cho laém, "nuùi cao nhôø thaáp" muoán noùi, nuùi cao phaûi nhôø nhöõng thaønh phaàn thaáp cuûa noù tuï hieäp laïi, "soâng caây chöùa nhoû" coù nghóa, gioøng nöôùc soâng goàm nhieàu gioït nöôùc soâng nhoû, vaø caây to laø nhöõng thôù thòt nhoû cuûa noù laøm thaønh.

Truy nhaän saùu nguoàn goác saùu tyû duï vöøa daãn cho thaáy moät caùch khoâng choái caõi thaùi ñoä cuûa Laâm ñoái vôùi thöù Phaät giaùo huyeàn hoïc thanh ñaøm. Laâm baûo chuùng laø khoâng coù gì "saâu saéc" heát; neân khoâng caàn phaûi neâu leân laøm lyù thuyeát. Cuoán saùch, maø phong traøo huyeàn hoïc thanh ñaøm coi nhö saùch goái giöôøng, töø ñoù bò oâng coi laø khaù taàm thöôøng. Vieäc, tieåu söû cuûa Laâm noùi Laâm vieùt bình luaän chuù thích Trang Töû vaø Ñaïo ñöùc kinh, vì vaäy khoâng nhaát thieát coù nghóa Laâm chaáp nhaän vaø coi chöøng coù moät giaù trò lyù thuyeát. Vieát chuùng, Laâm chaéc chaén muoán ñaùnh tan moät caùch mieân vieãn söï leä thuoäc chuùng cuûa Phaät giaùo, maø nhöõng ngöôøi Phaät giaùo tröôùc thôøi oâng ñaõ taïo ra, vaø ñoàng thôøi chaéc chaén nhaèm tôùi nhöõng coâng taùc söûa soaïn cô sôû cho vieäc ñoàng hoùa lyù thuyeát Chu Khoång.

Thaâm yù naøy bieän minh giuùp Laâm veà giaù trò quan nieäm "ñoân tuïc" cuûa Chu Khoång vaø quan nieäm "ñaøo phong" cuûa Laõo Trang, maø Laâm taùn thaønh vaø coi nhö moät giaù trò khaû nhaän. Traàm Öôùc cuõng baûo Laâm chuù thích Hieáu kinh. Moät laàn nöõa, laøm chuù thích naøy, Laâm chaéc muoán giaûi thích khoâng phaûi Hieáu kinh chính noù, maø coù leõ ñoàng thôøi nhaèm trình baøy lyù thuyeát "tín thuaän töø bi cuøng laäp" cuûa mình. Noùi caùch khaùc, Laâm muoán giaûi thích Hieáu kinh theo quan ñieåm Phaät giaùo ñònh nghóa nhö Laâm hieåu noù.

Coù leõ vì thaâm yù aáy, ngaøy nay nhöõng baûn bình luaän veà Laõo Trang cuõng nhö Hieáu kinh vieát töø thôøi Ñöôøng ñaõ khoâng moät baûn daãn Laâm, duø nhöõng gì Laâm vieát veà chuùng ñang coøn löu haønh vaøo luùc ñoù. Daãu tröôøng hôïp naøo ñi nöõa, noù trôû thaønh roõ raøng laø, vôùi nhöõng daãn chöùng töø Luaän ngöõ vaø Trang Töû noùi treân, Laâm chaéc khoâng coù moät ñaùnh giaù khaù cao quan nieäm ñöùc lyù cuaû Chu Khoång cuõng nhö Laõo Trang. Tuy oâng ñaõ nhieàu laàn so saùnh chuùng vôùi Phaät giaùo. Söï pheâ bình Phaät giaùo trong Quaân thieän luaän trong cuøng moät caùch laø nhaèm tôùi pheâ bình thöù Phaät giaùo cuûa nhöõng Phaät töû thôøi phong traøo huyeàn hoïc thanh ñaøm, nhaèm taùch rôøi noù ra khoûi phong traøo aáy vaø söûa soaïn cho trong ñaàu, oâng ñaõ vieát Hoân noâng voâ thöôïng luaän maø Phaùp luaän cuûa Luïc Tröøng ñaõ daãn ra vaø ngaøy nay ñaõ taùn thaát, nhaèm thuyeân giaûi quan ñieåm Phaät giaùo cuûa oâng veà nhöõng vaán ñeà hoân nhaân vaø noâng nghieäp. Chæ cöù vaøo caùi ñaàu ñeà, ta coù theå giaû thieát oâng coi hoân nhaân vaø noâng nghieäp laø nhöõng vaán ñeà toái thöôïng, nhöõng vaán ñeà "khoâng gì hôn", nhöõng vaán ñeà toái quan troïng caàn giaûi quyeát.

Trong lieân heä naøy, caàn vaïch ra laø, tröôùc khi noùi tôùi söï khoâng saâu saéc cuûa nhöõng thöù aên noùi kieåu cuûa Trang töù, Laâm neâu leân nhöõng baøn caõi cuûa thöù Phaät giaùo huyeàn hoïc thanh ñaøm veà vaán ñeà: "Voâ thöôøng, khoå, khoâng vaø voâ ngaõ". Laâm pheâ bình raèng: Hay phaân tích caùi caây thaønh nhöõng phaân töû ñeå laøm cho noù ra khoâng, thì vieäc aáy cuõng khoâng toån thöông moät chuùt naøo heát söï toát ñeïp cuûa vieäc noù cho boùng maùt. Hay chia cheû saêng goã ñeå laøm cho caùi nhaø trôû thaønh hö voâ, thì vieäc aáy cuõng khoâng laøm hao toån moät tí gì söï noù loäng laãy ñeïp ñeõ. Noùi roõ söï voâ thöôøng do theá laø nhaèm taêng tröôûng caùi loøng mong ñöôïc nghæ ngôi; vaïch ra söï khoå giaû laø nhaèm thuùc ñaåy caùi trí c5nh tranh vôùi phuùt giaây. Duøng saéc maøu ñeå laøm ñeïp taám gaám ñan, laáy muoái tieâu ñeå hoøa canh cho ngon vò, laøm Teà haàu mô theo söï söôùng cuûa Saûn Cöu. Yeân vöông khoâng ñöôïc thuaät muoân naêm tröôøng thoï, thì sôï raèng, nhöõng baøn caõi veà hoøa hieäp, nhöõng lôøi daïy veà saâu saéc chính ñuû ñeå laøm loøng duïc quyeán luyeán söï thò hieáu, chöù khoâng phaûi laø ñeå laät ñoå vôùi yù muoán öa caïnh tranh".

Vieát nhö theá, Laâm ñaõ ruùt nhöõng ñieån coá cuûa mình töø nhöõng kinh söû Trung Quoác. Caâu "duøng nhieàu veõ vôøi ñeå laøm taám gaám ñan ñeïp ñeõ" - boái caåm dó phoàn thaùi phaùt huy - dó nhieân laø moät ruùt ra töø baøi ca Haïng Baù cuûa thieân Tieåu nhaõ kinh Thi: Theâ heà phæ heà, thaønh thò boái caåm, bæ taùn nhaân giaû dieäc dó ñaïi thaän. Baøi ca naøy naèm trong baûn in Mao thi Trònh thieân quyeån 12 tôø 18a10, boái caåm, Mao chuù thích laø "caåm vaên". Trònh Huyeàn caét nghóa "caåm vaên, thi vaên laø nhö nhöõng ñöôøng vaèn veän cuûa nhöõng doøng suoái hay tröùng kieán; keû daáy leân noù laø so vôùi nhöõng ngöôøi deøm pha, nhaèm nhoùm nhen loãi nhoû cuaû ngöôøi khaùc ñeå laøm thaønh toäi, nhö ngöôøi con gaùi deät nhoùm nhöõng maøu saéc ñeå thaønh nhöõng vaên cuûa gaám". Duøng saéc maøu ñeå laøm ñeïp taám gaám ñan do theá coù nghóa, duøng laáy nhöõng thöù khoâng thaät ñeå theâu deät leân lôøi baäy.

Thí duï muoái cuõng theá. Noù ruùt ra töø kinh Thi, trong lieân heä vôùi chuyeän Teà haàu trong Taû truyeän. Teà haàu ñi saên veà, Yeán töû chaïy ra ñoùn. Teà haàu cho Yeán töû "cuøng mình hoøa" Töû Do traû lôøi: "Yeán töû muoán ñoàng, chöù ñaâu phaûi hoøa". Bôûi söï khaùc nhau giöõa ñoàng vaø hoøa. Töû Do noùi: "Hoøa laø nhö hoaø canh, ngöôøi ta phaûi coù löûa, nöôùc, giaám, thòt öôùp muoái, tieâu, ñeå naáu caù thòt, vaø cuûi ñeå maø ñoát naáu... cho neân kinh Thi noùi: "Dieäc höõu hoøa canh, kyù giôùi kyù bình, toång caû voâ ngoân, thôøi mî höõu tranh". Coá söï xaûy ra vaøo naêm Chieâu Coâng thöù 20. Xuaân thu kinh truyeän taäp giaûi cheùp ôû quyeån 24 tôø 15b4-17b8.

Cuõng trong söï coá naøy, Teà haàu hoûi veà söï sung söôùng cuaû nhöõng ngöôøi khoâng cheát, Yeán töû traû lôøi: "Ngöôøi xöa maø khoâng cheát thì aáy laø caùi sung söôùng cuûa ngöôøi xöa, chöù ngaøi coù quan heä gì maø muoán bieát. Xöa hoï Saûng Cöu soáng ôû ñaát naøy, Quí Saéc noái chaân theo, roài coù Phuøng Baù Laêng tieáp theo; roài hoï Boà Coâ noái chaân, sau cuøng laø Ñaïi coâng noái theo. Cho neân, neáu ngöôøi xöa khoâng cheát thì ñaáy laø söï sung söôùng cuûa hoï Saûng Cöu, chöù ñaâu phaûi laø choã sôû nguyeän cuaû ngaøi". Noùi caùch khaùc, neáu Saûng Cöu thò khoâng cheát, thì coá nhieân Teà haàu ñaâu coù keá nghieäp Saûng Cöu ñöôïc, neân söï sung söôùng cuûa Saûng Cöu khoâng phaûi laø söï sung söôùng cuûa Teà haàu.

Veà coá söï "Yeân vöông khoâng coù thuaät soáng laâu", noù ñeán töø thieân Phong thieàn cuûa Söû kyù quyeån 28 tôø 8b3-9b2, keå chuyeän "Yeân Chieâu sai ngöôøi vaøo beå tìm ba ngoïn nuùi thaàn Boàng Lai, Phöông Tröôïng vaø Doanh Chaâu, truyeàn raèng noù ôû trong Boät Haûi caùch ngöôøi khoâng xa, chòu khoù ñeán thì gioù daãn thuyeàn ñi. Bôûi thöôøng coù ngöôøi ñeán, ngöôøi tieân vaø thuoác tieân ñeàu ôû ñaáy. Vaät loaïi vaø caàm thuù cuaû noù ñeàu traéng. Coøn cung khuyeát thì laøm baèng vaøng roøng vaø baïc. Khi chöa tôùi thì troâng nhö maây. Ñeán khi tôùi thì ba ngoïn nuùi thaàn trôû thaønh naèm ôû döôùi nöôùc. Tôùi ñaáy thì bò gioù daãn ñi neân cuoái cuøng khoâng ai coù theå ñeán".

Duøng nhöõng ñieån tích vaø coá söï vöøa daãn, Laâm nhaèm cho thaáy vieäc noùi tôùi nhöõng thöù nhö phaùp thaân, nieát baøn, voâ thöôøng v.v... cuûa thöù Phaät giaùo huyeàn hoïc thanh ñaøm khoâng gì hôn nhöõng thöù mô töôûng haõo huyeàn khoâng lieân quan gì heát tôùi ñôøi soáng vaø chæ töôûng tröng moät noå löïc coá laøm "ñoàng" kieåu cuûa Yeán töû. Chöù khoâng phaûi laø moät noå löïc coá laøm hoøa.

Nhöõng pheâ bình cuõng nhö öôùc muoán do Quaân thieän luaän baøy toû lieân quan tôùi Phaät giaùo nhö vaäy vò taát laø ñaõ hoaøn toaøn khoâng coù giaù trò, ñaëc bieät laø khi ñaët vaøo trong boái caûnh lòch söû cuûa noù. Vôùi moät neàn Phaät giaùo ñaøo luyeän vaø nung ñuùc trong baàu khoâng khí cuûa phong traøo huyeàn hoïc thanh ñaøm trong nhöõng theá kyû tröôùc theá kyû thöù naêm cuûa Laâm, noù trôû thaønh daàn daàn cuïc boä vaø maát nhöõng lieân heä ñôøi soáng vôùi hoaøn caûnh trí thöùc vaø xaõ hoäi môùi cuûa noù. Phaät giaùo theá kyû thöù naêm khoâng coøn giôùi haïn vaøo nhöõng baøn caõi huyeàn hoïc thanh ñaøm. Noù ñaõ lan traøn ra khoûi giôùi haïn cuûa chuùng vaø ñaõ thaâm nhaäp moät caùch ñaäm ñaø vaøo ñôøi soáng ngöôøi Trung Quoác moät caùch hoaøn dieän, töø aâm nhaïc thi ca cho tôùi chính trò khoa hoïc kyõ thuaät.

Chính trong hoaøn caûnh naøy, maø moät ñònh nghóa môùi veà Phaät giaùo theo Laâm caàn phaûi ñöôïc neâu leân. Noù thaúng thaén choái boû neàn Phaät giaùo cuûa thôøi ñaïi huyeàn hoïc thanh ñaøm vaø thöïc söï chaáp nhaän moät vai troø môùi baèng caùch bieán thaønh lyù thuyeát xaõ hoäi chính trò nhaø nöôùc. Phaät giaùo cuaû ñònh nghóa naøy khoâng coøn baän taâm noùi tôùi nhöõng thöù nhö "voâ thöôøng, khoå, khoâng vaø voâ ngaõ", hay tuyeân truyeàn nhöõng loaïi "thieân ñöôøng, ñòa nguïc, phaùp thaân, nieát baøn". Noù baây giôø hoaøn toaøn baän taâm tôùi vaán ñeà luïc ñoä vaø töø bi, hai yeáu toá caên baûn cuûa lyù thuyeát xaõ hoäi chính trò nhaø nöôùc Phaät giaùo. Ñònh nghóa môùi naøy cuaû Laâm veà Phaät giaùo phaûi keå laø moät khôûi saéc, bôûi vì Laâm cho bieát, taïi sao OÂng ñaõ ñaït ñeán moät ñònh nghóa nhö vaäy moät caùch tröïc tieáp. OÂng vaïch ra nhöõng maâu thuaãn "noäi taïi" veà thöù Phaät giaùo huyeàn hoï thanh ñaøm vaø chæ cho thaáy, noù haún khoâng phaûi laø thöù Phaät giaùo thöïc thuï.

Coá nhieân nhö moät luaän vaên pheâ phaùn hôn laø trình baøy, ñònh nghóa cuûa Quaân thieän luaän veà Phaät giaùo taát khoâng theå traùnh khoûi nhöõng maäp môø cuûa noù. Chaúng haïn, neâuù oâng coi luïc ñoä nhö coù moät giaù trò, thì ñöông nhieân söï caét nghóa luïc ñoä khoâng chæ giôùi haïn vaøo phaïm vi cuûa nguõ giaùo daàu nguõ giaùo coù theå coi nhö thuoäc phaïm vi cuûa luïc ñoä, bôûi vì quan nieäm trí tueä cuûa luïc ñoä taát khoâng theå nao chæ töông ñöông vôùi quan nieäm "trí" cuûa nguõ giaùo. Ngay caû danh töø luïc ñoä cuõng bao haøm nhöõng yù nghóa rieâng cuûa noù, maø danh töø nguõ giaùo khoâng coù. Luïc ñoä töùc "saùu vöôït qua", vaø ñaõ vöôït qua thì taát nhieân phaûi giaû thieát moät caùi gì caàn vöôït qua vaø bò vöôït qua, moät vaán ñeà Laâm choái töø khoâng baøn tôùi.

Duø coù nhöõng phieán dieän aáy, coù nhöõng vaán ñeà vaø pheâ phaùn cuõng nhö nhöõng giaûi quyeát coù theå do Laâm ñeà ra trong Quaân thieän luaän vaãn ñang coù nhöõng môøi goïi cho nhöõng ngöôøi coù suy nghóa ngaøy nay. Chuùng mang moät tính hieän ñaïi ñaùng ngaïc nhieân vaø ñaùng chuù yù, ñaëc bieät laø caùi ñònh nghóa Phaät giaùo treân cô sôû luïc ñoä vaø töø bi. Veà nhöõng pheâ bình thöïc hieän tröïc tieáp lieân quan tôùi tình traïng toân giaùo ñöông thôøi, chuùng ta phaûi thöøa nhaän Laâm khoâng phaûi ñaõ ñaët chuyeän ra ñeå traùnh moùc chæ trích. Khi Laâm than vaõn chuyeän "ñem xanh ñoû ñeå laøm môø maét keû khoaùi ñeïp, laáy ñaát goã ñeå khoe loøng öa lôùon, ñaáy laø caùi ñaïo phung phí, veùt saïch cuûa caû nöôùc ñeå döïng neân nhöõng vieäc voâ ích, naïo heát ñoà caàn duøng cuûa quaàn sanh ñeå thoûa maõn keá hoaïch doanh taïo" chuùng khoâng phaûi laø ñaõ khoâng xaûy ra.

ÔÛ treân, chuùng toâi ñaõ cho daãn baûn taáu cuûa Tieâu Moä Chi theo baûn cheùp cuûa Taêng Höu trong Hoaèng minh taäp. Veà vieäc "töø maáy luùc nay loøng kính tín cuûa ngöôøi ta ít oûi, hoï khoâng laáy söï tín thaønh laøm muïc ñích, laïi cho söï caïnh tranh xa hoa laø quí troïng; chuøa cuõ ñoå naùt thì chaúng ai söûa chöõa tu boå, maø moãi moät ngöôøi thì laïi muoán rieâng taïo moät chuøa môùi, ñeå töï khoe khoang vôùi nhau". Ñaây laø lôøi taâu naêm 435, khoaûng 4 naêm sau khi L6m vieát Quaân thieän luaän, Toáng thö quyeån 97 tôø 5b8-6a1 vaø Nam söû quyeån 78 tô 10a1-3 ñeàu coù ghi laïi noù.

Khi Laâm pheâ bình caùi tình traïng "chaêm vaøo coâng taùc quyeàn hoùa ñeå keát beø ñaûng, chòu laáy khoå tieát ñeå mong coù lôøi khen gaéng gioûi, laøm vieäc hoä phaùp ñeå môû roäng loøng laêng caïnh", thì moät laàn nöõa noù khoâng phaûi laø khoâng coù thöïc. Thí duï roõ raøng nhaát cho noù khoâng gì khaùc hôn laø tröôøng hôïp keát aùn Truùc Ñaïo Sanh cuûa taäp theå taêng löõ Kieán nghieäp. Duø Sanh ñaõ dieãn thuyeát vaø trình baøy ñuùng lyù thuyeát Phaät giaùo, oâng ñaõ bò boïn "vaät sôï saùng laï, ngöôøi gheùt cao trinh, giaän nhoùm ñoàng phuïc, öa beø keát luõ; chuùng beøn dang caùnh co chaân, deïp aûnh ngöôøi vaøo nôi hang huyeät; theo che chí ñaïo, quaêng daáu ngöôøi tôùi choán oâng Ngu; veát chaân leân thuyeàn, coù ñi khoâng laïi, maïng boû nuùi non, buoàn khaép ñoâ thò", nhö Laâm ñaõ truy ñieäu.

Cuoái cuøng, Laâm noùi ñeán "nhöõng teân Hoaøng Laõo ñaày phu chöông giaû, thuûy chuùc laùo, khoâng theå keå xieát" - Hoaøng Laõo chi gia, phuø chöông chi nguïy, thuûy chuùc chi vu, baát khaû thaéng luaän. Moät laàn nöõa, söï tình naøy khoâng phaûi laø khoâng theå khoâng kieåm chöùng. Tieåu söû cuûa Döông Haân ôû Toáng thö quyeån 62 tôø 1a5-b12 ñaõ ghi laïi chuyeän haân "raát thích Hoaøng Laõo, thöôøng chính tay vieát ra chöông phuø, coù beänh thì Haùn khoâng chòu uoáng thuoác, laïi uoáng nöôùc phuø maø thoâi". Haân sinh naêm 360 vaø maát naêm 432, ñuùng luùc Quaân thieän luaän ra ñôøi khoâng laâu. Haân laø moät trí thöùc ñaùng chuù yù cuûa thôøi Ñoâng Taán vaø Löu Toáng. Taùc phaåm cuûa oâng goàm coù Döôïc phöông 10 quyeån vaø Coå lai naêng thô nhaân danh 1 quyeån. Haân laø moät ngöôøi "raát gioûi vieát leä thö" vaø "raát gioûi y thuaät" nhö Toáng thö baûo. Nhöng ñoàng thôøi cuõng chính töø con ngöôøi naøy maø ta coù chuyeän "vieát phuø chöông" vaø "uoáng nöôùc phuø".

Cuøng moät caùch, tieåu söû ñöùa con tröôûng cuûa Vaên Ñeá trong Toáng thö quyeån 99 tôø 1a5-10b11 vaø Nam söû quyeån 14 tôø 1a12-5a7 ghi chuyeän baø ñoàng Nghieâm ñaïo Duïc ñaõ aûnh höôûng Löu Thieäu daãn Vaên ñeá tôùi döï tính pheá ñòa vò hoaøng thaùi töû cuûa Thieäu vaø daãn Thieäu tôùi haønh ñoäng gieát Vaên ñeá vaøo naêm 453, luùc Vaên ñeá môùi 47 tuoåi. "Baø ñoàng Nghieâm Ñaïo Duïc voán ngöôøi Ngoâ höng töï noùi laø thoâng minh coù theå sai khieán quæ vaät... Thieäu vaø Tuaán kính troïng thôø cuùng, goïi laø Thieân sö, sau beøn laøm buøa ngaûi, duøng ngöôøi ngoïc gioáng hình vua ñem choân ôû tröôùc ñieän Haøm chöông". Söï baïi loä, Vaên ñeá cho tìm luïc thì "ñöôïc thö töø cuûa Thieäu vaø Tuaán vaøi traêm laù, toaøn laø nhöõng lôøi chuù trôû buøa ngaûi vaø ñöôïc hình vua choân ôû trong cung". Vaên ñeá muoán pheá Thieäu, nhöng chöa quyeát ñònh ai theá Thieäu laøm hoaøng thaùi töû, thì vaøo ñeâm giaùp tyù thaùng 2 naêm Nguyeân gia thöù 30 (453) Thieäu xua boä haï mình vaøo gieát. Töø Döông Haân cho tôùi Nghieâm Ñaïo Duïc, trong khoaûng gaàn moät traêm naêm naøy ñaïo Hoaøng Laõo vôùi nhöõng thöù "phuø chöông giaû, buøa ngaûi laùo" ñang coøn hieän haønh vaø löu haønh khaù maïnh taïi moät soá ñòa ñieåm ôû Trung Quoác.

Vôùi nhöõng phaân tích treân veà pheâ phaùn lyù thuyeát vaø thöïc tieãn cuaû Laâm trong Quaân thieän luaän, chuùng ta phaûi nhaän, Laâm khoâng phaûi laø khoâng coù moät lo laéng vaø yeâu thöông ñoái vôùi Phaät giaùo. Vieäc oâng goïi nhöõng ngöôøi theo Hoaøng laõo laø "boïn daâm voïng ñôøi chöùng ñaõ thieån caän bæ oåi nguoàn goác chuùng laïi ñoán maït" vaø sôï Phaät giaùo bieán thaønh moät thöù "daâm voïng" vôùi nhöõng aên noùi veà "u minh? hay "quaû baùo", chöùng toû Laâm khoâng phaûi laø khoâng yù thöùc vai troø caûi caùch Phaät giaùo cuûa mình. Coù leõ vì quaù yù thöùc vôùi vai troø aáy, maø Laâm ñaõ daønh haàu nhö hoaøn toaøn caû Quaân thieän luaän ñeå pheâ bình vaø moâ taû thöïc traïng nhieàu hôn laø trình baøy chính lyù thuyeát vaø ñöôøng loái cuûa chính mình. Laâm chæ baèng loøng noùi: "Chæ bieát luïc ñoä vôùi nguõ giaùo cuøng haønh tín thuaän vaø töø bi ñeàu laäp", nhöng toùm taét, taát caû cô sôû cuûa neàn Phaät giaùo caûi caùch theo oâng, vaø khoâng baøn caõi gì heát tôùi nhöõng vaán ñeà vaø quan nieäm, maø oâng maëc nhieân söû duïng, ñeå pheâ bình vaø moâ taû thöïc traïng Phaät giaùo thôøi oâng.

Chaúng haïn, khaùi nieäm "tính lyù" vaø "lyù" maø oâng noùi tôùi nhieàu laàn nhö moät nguyeân taéc chi phoái con ngöôøi vaø söï vaät moät caùch toång quaùt, kieåu trong nhöõng caâu "e söï khoâng cuûa moïi vaät laø thuoäc veà "tính lyù" hay neáu sôï ñòa nguïc ñeå maø boù thaân khoâng laøm aùc thì ai ñaõ theo lyù ñeå laøm ngay thaúng loøng mình" hay"lôøi ngoït chæ daáy leân khi coøn höõu duïc, maø töùc khaéc laëng ñi khi ñaõ hieåu lyù". Khaùi nieäm "lyù" vaø "tính lyù" naøy ôû nhöõng theá kyû sau ñaõ ñoùng moät vai troø haàu nhö daãn ñaïo vaø ngöï trò hoaøn toaøn chieàu höôùng suy nghó cuûa Toáng Nho, ñaõ khoâng ñöôïc Laâm giaûi thích moät caùch minh nhieân noù coù nghóa gì trong heä thoáng tö töôûng cuûa oâng.

Dó nhieân caên cöù vaøo söû duïng noù trong nhöõng caâu vöøa daãn, ta coù theå giaû thieát noù coù moät yù nghóa naøo ñaáy vaø coù theå caét nghóa nhö muoán chæ moät nguyeân taéc höõu lyù voâ ngaõ chi phoái moïi ñôøi soáng con ngöôøi vaø söï vaät. Ñieàu ñaùng tieác laø, vôùi moät khaùi nieäm quan troïng vaø loâi cuoán nhö "tính lyù" söï thieáu baøn caõi vaø trình baøy cuûa Laâm laøm maát ñi khoâng ít giaù trò vaø söï hieåu bieát cuûa ta veà noù cuõng nhö veà tö töôûng heä cuûa Laâm. Daãu theá, Quaân thieän luaän phaûi noùi laø moät taùc phaåm khôûi saéc vaø tieán boä, ñaày nhöõng caâu hoûi cho nhöõng ngöôøi chòu suy nghó hoâm nay.

Phaûn öùng trí thöùc ñöông thôøi vôùi Quaân thieän luaän [^]

Keå töø ngaøy Quaân thieän luaän ra ñôøi, noù khoâng ngöøng laøm chuû ñeà baøn caõi cho nhöõng ngöôøi Phaät giaùo vaø ngöôøi ngoaøi Phaät giaùo, nhö chuùng ta ñaõ coù dòp thaáy ôû treân. Tuy nhieân, giöõa nhöõng baøn caõi ñaáy, baøn caõi chi ly vaø daøi doøng nhaát laø 5 laù thö trao ñoåi giöõa Toân Bính (374-443) vaø Haø Thöøa Thieân (370-448) vieát khoâng laâu sau khi Quaân thieän luaän ra ñôøi khoaûng nhöõng naêm 333-335 do Taêng Höïu (445-519) söu taäp laïi trong Hoaèng minh taïp quyeån 3 tôø 17c26-12c10. Vì nhaèm cho thaáy moät phaàn naøo phaûn öùng cuûa giôùi trí thöùc thôøi baáy giôø ñoái vôùi Quaân thieän luaän chuùng toâi xin dòch chuùng ôû ñaây.

Thö Haø vieát cho Toân

Gaàn ñaây toâi nhaän ñöôïc thö cuûa Tuøng trung lang Hieàn, noùi tuùc haï sieâng naêng laøm vieäc ñaïo Taây phöông. Ngöôøi hieàn chí lôùn, haù cho chuyeän vaïn kieáp laø xa xæ. Chæ haän laø ñôøi soáng ngaén nguûi neân khoâng laáy ñaâu maø traéc löôøng ñöôïc söï u linh. Ñaïo nhaân Hueä Laâm chuøa Trò Thaønh vieát ra Quaân thieän luaän, beøn bò chuùng taêng taån xuaát. May nhôø gaëp söï kheùo cöùu cuûa minh chuùa, neân ñöôïc mieãn ba la di. Ñaõ laøm Tyû-kheo, oâng aáy khoâng chòu roõ veà u minh, thì ñieàu ñoù boïn ngöôøi tuïc ta sao laïi khoâng baøn caõi. Tuùc haï thöû tìm hai hoïc thuyeát Nho Thích, xem ai laø hay hôn. Toâi hoaøn toaøn muø tòt, neân hy voïng coù ñöôïc giaûi thích cuaû ngaøi ñeå hieåu hôn.

Haø Thöøa Thieân baïch.

Thö ñaùp Haø Hoaïnh Döông

Baïch haéc luaän cuûa Laâm ñaïo nhaân do ngaøi gôûi, vaên noù ñaõ thanh maø yù laïi ñeïp. Chæ coù ñieàu laø toâi ñang lôø môø hieåu nhöõng lyù luaän cuûa noù, neân coøn chöa roõ yù cuûa oâng aáy. Ñaõ noùi, "leõ u minh khoâng lieân quan vôùi nhaân söï, Chu Khoång nghi maø khoâng giaûi thích, hoï Thích giaûi thích maø khoâng ñuùng söï thöïc", song neáu bieåu töôïng cuûa nhaân söï vaø lyù leõ cuûa u minh laø hoaøn toaøn roãng khoâng, sao laïi coøn thaàn minh? Neáu hoaøn toaøn roãng khoâng, sao caùc thaùnh vaø Laõo Trang ñeàu noùi coù thaàn? Neáu coù thaàn minh, thì laïi laáy gì maø quyeát ñoaùn laø khoâng thaät?

Nhö Phaät daïy: Nay cuøng nhau ôû trong giôùi vöïc cuaû ngöôøi thöôøng ñaây, ñaén ño nhöõng vieäc gaàn, maø coù nhieàu sai laàm ñeå bò haêm vaøo hoaïn hoïa. Cho tôùi nhöõng ngheà taàm thöôøng nhö côø baïc chuù yù nghieân cöùu, coù keû baûo ñöôïc thì trôû ra laø thua, noùi thua thì thaät ra laø ñöôïc. Trong vieäc gaàn aáy, chöa töøng thaáy keû thöôøng ñöôïc maø khoâng bao giôø thua, thì laáy gì maø ñoaùn quyeát raèng, nhöõng giaûi thích veà nhöõng vieäc beân ngoaøi trôøi ñaát ôû ngoaøi öùc kieáp trong coõi môø môø laø khoâng thaät? Neáu cöù suy töø vieäc laøm maø khoâng ñöôïc söï thaät thì nghi coøn coù theå ñöôïc. Chöù nay hình ngöôøi raát thoâ trong khi tinh thaàn con ngöôøi laïi raát ñieäu. Ñem xaùc thaân ñuoåi laáy tinh thaàn thi ñaäu coù cuøng chaám döùt moät ñieåm? Vì choã caûm cuaû loøng, maø thaønh ñoå xöông rôi, voàng traéng cuoän maët trôøi, thaùi baïch ñuïng sao maõo. Vì thuoác caám khí, taâm laøm nöôùc löûa, laïnh noùng lieàn öùng. Huoáng nay ñem caùi trí raát minh, caùi chí raát tinh, chuyeân thaønh dieäu trieät, caûm laáy maø thoï thaân, lai sinh ôû ñaát thaát baûo, thì sao laïi khoâng coù theå thaät?

Laïi noùi: "Phaân tích nhöõng phaân töû ra cho caùi caây trôû thaønh khoâng, ñieàu aáy khoâng toån thöông moät chuùt naøo söï toát ñeïp cuaû vieäc noù cho boùng maùt; hay chia cheû saêng goã ñeå laøm caùi nhaø thaønh hö voâ, ñieàu ñoù cuõng khoâng laøm hao toån moät tí gì söï noù loäng laãy; chuùng laø gioáng duøng nhieàu maøu ñeå laøm ñeïp taám gaám ñan, ñem muoái tieâu ñeå laøm ngon moät baùt canh dôû, nhaèm chaän ñöùng lôøi daïy baûn voâ". Noù laïi khoâng phaûi theá. Kinh Phaät goïi "baûn voâ", aáy chaúng coù nghóa "Nhöõng gì do nhaân duyeân hoøa hieâp thì ñeàu khoâng". Cho boùng maùt hay veû loäng laãy, vaät töï chuùng coù theå coù, cho neân goïi laø söï thaät veà khoâng. Toâi, tuy khoâng hieåu Phaät lyù, song cho raèng ñieàu aáy thöïc raát laø ñuùng. Söï coù cuûa thieân bieán vaïn hoùa töø xöa boãng choác ñeàu trôû thaønh khoâng. Ñang luùc chuùng coù, haù laø khoâng thöôøng coù, thì söï thaät naøy thöôøng coù söï khoâng, boãng töï nhieân maø coù khoâng sao?

Ñieåm naøy cuõng gioáng nhö caùi maø Hueä Töû goïi vaät môùi sinh thì ñaõ cheát, trôøi môùi ñöùng boùng thì ñaõ chieàu. Söï thaät veà cheát vaø chieàu luoân luoân tham döï moät caùch roõ raøng vaøo caùi thôøi gian tröôùc khi vaät chöa sinh vaø chöa ñöùng boùng. Keû ngu khoâng thaáy caùi nguyeân lyù aáy, maø chæ thaáy caùi söï coù cuûa chuùng. Cho neân, Teà haàu naém laáy söï giaû thöøa cuûa Saûn Cöu ñeå maø khoùc thöông söï sung söôùng cuûa noù. Keû hieàn thì taâm vaø lyù laø moät. Cho neân, Nhan töû ngaên heát cho ñeán khoâng, coù nhö khoâng, thaät nhö giaû. Töø Nhan trôû xuoáng thì moãi moãi tuyø theo khaû naêng saâu caïn, thöôûng thöùc caùi muøi vò cuaû hö voâ ñoù.

Neáu xuoáng tôùi nhöõng ngöôøi döôùi, tuùng söû hoï khoâng hay coù theå töï laøm trong mình theo lôøi daïy chí lyù ñeå laät ñoå caùi sai laàm cuûa vieäc öa tranh daønh, thì cuõng thöôøng chaúng laøm lôø môø noù ñi moät chuùt naoø heát. Haù ñaùng laøm ngöôïc laïi, ñem moät chuùt löûa ñeå taêng theâm laïnh, laïi khieán cho loøng luyeán theo caùi duïc thò hieáu ö? Ñeán noãi phaûi khaúng ñònh raèng: "noùi roõ voâ thöôøng ñeå taêng tröôûng caùi loøng mong ñöôïc nghæ ngôi, vaïch ra söï khoå giaû ñeå thuùc ñaåy caùi trí caïnh tranh vôùi phuùt giaây". Lôøi noùi ñaáy thaät quaù laém.

Laïi noùi nhöõng baøn caõi veà "thuyeàn hang chôï buùa" laø ñaày daãy ôû Trung Quoác song chaúng coù lyù leõ saâu saéc neân khoâng neâu leân laøm cô sôû cuaû lôøi daïy, roài noùi söï chia cheû nhöõng lyù leõ aáy laø cuûa boïn ngöôøi chæ tay. Raèng, thuyeàn ôû hang laëng maát, aáy laø ñieàu kinh Phaät goïi "hieän taïi khoâng döøng nghæ" Ngöôøi thaät söï coù theå hieåu roõ ñieàu ñoù thì ta vaø vaät ñeàu trôû thaønh roãng khoâng. Lyù cuûa noù haù laïi khoâng saâu saéc sao? AÁy bôûi vì keû hieåu bieát noù quaù ít, neân khoâng laáy noù laøm cô sôû cuaû lôøi daïy vaäy. Chi coâng coù theå noù laø chöa ngang ñöùc Phaät, thì sao laïi ñem ra ñoàn khaép Trung Quoác, vaø laïi ñi mieät thò lôøi daïy cí lyù cuûa Ngaøi?

Laïi cho: "Hoïc ñoøi theo aùnh thaàn maø khoâng coù moät toác saùng. Nghieäm laáy linh bieán maø chaúng coù moät tí laï, noùi ñaïi laø coù söï soáng laâu voâ löôïng, nhöng ai thaáy ñöôïc moät oâng giaø traêm tuoåi". Nhöõng thöù naøy ñeàu bò noùi laø "Khoâng phuø hieäp vôùi söï thaät". Raèng aùnh thaàn linh bieán vaø söï soáng voâ löôïng ñeàu phaûi do thaønh tín vaø u kyø maø ra. Cho neân söï saép sinh ñaát Phaät, thì chính thaân mình saùng choùi quang minh, soáng laâu khoâng löôøng. Nay, ñaõ rôi vaøo taø kieán, laïi khinh nhôøn söï linh hoùa, leõ ñaùng phaûi xa caùch trôøi vöïc, thì do ñaâu maø thaáy ñöôïc vieäc chuùng phuø hieäp vôùi söï thaät? Raèng, loøng khoâng ham muoán laø coät goác cuûa möôøi ñieàu laønh, cho neân ngoù xuoáng thì coù theå döùt ñòa nguïc, vaø troâng leân thì coù theå sinh tôùi thieân ñaøng. Ñaáy töùc cuõng laø chòu phuïc ñieàu nghóa ñeå ñi theo leõ ñaïo vaø laøm ngay thaúng loøng mình. Nay, beân trong mang nieàm kieàn thaønh ngöôõng moä, cho neân laïy baùi ñeå hoái toäi. Hieåu ñöôïc söï voâ thöôøng, cho neân loøng môùi khoâng boûn seûn, ñem chính vôï con mình ra laøm cuûa thí. Haù laïi mang söï traêm hôn. Sao laïi coù theå noùi ñöôïc laø noù khoâng do nieàm cung kính vaø chaúng nöông loøng khoâng san laãn? Neâ hoaøn laáy söï khoâng sung söôùng laøm sung söôùng, phaùp thaân laáy söï khoâng coù thaân laøm thaân. Neáu voán khoâng hy voïng laøm theo thì cuõng coù theå laøm taêng tröôûng caùi loøng ñam daät vaø daáy leân caùi taâm hieáu kyø. Chöù neáu thöïc söï thöïc haønh noù thì söï ñam daät seõ tröø dieät ñi, vaø ngöôøi ta höôûng ñöôïc caùi lôïi ôû nôi khoâng coù lôïi, thì sao laïi quan heä vôùi caùi phong tuïc tranh daønh quyeàn lôïi?

Laïi noùi: "Ñaïo mình ôû taïi voâ duïc, maø laïi ñem söï höõu duïc ñeå ñi tìm". ÔÛ trong voøng luoàn cuùi naøy, heã chaúng phaûi lôïi thì khoâng ai ñoäng. Sao laïi vu caùo ñöùc Phaät saâu saéc ñeán theá ö? Raèng, muïc ñích lôùn cuûa nhaø Phaät laø vaïch ra taùm khoå ñeàu do loøng duïc vaø noùi roõ lyù 12 nhaân duyeân, khieán cho nhöõng ngöôøi thuoäc haïng cao dieäu, phôi phôùi tinh thaàn hoï ôû nôi voâ sanh. Muoán caùi ñaïo ñoù thì coù theå noùi laø coù loøng duïc ñoái vôùi caùi khoâng duïc vaäy. Ñeán nhö baøy veõ nhöõng vieäc thoâ gaàn kieåu ñòa nguïc thieân ñöôøng, chuùng ñeàu coù nhöõng aûnh höôûng thöïc. Cuõng nhö Vu coâng vì coù nhaân ñöùc maø ñöôïc soáng laïi vaø ñöôïc phong chöùc. Hoï Nghieâm vì hieáu saùt ñeán noãi bò tru di. Nhöõng keû sôï bò tru di vaø muoán ñöôïc phong töôùc taát seõ boû gieát maø tu nhaân. Gaéng laøm ñieàu hay vì hy voïng thieân ñöôøng, giöõ nguõ giôùi vì muoán xa ñòa nguïc, thì tuy coù duïc ñoái vôùi caùi ñaùng duïc, nhöng thöïc söï ñoù laø con ñöôøng trong traéng daãn ñeán söï ngaøy caøng ít ñi. AÁy cuõng laø ñi veà phía Taây ñeå tìm thaønh Dónh, lo gì maø khoâng tôùi noù ö?

Laïi gheùt chuyeän "Xanh ñoû laøm môø maét ngöôøi khoaùi ñeïp, ñaát goã ñeå boû khoe khoang loøng öa to lôùn, thaønh laäp nhöõng quyeàn lôïi rieâng tö keát theá beø ñaûng ñua ñoøi theo tieáng khen gaéng gioûi gaây neân caùi chí daønh giöït". Ñoù vaãn laø söï xaáu cuûa naïn saâu keo ñen. Hoaëc coù theå noùi ngöôøi ta phaûi truyeàn giaùo ñeå laøm cho nhöõng caùi teä nhö tham lam ít ñi, chöù sao laïi khinh maïn ñöùc Phaät ñeå baûo raèng truyeàn giaùo laø nhaèm tôùi chuyeän gieo truyeàn nhöõng söï tham lam? Vöông Maõn aên troäm saùu kinh ñeå cöôùp laáy ngoâi ñeá. Taàn Thuûy Hoaøng nhaân leã trieàu caän, ñeå maø döïng neân cung A Phoøng. Haù coù theå laïi laáy nhöõng vieäc aáy, ñeå laøm toäi leã giaùo cuûa tieân vöông sao?

Laïi noùi: "Neân boû ñi daáu veát maäp môø vaø giöõ laïi caùi toân chæ coát yeáu, keû baøy ra chuyeän lai sanh, aáy laø che laáp vaø laøm söùt meû ñaïo Thích duø phaûi baát ñaéc dó?. Xin hoûi raèng, caùi toân chæ aáy muoán coát yeáu tôùi möïc naøo? Taát muoán khieán ngöôøi ta traùnh ñieàu lôïi maø nghieâng veà ñieàu thieän, ñeå thoûa maõn caùi baûn tính cuaû noù. Song böïc thaùnh khoâng coù thöôøng taâm, hoï ñeán vôùi vaïn vaät vaø laáy ñi vaïn vaät laøm taâm cuûa mình. Neáu xaùc thaân cheát ñi, tinh thaàn hoaïi dieät laø chaân tính cuûa moïi vaät, thì chæ ñem caùi tính taát dieät ñoù ñeå cuøng vôùi Chu Khoång heát söùc truyeàn daïy khieán cho moïi vaât khoâng baåm thoï noù, thaät coù vieäc nghieâng veà ñieàu thieän, haù khoâng hay sao? Sao laáy baäy söï baát dieät ñeå khi cheá lyù thuyeát Phaät giaùo? Khieán söï caét toùc ñoát da, laøm ñoaïn tuyeät thaân ngöôøi, chaän ñöùng mieâu dueä soá khoâng theå löôøng, tai haïi nhö vaäy, thöông toån söï ñeïp ñeõ cuûa thuyeát taùnh döùt, thì hoï Thích ñaâu laïi phaûi laøm noù moät caùch baát ñaéc dó? Neáu boïn khoâng coù loøng tin thì chuùng cuõng khoâng chòu laùnh lôïi ñeå nghieâng veà thieän. Raèng, nhöõng ngöôøi coù loøng tin thì taát phaûi nhö Kyø vöïc, Kieán Ñaø Laëc, Di Ñaø Maät, Truùc Phaùp Thöøa, Baïch Phaùp Toå, Truùc Phaùp Hoä, Vu Phaùp Lan, Truùc Phaùp Haïnh, Vu Ñaïo Thuùy, Quyeát Coâng Taéc, Phaät Ñoà Tröøng, Thi Leâ Maät, Quaùch vaên Cöû, Thích Ñaïo An, Chi Ñaïo Laâm vaø Vieãn hoøa thöôïng. Hoï laø nhöõng ngöôøi thaàn lyù vaø phong thaùi hình nhö raát khoâng ñöùng sau Laâm Tyû-kheo, thì haù laïi coù chuyeän hoï boû baäy nhaân lyù ñeå caïo toùc ñi theo söï giaùo hoùa cuûa ngöôøi khoâng thaät sao? Hoï ñeàu chöùng thaät cho söï linh kyø, nhaèm daãn nhöõng taâm hoàn xa vôïi ñeå hoaøn thaønh söï nghieäp roõ thaàn, trong chaân.

Tuùc haï ñaõ döïa vaøo söï khoâng coù loøng tin cuûa oâng aáy, xa gôûi cuoán Luaän tôùi cho toâi. Hôn nöõa, ngöôøi hoaøi nghi ôû ñôøi ñeàu cho noù laø hay ho. Cho neân toâi phaûi töï söùc mình baïch ñaùp, ñeå baøy toû moïi tình. Raèng, vieäc ñôøi chaáp nhaän hay choái boû Phaät phaùp quaû laø to lôùn, nhö vuï höng taùng cuûa con ngöôøi, thì toâi sao ñöôïc ngoài yeân trong voøng chaáp nhaän vaø choái boû ñoù. Toâi do theá ñem heát choã ngu cuaû mình ra, vieát Minh Phaät luaän, ñeå töï trình baøy hoaøi baõo. Môùi vieát xong, toâi ñaõ sai ngöôøi cheùp laïi, nhöng khoâng kòp laù thö naøy. Quaù muoän cho neân toâi laïi sai ngöôøi ñem thö ñi. Khi nghe tin ngaøi, toâi seû gôûi noù ñeán.

Toân Bình Baïch.

Thö ñaùp Toân cö só

Tröôùc ñaây toâi coù gôûi Quaân thieän luaän cho ngaøi cuøng xin hoûi ngaøi chæ giaùo. Thö ngaøi ñaùp thaät ñaày ñuû. Vaø vì cho lyù leõ noù lieân quan tôùi söï höng taùng cuûa con ngöôøi, neân ngaøi phaûi vaïch roõ maø khoâng theå chæ ngoài yeân trong voøng choái boû hay chaáp nhaän ñoù. Toâi tuy khoâng theå nhaát thieát y phuï vaøo ñoù, cuõng khoâng hoaøn toaøn giöõ chaët moät thieân kieán, song chæ vì muoán tìm moät ñoám löûa trong ñeâm toái giöõa moät bieån lôùn, maø chính töï mình chöa ñöôïc ñoù thoâi.

Ngöôøi ta cho laø kinh saùch Phaät giaùo hay hôn caû nhöõng bieät gia cuûa chính phaùi. Troän laãn vôùi Ñaïo gia vaø Maëc gia thì töø bi vaø chuoäng thí coá nhieân cuøng vôùi Trung Quoác khoâng khaùc. Ñaïi nhaân quaân töû laáy ñieàu nhaân laøm chính nhieäm vuï mình, loøng khoâng nhôù nghó. Song ngöôøi ta laáy söï ñeïp ñeõ trau chuoát cuûa hình töôïng ñem ra ñeå laøm vui tai maét keû taàm thöôøng. Töø ñaáy noåi leân söï phung phí. Noù khoâng nhöõng laøm suy yeáu ñi söï hoaèng ích cuûa Phaät giaùo maø coøn coù keû baùm vaøo noù ñeå laøm cho noù toàn taïi caøng nhieàu theâm nöõa. Thaäm chí, keû hieáu söï laïi cho Phaät giaùo laø sieâu hôn Khoång vaø vöôït hôn Laõo, chæ noù laø quí hôn heát. AÁy quaû laø chöa hay tìm ñöôïc cô sôû laäp ngoân cuûa noù, maø ñaõ môø mòt ñi theo nhöõng lôøi noùi ngoïn ngaønh. Keû hieåu lôøi daïy noù ñaùng lyù phaûi ñôïi ngöoøi queân lôøi daïy noù. Neáu chæ laáy vieäc tin töôûng söï baùo öùng cuûa thieân ñöôøng ñòa nguïc, söï linh nghieäm cuûa nhaân duyeân baát dieät ñeå neùn loøng aên chay, heát söùc leã baùi, haàu ñöôïc che döôùi loäng Baûo xöùng, ñöôïc leân toøa Di ñaêng, thì quaû laø moät troø ñuøa ñoái lôùn kieåu Thuaàn Vu Sanh.

Laù thö cuûa ngaøi noùi: "Caùc thaùnh vaø Laõo Trang ñeàu noùi coù thaàn minh, thì laáy gì maø quyeát ñònh laø noù khoâng phaûi nhö ñöùc Phaät giaûng daïy". Toâi xin traû lôøi raèng: saùng suûa thì coù leã nhaïc; u aån thì coù quæ thaàn; caùc baäc thaùnh vöông vì theá ñaõ ñem ra daïy chöù ñaâu phaûi hoï môø mòt veà söï khoâng coù. Neáu quaû coù baùo öùng ôû ñôøi sau, thì sao Chu Khoång phaûi ngaäm caâm maø khoâng coù noùi moät lôøi naøo heát? Neáu ngöôøi phaøm ngay caû kinh haõi khi moät ñöùa beù ñang ñeán hoá thaúm, thì caùc baäc thaùnh haù laïi chæ moät mình hoï laø baát nhaân sao?

Laïi noùi: "Thaân xaùc con ngöôøi thì raát thoâ, trong khi tinh thaàn con ngöôøi laïi raát dieäu, ñem thaân xaùc maø ñuoåi theo tinh thaàn, haù laïi coù theå chaám döùt ôû cuøng moät ñieåm sao?". Toâi xin ñaùp raèng: "Thaân xaùc vaø tinh thaàn giuùp ñôõ cho nhau. Ngöôøi xöa ví chuùng nhö löûa vaø cuûi. Cuûi coøn thì löûa chaùy, cuûi heát thì löûa taét. Tinh thaàn, tuy coù söï dieäu cuûa noù, haù laïi coù theå moät mình lan truyeàn ñi chaêng?

Laïi noùi: "Vì coù choã caûm cuûa loøng, neân thaønh ñoå xöông rôi, voàng traéng quaøng laáy maët trôøi, sao thaùi baïch ñuïng vaøo sao maõo; vì thuoác caám khí neân laïnh noùng lieàn öùng nhau. Cuõng theá, neáu chuyeän thaønh dieäu caûm ñeå thoï thaân, maø sinh ôû ñaát thaát baûo, thì sao laïi khoâng theå laøm ñaëng?". Toâi xin ñaùp raèng: "Veà chuyeän thaønh ñoå xöông rôi, quaøng laáy maët trôøi, ñuïng vaøo sao maõo, chuùng khoâng laøm roõ raøng gì heát nhö nhöõng thí duï cho ñôøi sau, neân khoâng ñaùng daãn ra ôû ñaây. Veà chuyeän nöôùc löûa caám kî nhau, maø hy voïng coù theå sinh vaøo queâ höông thaát baûo, noù nhö chæ caàn nhìn vaøng naáu chaûy ra, roài hy voïng noù coù theå töï tuùc thaønh ñoà, thì cuoái cuøng cuõng khoâng theå ñöôïc. Vieäc khoâng theå sinh queâ höông thaát baûo do theá cuõng coù theå bieát ñöôïc vaäy.

Laïi noùi: "Söï thaät veà coù vaø söï thaät veà khoâng, lyù thuyeát ñaõ roõ raøng raát vöõg. Töï xöa thieân bieán vaïn hoùa ñang coù thì boãng choác ñeàu trôû thaønh khoâng; do theá ñang ôû trong thôøi thònh coù cuûa chuùng, chuùng ta laïi khoâng thöôøng coù söï thaät veà tính toát khoâng sao? Keû ngu khoâng bieát caùi lyù ñaáy, maø chæ thaáy söï ñang coù cuûa chuùng thoâi". Toâi xin ñaùp raèng: nhö laù thö cuûa ngaøi noùi, ñang ôû trong thôøi thònh coù cuûa chuùng, chuùng ñaõ coù söï thaät veà tính taát khoâng. Song vaäy, thì töùc vaät thöôøng khoâng, khoâng vaø vaät laø moät vaäy. Nay, trong khi söï khoâng vaø coù laø chöa khaùc nhau thì keû hieàn ngöôøi ngu ñaõ bò phaân bieät ra khaùc nhau, sao theá? Caùi goïi laø ñaïo ngaøy xöa thì ñoái vôùi hình, hoï laøm voâ hình, ñoái vôùi söï, hoï laøm voâ söï, ñieàm nhieân laëng leõ nuoâi döôõng chuùng mình, thö thaùi tinh thaàn mình, haù ñaâu phaûi chæ vieäc tröø khöû aùi duïc vaø lo sôï veà tuùc duyeân? Chæ thaáy söï coù cuûa noù, haù laïi ñaõ vöôït qua noù, ñeå ñem noù ra maø cöôõi Teà Haàu? AÁy cuõng gioáng nhö ngöôøi môùi ñi ñöôïc naêm möôi böôùc thì ñaõ cöôøi keû ñi ñöôïc moät traêm böôùc vaäy.

Laïi noùi: "Thuyeàn hang laëng maát, ñoù laø caùi kinh Phaät goïi laø hieän taïi khoâng bao giôø döøng nghæ; neáu ngöôøi ta thöïc söï coù theå roõ ñöôïc ñieàu aáy thì taâm vaø vaät ñeàu thöôøng roãng khoâng". Toâi xin ñaùp raèng: "Ngöôøi ta coù theå coù söï kinh haõi xaùc thaân maø khoâng hao toån taâm thaàn, ngöôøi ta coù theå coù phaàn moä maø khoâng töùc gheùt caùi cheát. Giaû Sinh cuõng coù noùi: "Ñaõ trôû thaønh moät vaät khaùc, thì sao laïi phaûi laéng lo?". Lôøi noùi aáy quaû laø thaáu ñöôïc leõ bieán hoùa cuûa soáng cheát vaäy. Sao laïi khö khö cöù chaïy ñi lo laéng chuyeän cheát trong khi coøn soáng ñeå cho taâm hoàn vöôùng maéc ñeán chuyeän soáng laâu khoâng löôøng, deå cho yù chí quyeát sinh leân thieân ñöôøng? Boïn toâi thöôøng laï luøng tröôùc ñieàu aáy.

Laïi noùi: "AÙnh thaàn, linh bieán vaø söï soáng laâu khoâng löôøng ñeàu phaûi do loøng thaønh tín ñoái vôùi u kyø thì chuùng môùi phaùt ra aùnh saùng roõ raøng cuaû chuùng; nay ñaõ rôi vaøo taø kieán, ñuùng lyù thì xa caùch trôøi vöïc". Toâi xin ñaùp: "Nay, neáu vaäy thì cuõng coù nghóa ngöôøi ta khoâng theo keû trôû thaønh kieâu maïn ñeå ma tìm aùnh saùng, nhöng tìm noù ôû keû thaønh tín vaäy. Tra khaûo lôøi daïy cuûa Thích ca, thì noù duøng nhöõng phöông tieän thieän quyeàn, ñeå cöùu vaät. Nhö vaäy, neáu quaû coù söï öùng nghieäm, neáu theá, sao laïi khoâng thaáy söï linh bieán cuûa noù, ñeå tænh thöùc boïn taø kieán? Haù Thích Ca chæ khoâng tieác nhöõng giaûng daïy daøi haøng vaøi möôi traêm vaïn lôøi, maø laïi ñi tieác moät chuùt aùnh thaàn trong giaây laùt? Haù chaúng hoùa ra laø nhöõng lôøi giaûi thích suoâng, maø roát cuoäc chaúng coù moät tí roõ raøng, khi ñoái vôùi chaân trí? Suoát ñôøi cöïc nhoïc thöïc haønh maø khoâng bieát ñi veà ñaâu, haù khoâng ñaùng thöông laém hay sao?

Laïi noùi: "Beân trong mang loøng kieàn thaønh ngöôõng moä, cho neân leã baùi ñeå saùm hoái toäi loãi, thaáu roõ ñöôïc söï voâ thöôøng, neân loøng khoâng coøn boûn seûn; ñem vôï con ra maø boá thí, haù coù vieäc mong chuyeän traêm hôn. Toâi xin ñaùp raèng: "Laém xaûo ñeå maø gaây chuyeän, chöa chaéc laø tröø khöû ñöôïc tham duïc ñeå maø chaám döùt söï tranh daønh. Chòu theo giôùi luaät ñeå maø röûa toäi saùm hoái chöa chaéc baèng ñaõ boû vinh hoa ñeå baûo toaøn chaân phaùc. Huoáng nöõa laø duï doã theo ñieàu ngöôøi ta öa chuoäng ñeå mong caàu söï lôïi, queân ñi baåm tính trôøi cho ñeå maø xin laáy tieáng khen, roài noùi laø khoâng mong chuyeän traêm hôn toâi khoâng tin vaäy.

Laïi noùi: "Neâ hoaøn laáy söï khoâng sung söôùng laøm sung söôùng; phaùp thaân laáy söï khoâng coù thaân laøm thaân; neáu ngöôøi ta thaät söï coù theå thöôûng ngoaïn thì noù laø söï ñam daät daàn tröø vaø nhaän ñöôïc caùi lôïi ôû khoâng lôïi vaäy". Toâi xin ñaùp raèng: "Neâ hoaøn laáy vieäc xa lìa söï khoå laøm sung söôùng, phaùp thaân laáy vieäc nhaän söï thieän laøm thaân; chuùng vì theá khieán boïn thöôûng ngoaïn khoâng theå töï caét ñöùt ra ñöôïc vaäy. Chöù neáu chuùng quaû daãn veà söï voâ lôïi thì ngöôøi caàn lao cho chuùng nhaän ñöôïc caùi gì, maø baûo laø nhaän ñöôïc ôû khoâng lôïi ö? Ñaáy cuõng laø chöùng côù cho vieäc thaân xaùc vaø tinh thaàn ñeàu taän dieät. Sôï raèng, noù khoâng phaûi laø keát luaän, maø böùc thö hay cuûa ngaøi ñuùng neân noùi roõ ra.

Laïi noùi: "Muoán caùi ñaïo ñoù thì coù theå noùi laø höõu duïc ôû caùi voâ duïc vaäy. Ñeán nhö vieäc baøy ra nhöõng chuyeän thoâ gaàn, ñeå daét daãn moïi ngöôøi, aáy chuùng cuõng coù söï thaät aûnh höôûng cuûa chuùng, cuõng nhö Vu coâng vì loøng nhaân ñöùc maø ñeán khi soáng laïi lieàn ñöôïc phong töôùc vaø hoï Nghieâm vì hieáu saùt ñeán noãi chính mình bò tru di. Gaéng laøm ñieàu hay ñeå hy voïng thieân ñöôøng, giöõ gìn naêm giôùi vì muoán xa laùnh ñòa nguïc, thì tuy coù duïc ñoái vôùi söï ñaùng duïc, nhöng thöïc söï ñoù laø con ñöôøng daãn tôùi söï ngaøy caøng ít ñi. AÁy cuõng laø ñi veà phía taây ñeå tìm thaønh Dónh thì lo gì maø khoâng tôùi noù. Toâi xin ñaùp raèng: Noùi laø ñem söï thoâ gaàn ñeå baøy ra maø daét daãn, saùnh baùo öùng vôùi vang boùng thì cuõng khoâng hay sao? Chæ coù ñieàu laø, caùi nhaân cuûa boùng vaø vang taát phaûi laø hình vaø tieáng. Vôùi moät caùi hình taàm thöôøng thì ñaâu coù ñöôïc caùi boùng cuûa taùm vaïn do tuaàn? Neáu choã bò vöôùng maéc laø höõu duïc ôû caùi voâ duïc, thì cuõng ñang coøn maõi vöôùng maéc vaøo caùi bò duïc. Raèng, tai maét moãi cô quan coù rieâng nhieäm vuï cuûa noù. Coâng ngheä coù nhöõng nghieäp ngheà khaùc nhau. Ngheà maït coøn coù theå noùi ra söï cao cuûa noù; chim hoàng; chim hoäc môùi nhoùm muøa thu môø khoâng theå baùo hieäu. Song, duïc nhôø laáy höõu duïc ñeå trôû thaønh voâ duïc, hy voïng ñeå ñi ñeán söï ngaøy caøng ít ñi, tuy noùi ñi veà phía taây, ngöôøi ta caøng caùch xa thaønh Dónh, nhö theá thì bieát laøm sao?

Laïi noùi: "Neáu xaùc thaân cheát ñi, tinh thaàn maát thaät, laø chaân tính cuûa moïi vaät, thì neân ñem heát söùc cuøng Chu Khoång ra giaùo hoùa, chöù sao laïi ñem thuyeát tinh thaàn khoâng dieät maø löøa doái, laáy Phaät lyù ñeå maø khieán ngöôøi caét toùc ñoát da, ñoaïn tuyeät xaùc thaân laøm cho toån thöông caùi ñeïp cuûa söï taän tính?". Toâi xin ñaùp raèng: "Trung Hoa vaø moïi rôï töï noù coù söï khoâng gioáng nhau. Sao vaäy? Ngöôøi Trung Quoác baåm khí trong traéng hoøa hieäp, soáng theo ñieàu nhaân, giöõ laáy ñieàu nghóa. Cho neân Chu Khoång noùi roõ lôøi daïy luyeän tính. Boïn ngöôøi nöôùc ngoaøi, vì baåm tính cöôøng traùng, tham duïc hung traùi, cho neân hoï Thích phaûi giôùi nghieâm baèng caùch ñeà ra naêm giôùi. Ñaáy laø caùi maø laù thö ngaøi gôûi goïi laø "baäc thaùnh khoâng coù thöôøng taâm, hoï ñeán vôùi vaïn vaät vaø laâyù vaïn vaät laøm tính cuûa mình" vaäy. Raên ñe ñeå maø tröøng trò söï hung baïo thì khoâng coù gì khoå hôn laø ñòa nguïc. Khuyeân lôn ñeå maø duï doã söï laøm vieäc thieän thì khoâng coù gì ñeïp hôn laø thieân ñöôøng. Saép nhoå saïch coäi goác cuaû söï taøn haïi thì taát khoâng theå noùi tôùi söï trung dung ñöôïc. Chu Khoång thì khoâng theá. Hoï thuaàn theo thieân tính cuaû ngöôøi Trung Quoác, maø boû ñi nhöõng ñieàu thaùi quaù. Daâm troäm thì ghi vaøo nguõ hónh, toäi röôïu thì laøm roõ ôû Chu Caán, ruoäng xuaân thì khoâng chaän nöôùc, thaáy vaät soáng thì khoâng nôõ gieát, naêm phaïm ba khu laø nhaèm daãn daét, chöù khoâng phaûi laø boû coät. Do theá, nhaân aùi thaám khaép, aân traïch lan tôùi chim caù, leã ñeïp thöôøng coù maâm cuùng, ngöôøi giaø thöôøng coù thòt aên, xuaân caøy thu haùi, nuoâi taèm deät vaûi ñuùng luùc, trôøi ñaát ngöôøi caû ba linh caûm laáy nhau, traêm phaàn ñeàu höôûng loäc. Vieäc laøm cuûa phöông kia aáy haù khoâng roäng lôùn sao? Laïi nöõa, baøy ra söï taëng thöôûng cuûa vieäc daâng cuùng laø laøm nghieâm hình phaït cho ai nghi ngôø giaùo phaùp, keå laïi lôøi hoûi cuûa sö toå laøm caên baûn cuûa söï khuyeán hoùa, dieãn laïi lôøi ñaùp cuûa Quaân Haïo, ñeå laøm roõ ra söï öùng nghieäm cuûa ñôøi sau, roài maëc aùo ñan phuøng mang trôïn maét maø khoe khoang caùi thuyeát cuûa mình, caùch xöû taâm cuûa hoï quaû thaät cuõng hung tôïn nhö vaäy.

Laù thö laïi goïi ñeán nhöõng luõ ngöoøi nhö Kyø Vöùc, Di Ñaø Maät, Thi Leâ vaø baûo thaàn lyù vaø phong thaùo hoï khoâng ôû sau Laâm Tyû-kheo. Tuùc haï ñaõ quaù bieát laø, ngöôøi thöôøng khoâng theå ñaén ño ngay caû vieäc gaàn, thì nay sao ñem ra noùi cho hoï söï hôn thua cuûa nhöõng vieäc traêm naêm veà tröôùc, ngaøn daëm ôû ngoaøi? Neáu Laâm Tyø-kheo, tuy maét muõi laø thaày tu, nhöng tính tình ngay thaúng, hình nhö saâu bieát söï chaân giaû khaùc nhau, neân raát khoâng chòu kieâng kinh, giuùp thaày, ñeå maø toâ veõ cho thuyeát nguïy. Toâi vì theá maø kính troïng oâng ta. Cuoán luaän cuûa Toân Höng Coâng noùi ñeán söï uyeân ñaïi cuûa Truùc Phaùp Hoä vaø söï thuaàn baùc cuûa Vu Phaùp Lan, tuùc haï muoán saùnh hoï vôùi keõ só naøo cuûa Trung thoå vaäy? Cho ñeán vieäc tu nhaân ty cuûa Sôû Vöông Anh, caáp ñoà aên co tyø kheo cuûa Traùc Dung, thì haù chuùng laïi coù söï thanh chaân phong thaùo hay sao?

Tröôùc ñaây, khi ñang coøn ôû laïi Ñoâng aáp, coù sa moân Ñaïo Haøm töû mieàn Ngoân ñeán, saâu thaáy khuyeân doã, raát coù kieán thaønh. Toâi nhaân theá löu laïi ba ñeâ, cuøng nhau noùi chuyeän reøn luyeän thaân xaùc ñeå laøm trong tinh thaàn vaø chuyeän öùng nghieäm cuûa toäi phöôùc ñaáy maát, ñeàu coù ñieàu quaùn. Toâi voøng tay ngoài nghe lôøi thaúng tôùi saùng queân caû nguû. Trôû veà, toâi nghó, keû só sôû dó coù theå laäp thaân, döông danh, giöõ tín, maø haønh ñaïo, aáy thöïc laø nhôø ôû lôøi daïy cuûa Chu Khoång. Töû Loä noùi raèng, mình ñaõ nghe noù, nhöng chöa coù theå laøm noù. Toâi chæ sôï coù nghe, nhöng ñieàu phaûi laøm ñang coøn nhieàu vaäy, thì sao phaûi voäi vaõ boû beân naøy maø lo vieäc beân kia? Laïi tìm laáy caùch goïi tình maø laäp vaên, chæ bieát chuyeän ñôøi sau maø xa xæ, tìm hieåu noù buoàn baõ suoát ñôøi khoâng thoâi, hieåu ñöôïc söï thoï thaân laø khoå khaên, ñaõ hai laàn noùi thaùnh nhaân laø thaày ta thì Chu Khoång haù laïi doái löøa ta sao?

Vì tuùc haï tình ngay, neân toâi giaûi baøy ñaày ñuû ñaàu ñuoâi. Nghó raèng, baäc ñaïi trí kyø cöïu daïy ngöôøi khoâng bieát meät, neân toâi chöa theå im laëng veà nhöõng ñieàu treân. Tröôùc ñaây, toâi ñaõ cho ngöôøi ñi laáy Minh Phaät luaän. Noù môùi ñeán, toâi hy voïng noù coù theå laøm saùng loøng mình.

Haø Thì Thieân baïch.

Thö ñaùp Haø Hoaïnh Döông

Kính xem laù thö môùi ñeán thì ngaøi döùt tieät söï giaùo hoùa cuûa Phaât giaùo, maø heát chí vôùi Nho nghieäp. Y Ù nghóa noù ñaõ gaén boù, maø taøi buùt laïi raønh raønh, kheùo coù theå ñem ñeå kænh saùch theá tình, thaät laø loái baøn ñeïp cuûa trung khu vaäy. Xem yù cuûa tuùc haï thì chaúng phaûi noùi Phaät phaùp laø khoâng phaûi thaùnh, chæ raèng phaùp cuûa Phaät laø quyeàn maø khoâng thaät thoâi. Song, chöa xeùt xong laáy gì maø roõ ñöôïc söï khoâng thaät cuaû noù ö? Nay xin cuøng vôùi ngaøi quyeát ñoaùn, nhìn thaáy vieäc maø keå sô thì ñöôïc maát gaàn nöûa naêm vaäy.

Linh hoùa vöôït leân caû beân ngoaøi cuaû Huyeàn cöïc, nguyeân côù noù keát lieân ôû trong u minh, vaø töøng khoâng coù moät thaàn nhaân dô tay cuøng ñoái dieän noùi ra. Noù chaúng qua tín vaøo baèng söû lieäu thaønh vaên, ñaõ bò khuyeát ñi sau vuï ñoát thieâu (cuûa Taàn Thuûy Hoaøng). Theá maø daõ muoán boû ngay söï thaàn hoùa, giuùp nhau laøm laïnh loøng. Raèng, thaùnh nhaân thaáu leõ roõ tình, cho ñeán vaät maïng, coù caùi khoâng ñöôïc nhaèm choã thì gioáng nhö ñem nheùt xuoáng raõnh. Nay ñem thuyeát baát dieät ñeå doái löøa, ñem chuyeän thaønh Phaät ñeå gaït gaãm khieán caïo ñaàu, quaàn aùo vaøng ñoû, thieâu thaân, ñoát ngoùn tay, khoâng chòu gaùnh laáy coâng vieäc trôøi daønh cho ñeå nuoâi döôõng caùi ñaïo cha meï, choàng vôï vaø cha con. Töø ngaøy Phaät Phaùp ñaõ ñeán, Töø oâng Sa trôû veà taây 36 nöôùc cuoái cuøng noùi kòp Trung Hoa, ôû choùt moái daây aáy coù tôùi haøng öùc trieäu ngöôøi vaäy. Ñoâng ñi Taây khöông hoaëc ñöôïc, chöù thaùnh hieàn vaø nhöõng ngöôøi nhö Do Döï, Kim Nhaät Thieàn, Ñaéc Lai saép sinh maø khoâng ñöôïc sinh laø nhieàu vaäy. Giaû söû Phaät phaùp laø khoâng thaät, thì söï thaûm khoác cuaû vieäc nhaän ngöôøi vaøo nôi haøo luõy haù coù theå noùi xieát. Vaø neáu kinh ñieån laø quyeàn giaùo thì chuùng coøn hieäp vôùi ñaïo gì, maø noùi laø chuùng muoán ñem söï löøa doái quaû chính ñeå trò boïn daân cöông cöôøng hung baïo cuûa ngoaïi quoác? Raèng, boïn hung baïo, öôùc nhuùt chuùng duøng laáy ba chöông, trao thöôûng thaáy Phaät, chuùng coøn khoâng tin sôï, huoáng nöõa laø laïi ñem ra nhöõng lôøi daïy veà töùc saéc baûn voâ, neâ hoaøn phaùp thaân, thaäp nhò nhaân duyeân, vi traàn kieáp soá, ñaùng ñeå maø trò chuùng sao? Nhaäp laáy nhöõng lôøi daïy ñaáy, ñeàu laø nhöõng ngöôøi, maø tuùc haï goïi laø "baåm khí trong traéng hoøa hieäp, soáng theo ñieàu nhaân, giöõ laáy vieäc nghóa". Nhôø coù söï trong hoøa ñeå thoâng hieåu ñöôïc lôøi daïy cao xa, gaéng giöõ laáy tình nghóa ñeå thöïc taäp giôùi haïnh hay, neân hoï coù theå laøm trong caùi nhìn cuûa mình maø nhìn roõ moïi vaät. Khi moïi vaät ñaõ ñöôïc nhìn roõ thì ñeàu khoâng, hoï töùc tôùi ñöôïc ñaïo, maø kinh Phaät ñaõ ghi laïi vaø tuùc haï tin vaøo.

Ñeán nhö nhöõng baäc linh ñöùc thaàn thoâng trong nhöõng khoaûng gaàn ñaây, nhö taùm vò hieàn, maø Toân Höng Coâng ca ngôïi, vaø naêm trieát nhaân, maø Chi Ñaïo Laâm khen tuïng, hoï ñeàu laø nhöõng baäc ngöôøi ñöông thôøi cuøng toân troïng. Cho neân, hai nhaø vöøa keå ñaõ vieát lôøi ngôïi ca, laïi coù theå goïi hoï laø nhöõng ngöôøi noùi laùo sao? Toân khen Truùc Phaùp Hoä laø uyeân ñaït. Vu Phaùp Lan laø thuaàn baùc. Toâi khoâng quan heä vôùi nhaõ tuïc, neân khoâng bieát neân saùnh hoï vôùi keû só naøo. Nhöng, ñeä töû cuûa Phaùp Lan laø Ñaïo Thuùy, moät keû chöa kòp vò thaày cuûa oâng; Toân, khi baøn veà oâng aáy, ñaõ ñem ra ñeå saùnh vôùi baäc thaéng löu, teân goïi laø Döõu Vaên Bænh. Nhö theá, thì hai vò Hoä vaø Lan ñaùng phaûi vöôït xa Bænh nhieàu laém. Toâi hoaøn toaøn khoâng quen bieát Laâm tyø kheo, laïi khoâng roõ heát nhöõng dö luaän cuûa ñôøi Neáu oâng aáy töï mình coù theå khoâng sau Ñaïo Thuùy, nhöng ñang coøn sau Hoä vaø Lan vaäy. Lôøi baøn tröôùc cuûa tuùc haï veà oâng aây chöa haún ñaõ sai laàm. Neáu oâng aáy quaû coù theå maët muõi thaày tu maø tính tình ngay thaúng, saâu hieåu söï chaân nguïy, thì sao chaúng phaûi laø hoùa thaân cuûa Thieân ñeá thích, ñeå khích leä moïi ngöôøi thaønh Phaät sao? Haéc baïch luaän chöa coù theå coi laø (Luaän) Thaønh thaät vaäy.

Laù thö ñeán noùi ngaøi nghi raèng, neáu baùo öùng ñôøi sau quaû thaät coù, thì sao Chu Khoång im laëng khoâng noùi moät lôøi? Ñaây cuõng laø moái nghi thöôøng cuûa nhöõng keû thieân kieán. Noù do theá thaät ñaùng cuõng roõ. Raèng, thaùnh thaàn huyeàn phaùt, caûm roài sau môùi öùng, chöù khoâng phaûi ñi tröôùc moïi ngöôøi maø xöôùng leân vaäy. Ñöông ôû vaøo cuoái thôøi nhaø Thöông vaø Chu, nhaân daân rôi vaøo caûnh ñoà thaùn; gieát haïi soaùn nghòch hoaønh haønh khaép nôi. Neâu leân tình ñôøi ñeå caûm laáy baäc thaùnh, chính laø loaïn laïc. Cho neân, luïc kinh ñaùp öùng laïi thì khoâng gì hôn laø trò maø thoâi. Vì vaäy, chuùng khoâng coù nhöõng lôøi, maø ñöùc Phaät noùi tôùi, Löu Höông ca ngôïi Cöûu Chaâu cuûa Vuõ Coáng vì noù cheùp laïi chuyeän ghi cuûa Sôn haûi kinh noùi raèng, daân Thaân ñoäc meán ngöôøi maø yeâu ngöôøi. Quaùch Phaùc noùi, Thaân ñoäc noù laø nöôùc Thieân Truùc, nôi Phuø Ñoà ñang daáy leân. Tuy choã aáy laø moïi rôï, nhöng muoân nuôùc baøy la lieät nhö sao trong vuõ truï, thì roát cuoäc bieát ai laø Trung Hoa ö? Suy töø caùi caûm thöùc meán yeâu aáy, cho neân söï giaùo hoùa cuûa Phuø Ñoà ñaõ ñaùp öùng laïi. Caùi thoâ beân kia loän xoän coù vieäc loaïn ngöôïc, vua toâi baát trò. Caùi tính beân naøy laø tuyø thôøi giöõ ñaïo, vieäc Phaät cuõng baûo toàn, ñaây coù theå coù baåm nhaän phaùp tính ôû Y laïc, thöôûng ngoaïn chaân teá ôû Chu Töù, daàu Söû daät cho noù laø khoâng phaûi ñöôøng loái trò daân neân khoâng ghi, Boác thöông cho chuùng traùi vôùi nho thuaät neân khoâng cheùp, giaû nhö coù ñöôïc nhöõng ghi chuù gì baûo toàn trong caùc saùch ngoaøi nhöõng böùc töôøng, chuùng laïi bò vua Taân ñoát chaùy, thì vieäc Chu Khoång khoâng noùi tôùi lai sinh, do vaäy, vò taát xeùt ñoaùn ñöôïc. Raèng, ñaïo huyeàn hö, vieäc linh tieân, saùch ñôøi chöa thöôøng laø khoâng coù. Maø lôøi noùi veà ñaïo cuûa Phu töû ñaõ xa thaáy trong saùch Trang Chu. Yeán Dieân trì laïi tìm ra töø Ba Truûng. Nhö theá thì hoïc laáy naêm kinh chöa chaéc laø ñaõ coù theå laáy ñoù maø che laáp heát ñöôïc nhöõng kyø hoùa trong coõi trôøi ñaát vaäy.

Vaán naïn laïi noùi: "Neáu töùc vaät thöôøng khoâng, khoâng vaø vaät laø moät; khoâng vaø höõu chöa khaùc thì sao ñöôïc goïi hieàn vaø ngu khaùc nhau". Raèng kinh Phaät noùi, töùc saéc laø khoâng, laïi khoâng khaùc nhau, ñaây chaúng phaûi coù nghóa, khoâng coù höõu maø khoâng vaäy. Vì höõu, neân hieàn vaø ngu ñöôïc noùi laø khaùc nhau. Noùi khoâng aáy neân moïi khaùc nhau ñeàu khoâng. Raèng, hieän höõu laø khoâng töï hieän höõu,neân tuy hieän höõu maø khoâng. Do nhaân duyeân hieäp laïimaø coù hieän höõu, neân töï nguyeän uûy hieän höõu laø khoâng töï hieän höõu. Noù ñeàu gioáng nhö nhöõng gì ngöôøi laøm huyeàn thuaät taïo ra, nhö nhöõng gì do ngöôøi naèm moäng thaáy. Chuùng tuy hieän höõu maø chaúng hieän höõu. Töông lai chöa ñeán. Quaù khöù ñaõ maát. Hieän taïi khoâng döøng. Thì quaû laø khoâng coù moät söï hieän höõu coá ñònh. Phaøm vaøi nghóa ñaáy ñeàu laø lyù leõ trí cöïc huyeàn thaùnh, laáy ngoân ngöõ maø xích baùc chuùng thì quaû thaät khoù maø hieåu chuùng ñöôïc. Duøng chuùng noù maø nhìn vaät, ta bieát ñöôïc noù söï thöïc quaù roõ raøng, laïi caøng röûa loïc loøng mình cho caøng trong theâm. Tuùc haï nöông vaøo caùi gì ñeå coù theå caûm thaáy yeân oån ö?

Laïi noùi: "Thaân xaùc vaø tinh thaàn nöông nhôø nhau; ngöôøi xöa ví chuùng nhö cuûi vaø löûa. Cuûi coøn, löûa chaùy, cuûi heát, löûa taét. Tinh thaàn tuy coù söï dieäu cuûa noù, haù coù theå moät mình noù töï toàn taïi sao? Raèng, löûa do cuûi sinh ra; nhöng tinh thaàn chaúng phaûi do thaân xaùc vaø thaân xaùc tuøy thuoäc vaøo noù. Tinh thaàn ñaït ñeán cöïc ñieåm cuûa noù thì vöôït leân caû thaân xaùc vaø toàn taïi moät caùch ñoäc laäp. Khoân thaân xaùc maø coøn laïi tinh thaàn, thì goïi laø phaùp thaân thöôøng truï vaäy. Do theá, ngöôøi ta coù theå baét ñaàu töø phaøm phu vaø keát thuùc laø Nhö Lai. Tuy moät ñôøi chuoäng thoâ, song coù thöùc höôùng, thì muoân kieáp cuõng khoâng maát, neáu thöïc haønh thì taát coù theå laáy ñoù maø thanh thaêng. Con nheän coù con, toø voø gaùnh laáy. Huoáng nöõa laø taïi leõ thaàn minh. Söï ñöôïc che döôùi loäng Baûo tích vaø söï ñöôïc leân toøa Ñaêng vöông cuûa noù sao laïi khoâng coù kyø?

Laïi nghi vieäc Thích Ca ñem heát phöông tieän quyeàn xaûo ra cöùu ñoä moïi vaät thì haù chæ rieâng khoâng tieác lôøi giaûng haøng möôøi maáy traêm vaïn lôøi, maø laïi ñi tieác moät chuùt aùnh thaàn trong phuùt giaây, ñeå khoâng laøm roõ cho boïn taø kieán. Raèng, tuy noùi kheùo quyeàn, song caûm vaø öùng, roõ vaø môø, moãi moät noù ñeàu döïa vaøo toäi vaø phuùc. Xöa ñöùc Phaät, vì moïi ngöôøi thuyeát phaùp, laïi phoùng quang minh, chuùng ñeàu toaøn chöùa söï dieäu thaønh, cho neân coù ñöôïc thaàn du. Neáu luùc naøy lôø daïy ñaõ thanh, ñaõ vieát leân laøm caùi nôm, neân keû khinh maïn coù theå xem thaâyù nguoàn goác phaùt xuaát cuûa söï quang minh, roõ ñöôïc söï sai laàm cuûa quan ñieåm khoâng do ñaâu ma xem raûi. Nay chuùng xem kinh maø khoâng chòu söûa ñoåi, söï khinh maïn laïi hoaønh haønh nhö tröôùc, thì phoùng quang minh laïi coù ích gì? Neáu ngöôøi hieeàn thaønh tín rieâng moät mình hoï saùng roõ vôùi söï thaàn chieáu, thì tuùc haï laïi do gì maø bieát, ñeå cho raèng, ngöôøi noùi noù laïi chæ laø noùi doái ö? Traêng thöôïng tuaàn khoâng hieän saùng vaøo ñeâm. Khaûo nieân ñaïi cuûa Ngaøi thì ñöùc Phaät sinh vaøo ñeâm phoùng quang. Quaûn AÁu An ban ñeâm bò gioù troâi noåi treân bieån, ñoàng löõ ñeàu bò cheát chìm. An trong ñeâm toái thaáy ñoám saùng neùm aùnh saùng xuoáng ñaûo, neân rieâng moät mình An ñöôïc cöùu. Raèng, ñöùc Phaät khoâng taây vì moät ai, heã ngöôøi thieän thì ñöôïc öùng maø ñaùp. Neáu töùc hoï cuõng thaáy ñöôïc aùnh saùng phuø hieäp. Haù tuùc haï, heã chöa thaáy, lieàn khoâng coù Phaät sao?

Laïi baøy toû söï ñaày ñuû cuûa Chu Khoång, chæ so saùnh vôùi Phaät ñaõ laø roäng raõi. Song, ñaáy laø söï ñaày ñuû cuûa lyù thuyeát vua chuùa lyù quoác trò theá. Coøn veà vieäc tinh thaàn khoâng dieät, vaän haønh moät caùch môø mòt maø thoâi vaø vieäc taùm khoå ñaày coû ngay caû trong moät nhaùy maét hôi thôû cuûa moät cuoäc ñôøi naøy, thì tuy coù chinh phuïc ñöôïc nho nghieäp ñeå chænh ñoán noù trong choác laùt, noù chöa chi ñaõ maát tan. Caùi naïn ba Giaùn, cha con ngôø nhau, huynh ñeä töông taøn, bayû möôi hai ñeä töû thì tuy ñöôïc toân leân baøn thôø vaø ngheânh vaøo mieáu vuõ, nhöõng soáng tôùi 50 tuoåi töøng khoâng coù vaøi ngöôøi. Nhan cheát yeåu, Nhieãm coù taät, Do bò öôùp thòt, hoï Du bò gieát saïch, Töù maát raâu, Phu töû chòu laáy caùi khoå taïi ñaát Traàn, haù coù theå noùi xieát? Chòu ñoùi ñeå hoaèng ñaïo, theá maø caùc nöôùc loaïn löu roát cuoäc coù nöôùc naøo maø cöùu ñöôïc ñaâu? Laáy Phaät phaùp maø xem, chæ thaáy söï buoàn ñau. Haù chaúng phaûi laø duyeân xöa cuûa theá vaät nhen nhuùm leân ö? Neáu chòu laáy caùi thaät lyù veà nhöõng ñieàu ñoù, thì aáy cuõng coøn chöa laø saâu roäng. Neáu beân ngoaøi giöõ gìn leã nhaïc, trong thöïc haønh söï voâ sinh, ñeå laøm trong tinh thaàn mình nôi caûnh giôùi neâ hoaøn, ñeå öùc hieáp laø nhöõng naêm xöa, thì haù laø khoâng roäng lôùn sao?

Vieäc khoâng truyeàn veà sau, leõ noù chöa coù theå roõ ñöôïc. Xin ñöøng cöù vaøo nhöõng chöùng côù thoâ thieån, ñeå maø noùi raèng Chu Khoång laø ñaõ khoâng nghó theá. Ai cuõng baûo laø, ñöùc Phaät noùi baäy. Nhöng Sôn haûi kinh keå tôùi soá ngöôøi cheát ñi soáng laïi raát nhieàu. Noù keå tôùi nuùi Coân loân, ñoàng Quaûng ñoâ, goø Hieân vieân, nöôùc Baát töû, ôû ñaáy khoâng khí khoâng noùng khoâng laïnh, chaû phuïng laø thöùc aên, cam loä laø ñoà uoáng, nghæ maùt döôùi caây Vu kyø, taém laáy nöôùc suoái Chu, ngöoøi ñeàu soáng vaøi ngaøn tuoåi khoâng cheát, roài hoùa thaønh vaøng ñeå vaøo hoà Vuõ uyeân. Chuyeän kieåu cuûa Thaân Linh vaø Baù Höõu, Taû Khöu Minh noùi tôùi chuùng cuõng khoâng ít. Ngöôøi ta coù theå suy töø choã thoâ thieån naøy, ñeå tin söï tinh dieäu cuûa beân kia. Nöông lôøi maø coù ñaïo, nghe Phaät phaùp maø kính leã, keû ñaáy taât khoâng khaùc gì taïo ra caùi chaát cuûa Boà Thaønh, keû só coù theå bieát vaäy. AÁy laø ñaùng do söï nghe chöa cao vaäy sao?

Choã nghe cuûa tuùc haï laø cao, ngay luùc naøy coù theå trôû thaønh hieån ñaït. Nguôøi laø vaät tinh thaàn, nay chæ caàn khieán trôû veà vôùi söï tin linh cöïc, thoâ nhaän söï giaùo giôùi, thì giaû söû ngay caû khi noù suy vi moûng meûo, noù cuõng ñuû laøm cho linh cöïc caûm. Ñaõ caûm thì ngöôøi ta leân ñaøi Di ñaêng. Haù ñaáy chaúng phaûi laø keá hay cho vieäc thoaùt khoûi meâ laàm vaø ñaït ñöôïc söï baát dieät sao? Ngaøy xöa söï thaät veà baát dieät, vieäc ñoù nhö ñöùc Phaät ñaõ noùi. Song, ñaõ quay löng laïi vôùi hoàn, tieâu caùi taâm ñeå töï ñi ngöôïc laïi vôùi u ty thì ñaâu maø bieát ñöôïc caùi khoå ñoäc cuûa ñôøi nay thì chaúng phaûi do nhöõng coá dó cuûa ñôøi tröôùc ö? Laáy yù kieán cuûa rieâng mình maø khinh nhôøn ñeå ngaïo maïn ñoái vôùi lôøi daïy toân thaàn thì sôï raèng söï meâ laàm töï noù ñeå laïi nhö moät trôû ngaïi vaäy.

Kinh Phaät noùi raèng, Thích Ca Vaên ngaøy xöa laøm tyø kheo tieåu thöøa maø huyû baùng ñaïi thöøa, vì theá coøn bò ñuû khoå ñòa nguïc traûi qua haøng vaïn kieáp, huoáng nöõa laø nhöõng keû baát tín ö? Hoï laáy gì maø quyeát ñoaùn laø cuoán kinh ñoù phaûi sai laàm ö? Trong laù thö tröôùc, tuùc haï noùi, mình hoûi vì nhaân nhöõng chöông cuù cuaû Laâm ñaïo nhaân. Y Ù cuûa ñaïo nhaân naøy toâi hieåu sô, laïi chæ theå bieän ñaùp khoâng quaù moät hai ñieàu. Minh Phaät luaän do toâi vieát ra ñaõ trình baøy roõ raøng vieäc moät, nay xin gôûi tôùi tuùc haï. Toâi ñaõ heát söùc kheùo tìm, baøy noùi söï phaûi traùi. Toâi giaø saép cheát, vieát laù thö naøy tieáp theo cuoán saùch aáy. Cuoán saùch ñaáy ñeán thì lieàn coù theå döïa vaøo maø tìm giaûi ñaùp. Cho neân toâi hoaøn toaøn laøm roõ heát ôû ñaây.

Toân Bín baïch.

Thö ñaùp Toân Cö só

Xin ñaùp laïi ngaøi. Toâi vöøa xem xong baûn luaän lôùn. Noù ñaët traän gioáng nhö Haïng Tòch, ñaõ ñuû ñeå laøm giaëc Haùn toå, huoáng nöõa laø keû só yeáu ñuoái naøy! Chöùng minh vaø thí duï cöùng raén roõ raøng. Vaên chöông vaø lôøi leõ saâu saéc phong phuù. Toâi thaät muoán roäng vung lôïi traïch cuûa noù cho tôùi daân thöôøng. Saâu bieát caùi duïng taâm cuûa ngöôøi quaân töû vaäy. Tuùc haï laïi coøn muoán aûnh höôûng ñaõ laøm thaàn lôøi daïy cuûa Phaät giaùo, cho neân toâi ñaùng phaûi ngaäm caâm tröôùc caùi ñeïp cuûa ngöôøi laøm thaønh noù. Chæ coù ñieàu laø, Phaät giaùo ñaùng goïi laø vieäc cuûa ngoaïi quoác. Coù ngöôøi noùi noù chaúng phaûi laø ñieàu cho Trung Hoa lo tôùi.Vì theá, toâi môùi coù nhöõng lôøi tröôùc. Neáu nay vieäc Trung Hoa vaø ngoaïi quoác neân ñoàng nhaát, thì toâi thaät laø heïp hoøi caïn côït vaäy. Toâi xin taï loãi vì söï khoâng saùng suoát cuaû mình. Tuy nhieân, toâi ñang coøn coù moät vaøi deø daët. Raèng, ngöôøi roõ tính trôøi ñaát thì khoâng ñeán noãi bò meâ laàm vì söï quaùi ñaûn; keû hieåu ñöôïc con ñöôøng thònh suy thì khoâng noâ leä loøng mình cho nhöõng vieäc ngoaøi lyù leõ. Thoaûng hoaëc, khieán laù thö hay cuûa ngaøi ñaõ khoâng nhaân kheùo quyeàn roát daïy, ñeàu do tình caûm maø sinh ra. Haù ñoù khoâng laø moái teä cuûa moät ngöoøi ñaõ thaáu roõ sao?

Vì thieáu dòp gaëp ngaøi ñeå trình baøy, toâi phaûi nhôø laáy laù thö naøy thay maët mình vaäy.

Haø Thöøa Thieân baïch

Nhö宧 vaán ñeà tranh caõi [^]

Treân ñaây laø naêm laù thö coøn ñöôïc giöõ laïi lieân quan ñeán vuï baøn caõi Quaân thieän luaän. Cöù baùo caùo cuûa Haø Thöôïng Chi noùi tröôùc, thì Hueä Laâm cuõng coù tham döï vaøo cuoäc buùt chieán naøy, song ñaõ khoâng moät laù thö soáng soùt. Ñaây khoâng phaûi laø choã cho moät nghieân cöùu veà tö töôûng Toân Bính hay Haø Thöøa Thieân. Vì theá, neáu naêm laù thö treân ñaõ ñöôïc dòch ra trong khuoân khoå sô thaùm naøy, ñoù laø nhaèm cho thaáy, ngöôøi ñöông thôøi ñaõ hieåu vaø ñaùnh giaù Laâm qua Quaân thieän luaän theo nhöõng chieàu höôùng naøo. Do vaäy, ñeå keát luaän taïm thôøi nhöõng tìm hieåu ôû ñaây veà Laâm, chuùng toâi thöû toùm taét xem Laâm ñaõ coù nhöõng tö töôûng coát yeáu gì, sau khi tham khaûo vôùi nhöõng baøn caõi veà chuùng cuûa Haø Thöøa Thieân vaø Toân Bính. Chuùng toâi ñaõ vaïch ra baûy vaán ñeà, maø Quaân thieän luaän neâu leân vaø Bính cuøng Thieân baøn caõi tôùi. Chuùng toâi cuõng ñaõ vaïch ra quaù trình dieãn tieán cuûa coâng taùc thieát laäp ra baûy vaán ñeà ñoù cuaû Laâm töø laù thö vieát cho Taï Linh Vaän vaøo khoaûng nhöõng naêm 423-426 baøn veà söï maâu thuaãn cuûa vaán ñeà duïc cho tôùi khi chính thöùc vieát Quaân thieän luaän khoaûng naêm 431. Song, nhö nhöõng laù thö treân cho thaáy vaø nhö chính tieåu ñeå cuûa Minh Phaät luaän, maø Toân Bính nhaéc tôùi nhieàu laàn, ñieàm chæ. Ñieåm gôïi leân khaù nhieàu baøi caõi nhaát cuûa Quaân thieän luaän naèm trong khaúng ñònh veà söï khoâng co ñôøi sau, veà vieäc "u minh khoâng lieân heä vôùi nhaân söï". Khaúng ñònh aáy dó nhieân coù theå caét nghóa theo nhieàu caùch khaùc nhau.

Noù coù theå caét nghóa nhö muoán noùi Laâm chuû tröông baát khaû tri luaän kieåu "nghi nhi baát bieän" cuûa Chu Khoång. Noù cuõng coù theå caét nghóa nhö Laâm muoán choái boû hoaøn toaøn söï coù maët cuûa ñôøi sau, vaø nhö vaäy laø moät nhaø chuû tröông thaàn dieät luaän loaïi cuaû Haø Thöøa Thieân, maø danh töø trieát hoïc ngaøy nay goïi laø chuû nghóa duy lyù. Duø vôùi caét nghóa naøo ñi nöõa, noù trôû thaønh roõ raøng laø, moät khi khaúng ñònh "u minh khoâng lieân heä vôùi nhaân söï", Laâm ñaõ tröïc tieáp ñaäp ñoå ngay cô sôû cuûa toaøn boä nhöõng lyù thuyeát cuûa thöù Phaät giaùo döïa treân quan nieäm duïc.

Chính quan nieäm naøy giaûi thích cho phaàn lôùn söï coù maët cuûa quan nieäm "u minh" vaø ñôøi sau, bôûi noù giaû thieát moät doøng soáng lieân tuïc qua thôøi gian vaø xuaát hieän hay chìm ñi tuyø theo söùc choáng ñôõ cuaû noù qua nhöõng thaân xaùc bieåu hieän khaùc nhau.

Töø moät giaû thieát nhö vaäy, noå löïc nhaèm caûi ñoåi doøng soáng taát phaûi ñeà leân, coãi nguoàn cho nhöõng quan nieäm ñòa nguïc thieân ñöôøng vaø nhieàu thöù lieân heä khaùc cuøng loaïi. Moät khi choái boû "u minh", toaøn boä nhöõng lyù thuyeát vaø quan nieäm döïa treân quan nieäm duïc nhö vaäy hoaøn toaøn suïp ñoå. Quan nieäm duïc trôû thaønh chaúng laø moät thöù gì caû. Duøng chính ngay hình aûnh quen thuoäc cuûa Phaät giaùo ñaïi thöøa thì noù quaû laø "loâng ruøa söøng thoû". Söï khaùm phaù ra tính maâu thuaãn cuûa quan nieäm duïc ñaáy trong nhöõng baøn caõi veà Bieän toân luaän cuûa Taï Linh Vaên do theá chæ laø moät khôûi ñieåm giuùp Laâm suy nghó veà toaøn boä lyù thuyeát choáng ñôõ noù, maø caên baûn nhaát laø khaúng ñònh veà "u minh" vaø ñôøi sau. Töø nhöõng pheâ bình naøy veà quan nieäm duïc, nguôøi ta coù theå noùi Laâm laø moät nhaø chuû tröông duy lyù chuû nghóa trong moät yù nghóa naøo ñoù.

Coá nhieân, quan nieäm chuû nghóa duy lyù thöïc söï khoâng xa laï gì maáy trong lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam vaø Trung Quoác. Ngay caû moät ngöôøi nhö Khöông Taêng Hoäi, maø Cao Taêng truyeän ghi laø coù khaúng ñònh veà söï hieän höõu cuûa thieân ñöôøng ñòa nguïc, cuõng ñaõ coù nhöõng phaùt bieåu mang moät haït nhaân duy vaät naøo ñoù. Kinh Saùt vi vöông cuûa Luïc ñoä taäp kinh quyeån 8 tôø 51b9-12 noùi: "Saâu nhìn nguyeân thì con ngöôøi thì noù do nguoàn goác hö voâ maø sinh ra. Tính cöôøng cuûa nguyeân khí goïi laø ñaát, tính nhuyeãn cuûa noù goïi laø nöôùc, tính noùng cuûa noù goïi laø löûa, vaø tính ñoäng cuûa noù goïi laø gioù. Boán tính naøy hoøa hieäp laïi thì thaàn thöùc sinh ra..., thaàn thöùc döïa vaøo boán tính ñaáy maø thieát laäp". Khaúng ñònh raèng, thaàn thöùc do töù ñaïi sinh ra, dó nhieân phaûi coi nhö moät khaúng ñònh duy lyù theo moät nghóa naøo ñoù. Coù theå noùi Phaät giaùo nhöõng theá kyû ñaàu ôû nöôùc ta, mang trong mình moät soá haït nhaân duy lyù chuû nghóa. Tình traïng naøy, ñoâi khi soáng soùt ngay caû tôùi nhöõng ngöôøi nhö Ngoâ Chaân Löu vôùi baøi thô:

Trong caây voán coù löûa

Löûa voán môùi laïi sinh

Neáu baûo caây khoâng löûa

Coï xaùt laøm sao thaønh.

Coá nhieân, baøi thô naøy coù theå caét nghóa theo nhieàu caùch khaùc nhau. Chaúng haïn, ngöôøi ta coù theå noùi, noù muoán khaúng ñònh söï phoå quaùt cuûa Phaät tính kieåu thuyeát xieån ñeà thaønh Phaät cuûa Truùc Ñaïo Sanh. Song, hình aûnh "löûa vaø cuûi" laø ñaõ quaù quen thuoäc vôùi Haø Thöøa Thieân vaø Toân Bính cuõng nhö Ngoâ Chaân Löu, ñeå coù theå cho pheùp caét nghóa khaùc ñi. Noù phaûi nhaém ñeán vieäc giaûi quyeát vaán ñeà thaàn dieät hay khoâng dieät, chöù khoâng gì hôn. Thieân cho löûa do cuûi sinh ra. Bính cho löûa khaùc cuûi. Löu baûo löûa ñaõ saün trong cuûi, môùi coù theå sinh ra. Quan nieäm cuûa Löu coù theå noùi khaù töong töï vôùi quan nieäm duy vaät cuûa Khöông Taêng Hoäi, moät ñieàu khoâng coù gì laø ngaïc nhieân, cöù vaøo tình traïng Phaät hoïc cuûa ngöôøi nöôùc ta vaøo theá kyû thöù möôøi, nhö Thoâng Bieän baùo caùo laïi.

Töø quan nieäm duy vaät vöøa keå, Laâm khi söï pheâ phaùn nhöõng quan nieäm cuûa thöù Phaät giao huyeàn hoïc thanh ñaøm, ñaáy laø quan nieäm Khoâng vaø voâ thöôøng, vaø quan nieäm phaùp thaân nieát baøn. Laâm pheâ bình nhöõng quan nieäm naøy khoâng phaûi döïa treân ñuùng sai, maø laø treân tính ích duïng vaø nguy hieåm cuûa chuùng. Quan nieäm Khoâng vaø voâ thöôøng theo Laâm thì khoâng coù gì laø ñaëc saéc heát, bôûi vì veà moät phía khi noùi "töùc vaät laø khoâng, khoâng vaø vaät laø moät" thì duø khoâng hay baát khoâng, söï vaät laø söï vaät, vaø veà phía khaùc, khi söï vaät laø söï vaät, vaán ñeà khoâng coøn laø noùi suoâng veà phaùp thaân hay nieát baøn hay khoâng vaø baát khoâng, maø laø laøm sao con ngöôøi soáng moät ñôøi soáng ñaày ñuû vaø laøm sao söï vaät coù theå ñöôïc bieát.

Ñaây ñöông nhieân laø moät keát luaän taát yeáu. Vaø chuùng ta vì theá khoâng coù gì phaûi ngaïc nhieân, khi Laâm baét ñaàu Quaân thieän luaän vôùi moät baøn caõi veà vaán ñeà khoâng vaø keát luaän noù baèng moät khaúng ñònh veà "chæ bieát luïc ñoä vaø nguõ giaùo ñeàu thaønh, tín thuaän vôùi töø bi cuøng laäp". Lyù thuyeát xaõ hoäi chính trò nhaø nöôùc Phaät giaùo cuûa Laâm nhö vaäy xuaát phaùt töø chính nhöõng pheâ phaùn trieát hoïc sieâu hình cuûa Laâm. Ñoù phaûi keå laø ñieåm ñaëc saéc nhaát cuûa heä thoáng tö töôûng cuûa Heä Laâm. Coá nhieân, Laâm cuõng coù moät soá nhöõng maäp môø cuûa oâng, kieåu quan nieäm lyù vaø lyù tính, maø chuùng toâi ñaõ vaïch ra. Nhöng vôùi moät keát quaû lyù luaän vöøa thaáy, thieân taøi trieát hoïc cuûa Laâm ñaõ xuaát hieän. Xaõ hoäi cuûa Laâm laø moät xaõ hoäi lyù. Nhöng khi Sanh maát, Laâm ñaõ phaûi khoùc: "Söï ñau xoùt aáy khoâng caïn, ñuùng lyù goïi laø maát, nhöng söï tieác aáy laïi saâu". Ñaáy laø noãi khoå taâm cuûa cuoäc ñôøi Laâm; söï maâu thuaãn giöõa lyù vaø tình.

Ngöôøi ta coá nhieân coù theå hoûi, Hueä Laâm coù thöïc söï laø moät ngöôøi chuû tröông duy lyù khoâng? Phaûi chaêng nhöõng pheâ bình cuûa Hueä Laâm xuaát phaùt töø quan nieäm duy vaät cuûa oâng? Ñaáy laø nhöõng caâu hoûi khoù traû lôøi nhaát, bôûi vì khoâng nhöõng Laâm soáng suoát ñôøi mình nhö moät nhaø sö Phaät giaùo, maø coøn vì nhöõng khaúng ñònh khaù maäp môø veà vieäc "luïc ñoä vôùi nguõ giaùo cuøng haønh, tín thuaän vaø töø bi ñeàu laäp". Khaúng ñònh nhö theá, Laâm haún nhieân phaûi bieát luïc ñoä vaø töø bi cuûa Phaät giaùo goàm nhöõng thöù gì cuõng nhö nguõ giaùo vaø tín thuaän cuûa Nho giaùo nhaèm tôùi nhöõng muïc ñích naøo. Moät khi Laâm ñaõ bieát chuùng, thì haún nhieân Laâm khoâng theå laø moät nhaø duy lyù thuaàn tuùy, toái thieåu laø nhìn theo quan ñieåm thöïc tieãn. ÔÛ treân, ta ñaõ thaáy söï xuaát hieän cuûa moät trieàu löu duy lyù song song vôùi nhöõng trieàu löu khaùc cuûa lòch söû tö töôûng Phaät giaùo trong nhöõng buoåi ñaàu cuûa lòch söû Phaät giaùo taïi nöôùc ta vaø taïi mieàn nam Trung Quoác. Laâm do theá coù theå laø moät nhaø duy lyù hieåu theo quan ñieåm sieâu hình.

Noùi caùch khaùc, Laâm coù theå laø moät nhaø duy lyù thoâ sô vì Laâm ñaõ coâng nhieân khoâng tin töôûng vaøo ñôøi sau vaø maëc nhieân chaáp nhaän moät phaàn naøo thuyeát thaàn thöùc do töù ñaïi sinh ra. Nhöng Laâm chöa haún laø moät nhaø duy lyù, bôûi vì Laâm ñang coøn noùi tôùi luïc ñoä vaø nguõ giaùo. Hieån kinh teá vaø taâm lyù cho coâng taùc giaûi thích söï sai laàm cuûa nhöõng quan nieäm do lyù thuyeát "u minh" ñeû ra, Laâm ñieåm chæ moät phaàn söï thieát laäp khaùinieäm duy lyù lòch söû thöïc söï ñaõ baét ñaàu naåy nôû trong nhaõn quan cuaû oâng. Moät laàn nöõa, ñaây laø moät bieåu loä khaùc cuûa thieân taøi trieát hoïc Hueä Laâm. Ñieåm ñaùng tieác laø, nhö phaàn lôùn nhöõng vaán ñeà do Laâm neâu ra trong Quaân thieän luaän, khaùi nieäm duy lyù khoâng ñöôïc phaùt trieån moät caùch toaøn dieän ñaùng muoán. Caâu hoûi veà chuû nghóa duy lyù cuûa Laâm vì vaäy khoâng theå traû lôøi ñöoïc moät caùch döùt khoaùt, daãu ngöôøi ta coù theå giaûi thieát söï coù maët cuûa noù.

Söï khoâng döùt khoaùt naøy laïi caøng ñöôïc taêng leân vôùi söï xuaát hieän cuûa khaùi nieäm "lyù", maø Laâm ñaõ xöû duïng moät caùch khaù thöôøng xuyeân trong haàu heát nhöõng taùc phaåm coøn ñöôïc baûo toàn cuûa oâng töø laù thö vieát cho Taï Linh Vaän cho tôùi baøi truy ñieäu vieát ñeå khoùc Truùc Ñaïo Sanh vaø dó nhieân Quaân thieän luaän, maø chuùng toâi ñaõ coù dòp vaïch ra. Khaùi nieäm "lyù" naøy coù theå noùi laø khaùi nieäm duy nhaát, maø Laâm ñaõ keâu goïi ñeán khi baøn veà nhöõng vaán ñeà sieâu hình nhö "khoâng" hay "voâ thöôøng" cuõng nhö nhöõng vaán ñeà sieâu hình nhö "khoâng" hay "voâ thöôøng" cuõng nhö vaán ñeà ñöùc lyù nhö boû aùc laøm laønh. Nhöng quan troïng hôn nöõa laø, Laâm ñaõ coi noù nhö moät bieåu loä troïn veïn cuûa söï thaät, neân söï giaùc ngoä cuûa Phaät giaùo baây giôø ñöôïc Laâm ñònh nghóa trong giôùi haïn cuûa noù. Trong vaên kieän xöa nhaát cuûa nhöõng taùc phaåm Laâm hieän coøn, ñoù laø laù thö vieát cho Taï Linh Vaän veà Bieän Toân luaän Laâm ñaõ noùi, duøng lôøi cho Phaùp ÖÙc: "Tuyeät duïc laø do söï hieåu lyù, theá cuõng coù nghóa, ngöôøi ta ngaøy phaûi giaûm bôùt duïc ñi, ñeå laáy lyù maø töï giaùc ngoä" - tuyeät duïc do ö theá lyù, ñaùng vi nhaät toán giaû, dó lyù töï ngoä giaû.

Giaùc ngoä theo Laâm nhö vaäy ñöôïc ñònh nghóa treân cô sôû cuûa vieäc hieåu ñöôïc lyù. ÔÛ treân chuùng toâi ñaõ gôïi ra laø, vì Laâ khoâng bao giôø ñònh nghóa "lyù" coù nghóa gì trong nhöõng vaên phaåm hieän coøn, chuùng ta coù theå hieåu noù nhö moät nguyeân taéc phoå quaùt voâ ngaõ chi phoái moïi hoaït ñoäng, vaät lyù cuõng nhö khoâng vaät lyù nhieân giôùi cuõng nhö nhaân giôùi. Ñònh nghóa giaùc ngoä treân cô sôû vaø trong giôùi haïn cuaû quan nieäm "lyù". Laâm roõ raøng muoán töôùc boû heát nhöõng tính chaát thaàn bí cuõng nhö nhieäm maàu, maø neàn Phaät giaùo thôøi oâng ñaëc bieät laø neàn Phaät giaùo cuûa quan nieäm duïc, ñaõ duøng ñeå bao phuû noù.

Giaùc ngoä ñoái vôùi oâng laø moät söï hieåu bieát thöïc söï vaø ích duïng veà söï vaät vaø con ngöoøi baây giôø ôû ñaây. Söï hieåu bieát naøy laø thöïc söï vaø ích duïng, bôûi vì noù ñoùng goùp tröïc tieáp vaøo vieäc ñoåi thay chính söï soáng con ngöôøi. Noù khoâng phaûi laø moät söï hieåu bieát suoâng, moät söï hieåu bieát caàn phaûi toân thôø. Noù laø moät söï hieåu bieát nhaèm tôùi söï ñoåi thay söï khoâng hieåu bieát vaø nhöõng haäu quaû taøn haïi do söï khoâng hieåu bieát ñeû ra. Coù leõ vì nhaän ra ñöôïc khía caïnh duïc saéc naøy cuûa tö töôûng Hueä Laâm, maø Haø Thöøa Thieân nhaø thieân vaên hoïc noåi tieáng cuûa neàn khoa hoïc Trung Quoác coå ñaïi ñaõ coù nhöõng caûm tình noàng haäu ñoái vôùi Laâm. Tö töôûng cuûa Laâm trong laõnh vöïc naøy coù theå noùi laø ñaïi bieåu cho neàn tö töôûng duy lyù cuûa neàn Phaät giaùo coå ñaïi.

Khaùi nieäm "lyù" ñaáy töø ñoù, neáu ñònh nghóa nhö moät nguyeân taéc voâ ngaõ phoå quaùt chi phoái moïi vaät, coù theå coi nhö theå hieän chính ngay quan nieäm duy lyù cuûa Laâm, duø raèng thöù duy lyù naøy baây giôø khoâng coøn ñöôïc hieåu hoaøn toaøn theo nghóa thoâng thöôøng cuaû noù, theo loái "thaàn thöùc do töù ñaïi sinh ra" cuûa Khöông Taêng Hoäi. Neáu cöù chính ngay caâu keát luaän cuûa Quaân thieän luaän Laâm raát coù theå ñaõ khoâng döïa treân moät chuû nghóa hay quan nieäm chæ ñaïo naøo heát, duy lyù hay khoâng duy lyù trong vieäc pheâ bình nhöõng thöù Phaät giaùo khaùc vôùi thöù Phaät giaùo do oâng quan nieäm, maëc duø nhöõng baøn caõi treân cuûa chuùng toâi ñaõ giaû thieát vaø ñoaùn ngöôïc laïi. Khi noùi raèng, Phaät giaùo ñoái vôùi oâng chæ goàm coù luïc ñoä vaø töø bi, Laâm ñöông nhieân phaûi loaïi boû heát moïi thöù Phaät giaùo, maø Phaät töû thôøi oâng tin theo vaø baøn caõi. Thöù chuû nghóa duy lyù do chuùng toâi tin theo vaø baøn caõi. Thöù chuû nghóa duy lyù do chuùng toâi gaùn cho Laâm vì vaäy vò taát laø hoaøn toaøn thoûa ñaùng, ñaëc bieät laø khi Laâm khoâng noùi thaúng ra quan nieäm cuûa mình vaø nhöõng vaán ñeà kieåu duïc, voâ thöôøng, phaùp thaân, nieát baøn v.v...

Ngay caû vaán ñeà u minh, oâng chæ noùi, oâng khoâng baøn veà noù, vì noù khoâng lieân laïc gì heát vôùi cuoäc ñôøi naøy. Noùi caùch khaùc, duø coù u minh hay khoâng, cuoäc ñôøi naøy vaãn coù theå ñieàu haønh. Söù meänh cuûa Phaät giaùo do theá phaûi laø nhaém ñeán coâng taùc ñoùng goùp vaøo söï ñieàu haønh ñoù, chöù khoâng neân phung phí thôøi giôø vaø tieàn cuûa vaoø nhöõng baûn caõi vaø lo laéng veà u minh cuøng nhöõng vaán ñeà do noù ñeû ra. Noùi taét, Phaät giaùo ñoái vôùi Laâm laø moät lyù thuyeát ñieàu haønh xaõ hoäi, Laâm keát luaän laø, chæ luïc ñoä vaø töø bi môùi ñaùng goïi lyù thuyeát Phaät giaùo, ngoaøi ra thì toaøn laø nhöõng nhaûm nhí, khoâng phaûi baûn taâm. Moät laàn nöõa, ñaáy phaûi keå laø quan nieäm khaù ñaëc saéc veà Phaät giaùo cuûa tö töôûng Hueä Laâm.

Baøn moät quan nieäm, ngöôøi ta raát coù theå soáng noù moät caùch trí oùc. Nhöng khi ñoái dieän vôùi con tim, noù suïp ñoå moät caùch ñau thöông, vaø ñaáy chính laø yù thöùc bi ñaùt cuûa Hueä Laâm. Noù loä dieän trong hai baøi truy ñieäu do chính tay Laâm vieát ñeå khoùc hai ñoàng ñaïo cuûa mình, maø chuùng toâi ñaõ cho dòch ôû treân. Ñoïc hai truy ñieäu ñoù, ta môùi roõ, Laâm caûm thaáy gì veà cuoäc soáng, chöù khoâng chæ nghó veà noù. Môû ñaàu baøi truy ñieäu Truùc Ñaïo Sanh, Laâm vieát: "Söï ñau xoùt aáy khoâng caïn, ñuùng lyù goïi laø maát, nhöng söï tieác aâyù laïi saâu" - truy thuaán giaû voâ thieån, haøm lyù vaên dieät, nhö tích giaû höïu thaâm. Vaø keát luaän baøi truy ñieäu Phaùp Cöông, Laâm noùi: "Neáu lai duyeân quaû chaúng maát, xin goùi troïn sinh nieân ñeå xoùt xa" - caåu lai duyeân phæ vong, quyeân sinh nieân dó taêng traéc. Hai caâu noùi khaù bieåu dieän vaø töôïng tröng.

Bieát raèng, ai cuõng phaûi cheát vaøo moät thôøi gian naøo ñoù, vì "haøm lyù vaên dieät", nhöng Laâm vaãn ñau xoùt thöông khoùc. Bieát raèng, lai sanh "Khoâng lieân heä vôùi nhaân söï", nhöng Laâm vaãn xin nguyeän ñem nhöõng naêm thaùng coøn soùt laïi cuûa cuoäc ñôøi mình ñeå xoùt xa theâm tröôùc caùi cheát cuûa Phaùp Cöông. Sao laïi coù nhöõng maâu thuaãn naøy? Sao laïi coù caùi caûnh "cuûi moät caønh khoâ laïc maáy doøng" naøy? Noù laøm nhôù ñeán taâm traïng cuûa Phaïm Vieäp nhöõng ngaøy cuoái cuøng tröôùc luùc bò haønh hình, vaø laøm ta töï hoûi, Laâm coù bao giôø xao xuyeán, nhö Vieäp ñaõ xao xuyeán hay khoâng? Vieäp maát naêm 448, luùc Laâm ñang coøn soáng taïi Kieán nghieäp vaø chaéc haún ñaõ coù dòp ñoïc nhöõng thö töø trao ñoåi giöõa Vieäp vaø Töø Traïm Chi.

Cho neân, lyù luaän raèng khoâng coù ñôøi sau laø moät chuyeän vaø tin raèng coù ñôøi sau laø moät chuyeän khaùc. Ñoïc qua vaên phaåm cuûa Hueä Laâm cuøng nhöõng gì maø ngöôøi ñöông thôøi ñaõ vieát veà oâng moät maët ta thaáy Laâm laø moät ngöôøi chuû tröông khoâng coù ñôøi sau vaø khoâng caàn gì phaûi baän taâm veà ñôøi sau. OÂng quan nieäm nhö Haø Thöøa Thieân laø thaàn thöùc con ngöôøi khoâng khaùc gì löûa, vaø thaân xaùc con ngöôøi laø moät ñoáng cuûi. Heã cuûi heát thì löûa taét. Xaùc thaân naøy tan raõ thì thaàn thöùc cuõng hoaïi dieät. Nhöng maët khaùc, oâng chuû tröông chuyeän u minh khoâng dính líu vôùi nhaân söï. Vaäy chuyeän u minh cuõng coù hay sao? Ñöông nhieân, Hueä Laâm trong tö töôûng nhaän thöùc vaø tinh caûm vaãn bò nhöõng giôùi haïn do thôøi ñaïi mình ñaët ra. OÂng coù theå coù moät soá "nhöõng haït nhaân duy lyù", nhöõng yeáu toá tích cöïc trong heä thoán tö töôûng oâng. Nhöng khoâng phaûi heä thoâng tö töôûng ñoù ñaõ vöôït ra khoûi thôøi gian vaø khoâng gian ñeå ñaùp öùng yeâu caàu cuûa moïi thôøi ñaïi.

Chuùng ta nghieân cöùu Hueä Laâm töông ñoái khaù chi tieát, nhaèm ñaët cô sôû cho vieäc nghieân cöùu kyõ hôn saùu laù thö cuûa lòch söû vaên hoïc vaø Phaät giaùo nöôùc ta trong töông lai. Chuùng toâi chöa tìm hieåu moät caùch saâu xa söï lieân heä vaên töø vaø yù töù giöõa Quaân thieän luaän vaø saùu laù thö, maø chæ giôùi thieäu moät caùch khaùi quaùt. Vôùi nhöõng tö lieäu ñaõ coáng hieán treân cuûa Hueä Laâm, chuùng ta seõ coù dòp nghieân cöùu ñaày ñuû vaán ñeà. Baây giôø, ñeå truy laïi phaûn öùng cuûa giôùi Phaät giaùo ñöông thôøi ñoái vôùi cuoäc baøn caõi trong saùu laù thö, chuùng ta nghieân cöùu caùi cheát cuûa Ñaøm Hoaèng cuõng nhö hoïc phong cuûa Hueä Thaéng vaø Ñaïo Thieàn.

 
 

| Muïc luïc | I | II | III | IV | IVb | V | VI | VII | VIII | VIIIb | IX | IXb | X | XI | XII |