Ngöôøi Cö Só [ Trôû Veà ] [ Trang chính ]ÑÒNH NGHIEÄP TRONG PHAÄT GIAÙO
HOØA THÖÔ ÏNG THÍCH THIEÄN SIEÂUPL. 2544 - TL. 2000
|
|
[13]NGAØI HUYEÀN TRANG
-ooOoo- Ngaøi Huyeàn Trang theo truyeän Taây Du khoâng goïi laø Huyeàn Trang maø keâu laø Tam taïng thænh kinh hay Ñöôøng Taêng. Trong saùch noùi ñuû laø Tam taïng Phaùp sö Huyeàn Trang.
Ñöôøng Taêng töùc laø moät vò Taêng ñôøi Ñöôøng. Ñôøi nhaø Ñöôøng thì coù nhieàu vò Taêng ñi caàu kinh nhöng chæ coù ngaøi laø ñaëc bieät nhaát, noåi nhaát, cho neân nhieàu khi hoï noùi Ñöôøng Taêng ñoù laø chæ cho ngaøi Huyeàn Trang. Coøn Tam taïng Phaùp sö laø goàm Kinh taïng, Luaät taïng vaø Luaän taïng. Vì ngaøi laø vò thoâng hieåu caû Tang taïng kinh, Luaät, Luaän neân goïi laø Tam taïng Phaùp sö.
Tieåu söû cuûa ngaøi coù nhieàu ngöôøi vieát khaép nôi treân theá giôùi. Rieâng Vieät Nam coù 4, 5 ngöôøi vieát nhö Hoøa thöôïng Thích Minh Chaâu 1 baûn, ñaïo höõu Voõ Ñình Cöôøng 1 baûn, Traàn Haø cuõng coù 1 baøi, oâng Nguyeãn Hieán Leâ cuõng coù 1 baøi... Trong tieåu söû ñaày ñuû noùi veà ngaøi thì coù taäp cuûa Hoøa thöôïng Thích Minh Chaâu hay laø cuûa ñaïo höõu Voõ Ñình Cöôøng. Nhöng noùi toùm taét thì coù baøi cuûa Traàn Haø vaø cuûa nhaø hoïc giaû Nguyeãn Hieán Leâ. Trong soá naøy theo toâi thì baøi cuûa Nguyeãn Hieán Leâ laø suùc tích nhaát vaø coù nhieàu yù, nhieàu caûm töôûng thaâm thuùy vôùi ngaøi - moät lòch söû raát ñaëc bieät. OÂng Nguyeãn Hieán Leâ laø moät hoïc giaû noåi tieáng cuûa mieàn Nam tröôùc ñaây.
Trong baøi naøy toâi döïa vaøo baûn cuûa Nguyeãn Hieán Leâ ñeå toùm taét. OÂng Nguyeãn Hieán Leâ trong baøi vieát oâng ñaët ñeà: "Huyeàn Trang vaø coâng cuoäc thænh kinh voâ tieàn khoaùng haäu cuûa nhaân loaïi".
Vôùi phuï ñeà nhö vaäy chuùng ta bieát Huyeàn Trang laø ngöôøi nhö theá naøo vaø vó ñaïi ra sao roài? Moät cuoäc thænh kinh voâ tieàn khoaùng haäu cuûa nhaân loaïi - cuûa nhaân loaïi chöù khoâng phaûi cuûa rieâng nöôùc Trung Hoa - maø cuoäc thænh kinh aáy voâ tieàn khoaùng haäu, töùc tröôùc khoâng heà coù vaø sau ngaøi cuõng khoâng heà coù ñöôïc, khoâng ai laøm moät cuoäc thænh kinh nhö ngaøi ñaõ laøm. Tröôùc vaø sau khoâng ai laøm ñöôïc nhö vaäy neân goïi laø voâ tieàn khoaùng haäu. Noäi caâu phuï ñeà cuûa oâng Nguyeãn Hieán Leâ ñaët vaøo ñoù, chuùng ta thaáy caùi vó ñaïi cao thöôïng nhö theá naøo cuûa ngaøi Huyeàn Trang roài:
"Huyeàn Trang (tieáng Phaùp laø Hiuan-tsang) khoâng phaûi laø moät trieát nhaân, chaúng phaùt huy ñöôïc theâm caùi gì cho ñaïo, oâng cuõng khoâng phaûi laø moät vaên haøo hay moät nhaø khoa hoïc, laïi caøng khoâng phaûi laø moät nhaø thaùm hieåm nhö Christophe Colomb, Magellan, oâng chæ laø moät Phaùp sö ñi haønh höông ôû ñaát Phaät; vaäy maø söï nghieäp cuûa oâng ñoái vôùi ñaïo Phaät quan troïng hôn söï nghieäp cuûa Chu Hi ñoái vôùi ñaïo Khoång, oâng laïi taëng daân toäc Trung Hoa baûy möôi laêm boä saùch, goàm treân ngaøn quyeån, laøm giaøu cho Hoa ngöõ ñöôïc treân vaïn tieáng; vaø löu laïi cho nhaân loaïi voâ soá taøi lieäu raát quí veà phong tuïc, khí haäu, soâng nuùi, coû caây, di tích cuûa nhöõng mieàn hoang vu, huyeàn bí ôû Trung boä AÙ Chaâu, nhaát laø AÁn Ñoä, nhöõng taøi lieäu maø caùc nhaø thaùm hieåm phöông Taây tôùi sau oâng ñeàu phaûi khen laø raát ñích xaùc, raát quí baùu. Thöû hoûi, trong lòch söû nhaân loaïi coù vò danh nhaân thöù hai naøo nhö oâng khoâng? Noäi moät vieäc daân toäc Trung Hoa thaàn kyø hoùa cuoäc ñi thænh Kinh cuûa oâng, truyeàn mieäng cho nhau sao cheùp laïi thaønh moät boä tieåu thuyeát töùc boä Taây Du Kyù - cuõng laø moät caùi vinh döï maø töø xöa ñeán nay chöa ai ñöôïc nhaän nöõa! Nhaát laø ñoïc xong tieåu söû cuûa oâng ta môùi thaáy taám göông cuûa oâng ñeå laïi cho ta soi khoâng coù moät chuùt veát. Caùc vó nhaân khaùc, tröø vaøi vò Thaùnh, coøn coù theå coù choã cho ta khoâng phuïc, coøn oâng thì suoát ñôøi thanh ñaïm, can ñaûm, caàn cuø, hieáu hoïc, leã ñoä, khieâm toán, trong saïch vaø hy sinh.Caâu môû ñaàu cuûa nhaø hoïc giaû Nguyeãn Hieán Leâ ca ngôïi ngaøi Huyeàn Trang nhö vaäy, chuùng ta thaáy vaø töôûng töôïng caùi tieåu söû cuûa ngaøi laøm sao noùi cho heát ñöôïc. Moät nhaø hoïc giaû ngöôøi ngoaïi ñaïo chöù khoâng phaûi trong ñaïo, leõ taát nhieân caâu noùi cuûa hoï ôû ñaây coù moät nhaän xeùt raát khaùch quan, chöù khoâng vì tín ngöôõng ngöôøi trong Ñaïo noùi vôùi ngöôøi trong Ñaïo. Noäi chöõ oâng duøng treân ñuû thaáy oâng kính phuïc vaø ca ngôïi ngaøi heát lôøi. "Ñoïc xong tieåu söû cuûa oâng ta môùi thaáy taám göông cuûa oâng ñeå laïi cho chuùng ta soi khoâng coù moät chuùt veát. Caùc vó nhaân khaùc, tröø vaøi vò Thaùnh coøn coù choã cho ta khoâng phuïc. Coøn oâng thì suoát ñôøi thanh ñaïm, can ñaûm, caàn cuø, hieáu hoïc, leã ñoä, khieâm toán, trong saïch vaø hy sinh".Toâi muoán coù moät böùc chaân dung cuûa oâng quaù!"
Bao nhieâu chuyeän hay, bao nhieâu töø ngöõ toát ñeïp ñeàu goàm trong lôøi ca ngôïi treân heát - coù ñuû nôi ngaøi heát. Christophe Colomb laø nhaø thaùm hieåm tìm ra Chaâu Myõ, Magellan laø ngöôøi ñi chu du khaép theá giôùi. OÂng neáu leân hai ngöôøi aáy ñeå so saùnh qua vieäc cuûa ngaøi, khoâng phaûi laø nhaø thaùm hieåm, khoâng phaûi laø nhaø vaên haøo, khoâng phaûi laø nhaø khoa hoïc cuõng khoâng phaûi laø trieát nhaân. Theá nhöng, coâng lao cuûa ngaøi ñoái vôùi ñaïo Phaät, ñoái vôùi Trung Hoa, vaø ñoái vôùi nhaân loaïi cuõng lôùn lao laém.
"OÂng sinh naêm 602 sau coâng nguyeân, naêm thöù 14 ñôøi Tuøy Vaên Ñeá [*] taïi huyeän Caâu Thò (Loä Chaâu: hieän laø huyeän Yeâm Sa, tænh Haø Nam), trong moät gia ñình voïng toäc. Taèng toå laø Traàn Khaâm ñöôïc phong töôùc Khai quoác quaân coâng ñôøi Baéc Nguïy; toå phuï laø Traàn höông laøm Quoác söû baùc só ñôøi Baéc Teà, thaân phuï laø Traàn Tueä laøm chöùc quan huyeän ôû Giang Laêng ñôøi Tuøy, sau thaáy Tuøy Daïng Ñeá laø moät hoân quaân, chaùn naûn, töø quan veà nhaø daïy hoïc. OÂng teân thaät laø Traàn Vyõ, ñöùng haøng con uùt. Ngöôøi anh thöù hai, Traàn Toá, laøm Hoøa thöôïng chuøa Tònh Ñoä (Laïc Döông). Nhö vaäy gia ñình oâng laø moät gia ñình nhaø Nho, phaùt ôû thôøi Nam Baéc Trieàu, maø thôøi ñoù laø moät thôøi raát thònh cuûa ñaïo Phaät ôû Trung Quoác.Luùc baáy giôø ôû ngoâi chuøa Tònh Ñoä ñöôïc pheùp cuûa nhaø vua tuyeån choïn theâm 27 vò taêng. Trong khi ñoù ngöôøi xin voâ laøm Taêng coù caû 100. Ngöôøi ñaïi dieän Trieàu ñình ñeán tuyeån choïn teân laø Trònh Thieän Quaû. Ngaøi Huyeàn Trang tuoåi nhoû neân khoâng ñöôïc ñöa vaøo danh saùch tuyeån choïn. Nhöng Ngaøi cöù ñöùng laáp loù ngoaøi cöûa laéng nghe. Trònh Thieän Quaû thaáy vaäy lieàn hoûi veà tuoåi taùc, queâ quaùn, sôû thích... Ñaëc bieät khi khoûi vì sao ngaøi muoán ñi xuaát gia? Ngaøi traû lôøi: Toâi xin xuaát gia laø xa thì noái Phaät, Nhö Lai, gaàn thì laøm saùng nhö Phaùp (Vieân thieäu Nhö Lai, caän quan nhö phaùp). Caâu naøy coù yù noùi: Toâi xuaát gia yù nhìn veà xa, veà tröôùc, veà ñöùc Phaät, toâi muoán noái doõi gioøng gioáng cuûa Phaät. Nhìn veà gaàn trong hieän taïi toâi muoán laø saùng giaùo phaùp ñang di truyeàn cuûa ngaøi vaäy. Xuaát gia laø vì muïc ñích ñoù. Trong khi tuoåi ñang coøn nhoû, choã Trieàu ñình tuyeån Taêng, vì tuoåi nhoû khoâng ñöôïc tuyeån, cuõng khoâng chòu veà nhaø cöù ñöùng thô thaån laáp loù ñeå maø nghe ngoùng, ham thích caùi chuyeän xuaát gia ñoù, cho neân khi traû lôøi caâu noùi ñoù thì oâng Trònh Thieän Quaû ñaëc caùch cho ngaøi ñöôïc vaøo laøm Taêng".[*] OÂng Traàn Haø trong baøi Traàn Huyeàn Trang vaø chuyeán thænh kinh lòch söû (Baùch khoa soá 57 – ngaøy 15-5-59 nôi Huyeàn Trang sinh naêm 596 (naêm thöù 16 ñôøi Tuøy Vaên Ñeá). Toâi theo Reneù Groussel trong cuoán Surles traces de Bouddha (Plon-1948), tr. 22 Töø Haûi khoâng cho bieát naêm sinh vaø naêm tòch cuûa Huyeàn Trang nhöng coù noùi naêm Trinh Quaùn thöù nhaát (Trinh Quaùn laø nieân hieäu cuûa Ñöôøng Thaùi Toâng), töùc 627 Taây lòch, Huyeàn Trang 26 tuoåi (tuoåi tính theo phöông Ñoâng), vaäy hôïp vôùi thuyeát cuûa Groussel: Huyeàn Trang sinh naêm 602. Vaû laïi, Neáu Huyeàn Trang sinh naêm ñoù laø naêm thöù 8 cuûa ñôøi Tuøy Vaên Ñeá, chöù khoâng phaûi laø naêm thöù 16.
Ñaïo Phaät baét ñaàu vaøo Trung Quoác coù leõ töø ñôøi Taàn, ñeán ñôøi Haùn aûnh höôûng coøn ít; qua ñôøi Ñoâng Taán vaø Nam Baéc Trieàu, nhaân xaõ hoäi Trung Hoa huû baïi, loaïn laïc lieân mieân, daân chuùng khoå söû, khoâng tìm ñöôïc noãi an uûi ôû ñaïo Phaät môùi coù ôû ñaïo Nho, neân quay veà ñaïo Laõo, nhaát laø ñaïo Phaät, maø ñaïo Phaät môùi coù cô sôû phaùt trieån maïnh meõ. Söû cheùp ñôøi Baéc Trieàu ñaõ coù non 900 chuøa Phaät vaø taïi Laïc Döông, Taêng ni ôû caùc nöôùc hoïp nhau laïi coù treân 3.000 ngöôøi. Töø vua quan ñeán daân chuùng, ai cuõng suøng baùi ñaïo Phaät. taêng ni ñöôïc höôûng nhieàu quyeàn lôïi: khoûi phaûi ñi lính, ñöôïc mieãn thueá, söu dòch; cho neân caøng loaïn laïc, caøng ngheøo khoå, daân chuùng laïi caøng chaïy vaøo aån naùu döôùi cöûa Phaät. ngöôøi coù cuûa cuõng xin ñaàu Phaät, ñeå ñaát ñai khoûi phaûi ñoùng thueá, thaønh thöû ñaïo Phaät baønh tröôùng raát mau; ñeán ñôøi Baéc Nguïy, nhaø chuøa chieám ñöôïc moät phaàn ba toång soá dieän tích ñaát ñai trong nöôùc.
Cuoái ñôøi Nam Baéc Trieàu, nhaø Chaâu thaáy nguy cô cho trieàu ñình, chuû tröông dieät ñaïo Phaät, baét 3 trieäu taêng ni hoài tuïc vaø ra leänh phaù raát nhieàu chuøa chieàn. Nhöng ñeán cuoái theá kyû thöù 6, ñaïo Phaät laïi phuïc höng, roài nhaân chính saùch baïo taøn cuûa Tuøy Daïng Ñeá laøm cho daân chuùng laàm than, ñieâu ñöùng (ba laàn chieán tranh vôùi Cao Ly, ñoäng vieân ñeán hôn moät trieäu traùng ñinh nhöng thua; moät laàn xuoáng Giang Nam ngaém quyønh hoa nôû, maø baét hôn moät trieäu daân ñeå ñaøo kinh töø Laïc Döông ñeán Giang Ñoâ), chuøa chieàn laïi moïc leân raát nhieàu, môû roäng cöûa ñoùn nhöõng keû chaùn ngaùn thôøi cuoäc hoaëc troán saâu laäu thueá.
Thaân phuï Huyeàn Trang laø moät trong nhöng ngöôøi chaùn ngaùn ñoù. OÂng khoâng quy y, vaãn giöõ ñaïo Nho, nhöng ham ñoïc kinh cuûa ñaïo Laõo vaø ñaïo Phaät".
Luùc 8 tuoåi ngaøi thích nghi leã, raát nghieâm caån, coù leã ñoä, tính tình ngay thaúng, khoâng thích nhaûy nhoùt, khoâng ngô ngaùc y nhö caùc em beù khaùc. Luùc cha ngaøi ñem Hieáu kinh giaûng cho ngaøi nghe, ñeán ñoaïn oâng Taêng Töû khi nghe giaûng beøn ñöùng daäy nghe thaày giaûng kinh. Thaáy oâng Taêng Töû nhö vaäy, khi ngaøi ñang ngoài nghe cha giaûng kinh, ngaøi cuõng ñöùng daäy söûa aùo. Cha ngaøi ngaïc nhieân hoûi taïi sao ñang ngoài nghe nhö vaäy maø ñöùng daäy laø nghóa laøm sao? Ngaøi thöa: Taêng Töû nghe thaày giaûng maø coøn ñöùng nghieâm trang thay huoáng chi con nghe cha daïy maø con khoâng ñöùng daäy laø voâ leã. Theá cho bieát luùc 8 tuoåi ngaøi ñaõ nhö vaäy roài. Töø ñoù chuùng ta bieát tinh thaàn cuûa ngaøi ra sao roài.
"Huyeàn Trang, hoài taùm tuoåi ñaõ thích leã nghi, tính tình nghieâm caån. Ít naêm sau, moät ngöôøi anh laø Toá quy y, Huyeàn Trang ñöôïc nghe anh thænh thoaûng giaûng ñaïo Phaät cho nghe, ham meâ cuõng muoán theo anh. Naêm 13 tuoåi, oâng laïi chuøa Tònh Ñoä ôû Laïc Döông xin quy y. môùi ñaàu, nhaø chuøa coøn do döï, cheâ oâng nhoû tuoåi quaù, sau thaáy oâng thaønh taâm vaø thoâng minh laï thöôøng, neân chaáp thuaän." [*]
[*] Theo Nguyeãn Huy Khaùnh, taùc giaû cuoán khaûo luaän tieåu thuyeát Trung Hoa thì laàn ñoù chuøa Tònh Ñoä ñöôïc leänh trieàu ñình choïn 27 vò Hoøa thöôïng. Muoán laø Hoøa thöôïng phaûi qua moät kyø saùt haïch veà trình ñoä hoïc vaán vaø tö caùch ñaïo ñöùc (quy cheá ñoù coù töø ñôøi Tuøy heát ñôøi Minh môi baõi boû). Soá ngöôøi öùng thi coù ñeán maáy traêm. Huyeàn Trang cuõng ghi teân, nhöng vì nhoû tuoåi khoâng ñöôïc pheùp döï. Tuy vaäy, caäu beù thoâng minh aáy vaãn khoâng naún loøng, cöù nuùp gaàn coâng moân maø nghe loûm. Moät böõa Trònh Thieän Quaû – ngöôøi trieàu ñình phaùi tôùi – thaáy caäu beù ñöùng rình nghe bieát laø ngöôø coù chí, laïi thaáy hình dung tuaán tuù theâm ñoái ñaùp nhö löu, hoûi: "Ngöôøi muoán xuaát gia ñeå laøm gì?" – Thöa: "yù muoán, xa noái Phaät Nhö Lai, gaàn saùng nhö Phaùp". Thieän Quaû beøn ñaëc caùch cho laøm Taêng (khaûo luaän tieåu thuyeát Trung Hoa tr. 149, Khai Trí – 1950).
"OÂng hoïc heát caùc kinh cuûa Tieåu thöøa, Ñaïi thöøa roài ñeán kinh Nieát-baøn, giaùo lyù raát cao sieâu; hoïc ñeán queân aên queân nguû".Kinh Nieát-baøn laø kinh cao nhaát: Phaät noùi leân caâu: Taát caû chuùng sanh ñeàu coù Phaät taùnh. Caùc Kinh khaùc coù Kinh noùi coù Kinh khoâng. Taát caû chuùng sanh ñeàu coù Phaät tính, trong Kinh Nieát-baøn chuù troïng ñöa leân caùi ñaïo lyù ai cuõng coù Phaät tính. Ñoù laø moät ñaïo lyù cao sieâu nhaát. Baây giôø chuùng ta nghe laâu ngaøy quaù quen roài neân coi thöôøng, chöù ngöôøi môùi nghe, nghe ñoù laï tai laém, laï voâ cuøng, vì hoï lyù luaän: Phaät laø Phaät, chuùng sanh laø chuùng sanh. Phaät laø cao thöôïng, laø sieâu vieät, coøn chuùng sanh laø thaáp heøn, laø oâ ueá, laø meâ muoäi, chôù sao chuùng sanh laïi coù Phaät tính. Caâu ñoù chæ trong ñaïo Phaät môùi coù chöù caùc ñaïo giaùo khaùc khoâng laøm sao maø coù. Caâu ñoù ñöôïc noùi ra, ñöôïc nhaán maïnh ôû trong Kinh Ñaïi baùt Nieát-baøn. Cho neân Kinh Ñaïi baùt Nieát-baøn coù yù nghóa cao saâu laø vaäy. Tröôùc khi ñi Taây vöùc, chính ngaøi ñaõ hoïc nhieàu kinh saùch roài, bôûi tröôùc ngaøi, ngaøi sinh naêm 1602, tröôùc ngaøi ôû Trung quoác naêm 1607 ñaõ coù ngaøi Ma-ñaèng ñeán Trung Quoác dòch kinh Töù thaäp nhò chöông. Töø ñoù trôû veà sau traûi qua 4, 5 theá kyû coù nhieàu vò taêng ôû AÁn Ñoä vaø caùc nöôùc khaùc ñeán dòch kinh cuõng nhieàu roài neân ngaøi cuõng ñaõ hoïc caùc kinh dòch ñoù, caû Tieåu thöøa, Ñaïi thöøa ôû Trung Quoác."Hoài ñoù laø cuoái ñôøi Tuøy, ñaàu ñôøi Ñöôøng, trong nöôùc loaïn laïc. Khi ñoâ thaønh moät oå ñaïo taëc, maø mieàn Hoà nam thaønh caùi hang maõnh thuù, ñöôøng phoá Laïc Döông ñaày thaây ngöôøi.Bôûi vì khi ñaïo Phaät truyeàn qua Trung Hoa roài thì coù ngaøi cuõng nghieân cöùu vaø trong quaù trình nghieân cöùu cuõng coù söï hieåu bieát rieâng cuûa mình. Chính vì theá neân nhaän ñònh cuõng khaùc nhau, neân môùi laäp ra caùc toâng phaùi, heä phaùi nhö Tònh Ñoä toâng, Luaät toâng, Phaùp töôùng toâng, Chaân ngoân toâng, Cu xaù, Duy thöùc... moãi toâng phaùi ñeàu coù kieán giaûi rieâng. Vò naøy hieåu caâu Kinh Phaät nhö theá naøy neân chuû xöôùng ra nhö theá naøy, vò khaùc hieåu nhö theá kia neân xöôùng ra nhö theá kia, cho neân khi ñoïc, ngaøi thaáy nhö vò naøy noùi vaày, vò khaùc noùi khaùc, coù veû hoang mang khoâng bieát ñaâu laø chaùnh ñaïo.Phaûi laùnh ñi nôi khaùc, Huyeàn Trang baøn vôùi anh qua Thaønh Ñoâ (Töù Xuyeân), nguï chuøa Khoâng Tuùc trong 2, 3 naêm, tieáp tuïc hoïc heát kinh cuûa caùc giaùo phaùi.
Naêm 20 tuoåi, noäi loaïn ñaõ chaám döùt, oâng veà Tröôøng An, kinh ñoâ nhaø Ñöôøng. Tröôøng An laø ñaát Phaät ñaàu tieân ôû Trung Hoa. Töø 5 theá kyû tröôùc, nhöõng vò tu haønh ôû AÁn Ñoä qua caát chuøa taïi ñoù vaø dòch nhöõng kinh tieåu thöøa, Ñaïi thöøa töø Phaïn ngöõ qua Hoa ngöõ. Coâng vieäc dòch thuaät ñoù coù theå chia laøm hai thôøi kyø:
- Töø Ñoâng Haùn ñeán Taây Taán (khoaûng 230 naêm) dòch chöa coù heä thoáng gì caû.
- Töø Ñoâng Taán ñeán ñaàu ñôøi Ñöôøng (khoaûng 270 naêm) ñaõ thaáy nhöõng dòch phaåm coù giaù trò nhö boä Phaùp Hoa, boä Ñaïi phaåm..., tuy coù thuù vò veà vaên chöông, nhöng chöa thaät saùt nghóa. Dòch giaû ñaïi bieåu cho thôøi aáy laø moät ngöôøi Taây vöùc teân laø Cöu-ma-la-thaäp.
ÔÛ Tröôøng An, Huyeàn Trang raùng ñoïc heát nhöõng kinh ñaõ dòch, tìm nhöõng Hoøa thöôïng coù danh tieáng ñeå hoïc ñaïo, nhöng oâng nhaän thaáy raèng hoï cuõng thôø ñöùc Thích Ca Maâu Ni maø giaùo thuyeát cuûa hoï khaùc nhau xa quaù, coù khi phaûn nhau nöõa. Coù bao nhieâu toân phaùi laø coù baáy nhieâu chuû tröông, laøm cho oâng hoang mang, khoâng nhaän ñöôïc ñaâu laø ñaïo chính truyeàn".
"Baát maõn, oâng xin pheùp anh ñi hoïc ñaïo ôû khaép mieàn Baéc taïi caùc vuøng Xuyeân Ñoâng (ñoâng ñoâ tænh Töù Xuyeân), qua Hoà Baéc, Haø Nam, Sôn Ñoâng, Haø Baéc. Caøng tìm hieåu, oâng caøng naûy ra nhieàu nghi vaán, ñaõ khoâng tin ñöôïc caùc vò Hoøa thöôïng maø ngay trong nhöõng baûn dòch kinh Phaät oâng cuõng thaáy nhieàu choã lôø môø maâu thuaãn, hoaëc dòch sai. Vaäy muoán hieåu roõ ñaïo thì chæ coøn moät caùch laø ñeán nôi phaùt tích cuûa ñaïo Phaät, töùc AÁn Ñoä, ñeå hoïc tieáng Phaïn roài nghieân cöùu taïi choã nhöõng kinh ñieån coå nhaát. Y Ù "Taây du" cuûa oâng phaùt sinh töø ñoù."Töø ñoù chuùng ta bieát raèng, ngaøi coá tìm caùch ñi tìm hoïc ñaïo ôû AÁn Ñoä. Tröôùc khi qua AÁn Ñoä, ngaøi ñaõ coá coâng ñi tìm caùc vò Hoøa thöôïng, tröôûng laõo veà caùc boä kinh coøn laïi. Nhöng caùc Hoøa thöôïng ñoâi khi traû lôøi khoâng ñoàng nhaát, thaäm chí coù khi maâu thuaãn nhau. Trong caùc kinh ñöôïc dòch coù nhieàu choã toái nghóa, coù ñoaïn dòch sai neân Ngaøi quyeát chí phaûi tìm ñeán taän goác - nôi saûn sinh phaät giaùo ñeå tìm hieåu cho taän ngoïn ngaønh. Ngaøi tin raèng ñoù laø söï caàu hoïc moät caùch chaéc chaén töø nôi goác thì môùi baûo ñaûm hôn. Töø taám göông caàu hoïc taän goác cuûa Ngaøi, thieát nghó chuùng ta cuõng neân hoïc taäp nhö Ngaøi vaäy.Ngaøy nay, caùc Phaät töû khi ñoïc caùc kinh saùch cuûa caùc Thieàn sö, thöùc giaû tröôùc taùc dòch thuaät baèng tieáng Vieät, ñoù laø ñieàu quí. Nhöng quí hôn laø phaûi ñi vaøo caùc vaên baûn goác cuûa caùc kinh ñaõ ñöôïc in aán, ñeå töø ñoù chuùng ta ñoái chieáu caùc baûn dòch hay tröôùc taùc aáy ñuùng tôùi möùc naøo. Khi ñoïc kinh saùch Phaät giaùo, caùc Phaät töû cuõng phaûi coù nhaän thöùc vöõng vaøng veà giaùo lyù, ñieàu naøo sai chöa ñuùng laém thì coù theå tìm hieåu nôi caùc vò ñaõ hieåu bieát ñeå traùnh söï thaéc maéc, hoaëc giaû laø neân caàu hoïc nôi caùc vò ñaõ coù trình ñoä Phaät hoïc vöõng vaøng thì chaéc chaén caùc Phaät töû seõ nhaän ra ñöôïc choã ñuùng sai trong caùc kinh saùch Phaät hoïc ñaõ ñöôïc tröôùc taùc in aán tröôùc ñoù. Caùc Phaät töû neân traàm tænh suy tö veà giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät, ñöøng voäi pheâ phaùn. Dó nhieân, phaûi thaän troïng trong khi ñoïc laø toát nhaát, ñöøng töôûng raèng saùch naøo vieát veà Phaät cuõng ñuùng vaø tin theo heát.
Ñoù laø thaùi ñoä caån troïng, troïng Phaùp, neân ngaøi Huyeàn Trang môùi coù tinh thaàn ñi tìm hoïc töø baûn goác ôû AÁn Ñoä laø vaäy. Ñoù cuõng laø caùch giaûi ñaùp nhöõng nghi vaán, thaéc maéc maø baáy laâu naøy ngaøi ñang phaân vaân khoâng bieát ñaâu laø ñuùng ñaâu laø sai, vaø neáu ñuùng thì ñuùng tôùi möùc naøo, neân Ngaøi quyeát chí ñi caàu phaùp ôû Taây phöông laø vaäy.
"Naêm Trinh Quaùn nguyeân nieân, naêm ñaàu trieàu vua Ñöôøng Thaùi Toân (62 sau Coâng nguyeân)."Coù nhieàu thuyeát noùi naêm Trinh quaùn nguyeân nieân, coù naêm Trinh quaùn nhò nieân, coù naêm Trinh quaùn tam nieân, xeâ xích trong moät hai naêm."Huyeàn Trang cuøng vôùi vaøi vò Hoøa thöôïng nöõa daâng bieåu leân nhaø vua xin pheùp qua AÁn du hoïc. Truyeän Taây Du Kyù cheùp raèng Ñöôøng Thaùi Toân sai Tam Taïng [*] ñi thænh kinh, laïi cho laøm ngöï ñeä, cho laáy hoï nhaø Ñöôøng, coù leõ ñeå nònh trieàu ñình maø quy coâng cho nhaø vua, chöù söï thaät thì khaùc haún; vua Thaùi Toân khoâng cho pheùp, vì nöôùc môùi ñöôïc bình trò, vöông quyeàn chöa ñöôïc vöõng, maø söï ngoaïi giao vôùi caùc daân toäc ôû phía Taây, taïi Trung boä AÙ Chaâu laïi chöa ñöôïc toát ñeïp".Theo truyeàn thuyeát, coù nhieàu ngöôøi noùi nhö trong truyeän Taây Du, Ngaøi Huyeàn Trang ñi thænh kinh laø do lònh cuûa vua Ñöôøng Thaùi Toâng. Neáu noùi nhö vaäy thì sai laàm, khoâng nhöõng khoâng sai ñi maø caám khoâng cho ñi n?a laø khaùc. Bôûi vì luùc ñoù vua Ñöôøng môùi daønh ñöôïc ngoâi nôi trieàu nhaø Tuøy, cho neân vieäc bình ñòch trong nöôùc chöa yeân. Söï giao dòch vôùi beân ngoaøi vua ñeàu caám heát. Noäi baát xuaát ngoaïi baát nhaäp. Ngaøi Huyeàn Trang töï tìm troán ñi chöù khoâng phaûi vua sai ñi.[*] Xem laïi trang Tam Taïng voán coù nghóa laø ba kho kinh Phaät: Kinh taïng, Luaät laïng, Luaän taïng; ñaây chæ phaùp danh Huyeàn Trang.
"Ñôïi maõi khoâng ñöôïc pheùp, caùc vò Hoøa thöôïng cuøng daâng bieåu vôùi oâng ngaõ loøng boû ñi. OÂng kieân nhaãn ôû laïi Tröôøng An, hoïc heát tieáng AÁn Ñoä. Ñeâm ngaøy oâng caàu nguyeän caùc vò Boà-taùt cho oâng ñuû saùng suoát vaø nghò löïc thöïc haønh noåi chöông trình taây du cuûa oâng, maø oâng bieát laø raát khoù khaên, phaûi qua nhieàu nôi hieåm trôû, hoang vu, troäm cöôùp."Ñôn phaùt 627 maø ñeán 629 cuõng chöa coù."Moät ñeâm naêm 629, oâng naèm moäng thaáy moät ngoïn linh sôn ôû giöõa bieån, beøn nhaûy xuoáng nöôùc ñeå loäi qua thì vöøa luùc ñoù, moät boâng sen xuaát hieän, ñôõ oâng, ñöa oâng tôùi chaân nuùi. Nuùi döïng ñöùng, leo khoâng ñöôïc, oâng chöa bieát tính sao thì moät ngoïn cuoàng phong bí maät naâng boång oâng leân tôùi ngoïn nuùi. Ñöùng treân nuùi nhìn chung quanh thaây caûnh bao la, röïc roõ. OÂng thích quaù, tænh daäy."Vì söï thaønh taâm caàu nguyeän raát chí thaønh cao ñoä vaø raát chính ñaùng, cho neân coù söï caûm öùng laø ngaøi naèm moäng thaáy moät ngoïn linh sôn ôû giöõa bieån. Söôùng quaù ngaøi nhaûy aøo xuoáng chöù khoâng bieát coù loäi ñöôïc hay khoâng! Trong khi nhaûy nhö vaäy coù moät boâng sen ñôõ leân ñöa ñeán chaân nuùi thì nuùi quaù cao khoâng bieát laøm sao maø leo. Khi aáy coù moät ngoïn gioù cuoàng phong naâng leân choùp nuùi. Khi ñöùng treân choùp nuùi nhìn töù beà chung quanh meânh moâng baùt ngaùt khoâng coù gì. Ngaøi raát sung söôùng vaø töôûng töôïng raèng vieäc ñi thænh Kinh cuûa mình ñaõ coù caûm öùng."Töø ñoù oâng caøng quyeát tin raèng theá naøo cuõng thaønh coâng vaø chính loøng quyeát tín, moä ñaïo ñoù ñaõ giuùp oâng thaéng moïi gian nan sau naøy. Ít böõa sau, nhaân mieàn chung quanh Tröôøng An bò naïn möa ñaù maát muøa, trieàu ñình xuoáng chieáu cho pheùp daân ôû kinh ñoâ ñöôïc ñi nôi khaùc laøm aên, oâng theo nhoùm ngöôøi di cö, tieán veà phöông Taây, môû ñaàu cuoäc du haønh vaïn lyù.Ngaøi khoâng nhöõng thoâng minh maø raát ñeïp. Taùnh tình raát nghieâm caån maø laïi hoøa nhaõ, khieâm toán. Ñoù laø ñieàu raát hieám. Thöôøng thöôøng ngöôøi thoâng minh thì hay kieâu ngaïo, kieâu caêng khoù khieâm toán, nhu hoøa. Ngöôøi thoâng minh thì hay caõi. Nhöng ôû ngaøi khoâng coù chuyeän ñoù, ñoù laø ñöùc tính cuûa moät con ngöôøi toaøn dieän ñaïo ñöùc, thoâng minh, caàn cuø, nghieâm caån, nhu hoøa, nhaãn nhuïc... ñeàu coù nôi Ngaøi.Naêm ñoù (629), oâng 28 tuoåi (tính theo phöông ñoâng), ñeán naêm 44 tuoåi môùi trôû veà, tính ra xa queâ luoân trong 16 naêm.
Tuoåi ñoù laø tuoåi haêng haùi, tin töôûng, maø baåm tính oâng laïi nghieâm caån, oân hoøa, neân oâng raát ñöôïc nhieàu ngöôøi meán troïng. "Nöôùc da hôi saïm, maét saùng. Veû maët uy nghieâm, neùt maët töôi saùng röïc rôõ. Gioïng noùi trong treûo, roõ raøng, ngoân ngöõ cao nhaõ, hoa myõ, du döông, ai nghe cuõng meâ..." Nhìn oâng, ngöôøi ta nhaän ngay thaáy söï dung hoøa cuûa ñaïo Phaät vaø ñaïo Khoång - loøng töø bi, ñaïi ñoä cuûa ñaïo Phaät, ñöùc leã ñoä, saùng suoát cuûa ñaïo Khoång. OÂng vöøa thöông ngöôøi, vöøa cöông quyeát, trang nghieâm nhö ñaïi giang, maø laïi bình tónh, röïc rôõ nhö boâng sen noåi treân maët nöôùc".
"Ta seõ chia cuoäc haønh trình cuûa oâng laøm 4 giai ñoaïn:Nhaân luùc tuï taäp Ngaøi thuyeát phaùp cho caùc thöông nhaân, khi ñöôïc cuùng döôøng, Ngaøi laïi cuùng cho chuøa heát.- Töø Tröôøng An tôùi Ngoïc Moân Quan, heát ñòa phaän Trung Quoác.
- Töø Ngoïc Moân Quan tôùi Kapica bieân giôùi ñòa phaän AÁn Ñoä, qua nhöõng nöôùc nhoû ôû Trung boä Chaâu AÙ.
- Giai ñoaïn ôû AÁn Ñoä.
- Giai ñoaïn treân ñöôøng veà; nhö ñoäc giaû seõ thaáy, do moät tình côø maø luùc veà, oâng theo moät ñöôøng khaùc vôùi luùc ñi, thaønh thöû ghi cheùp theâm ñöôïc nhieàu nhaän xeùt veà moät mieàn luùc ñoù coøn bí maät.Töø Tröôøng An oâng tôùi Taân Chaâu (coi treân baûn ñoà), Lan Chaâu, roài Löông Chaâu (hieän laø huyeän Vuõ Uy, Tænh Cam Tuùc) - töùc Haø Taây, cöûa ngoõ cuûa huyeän Vuõ Uy, Tröông Dòch, Ñoân Hoaøng, Töûu Tuyeàn).
Chaéc ñoäc giaû ñaõ quen vôùi teân ñoù. Vöông Chi Hoaùn, moät thi só thôøi Thònh Ñöôøng, ñöôïc ngöôøi ñöông thôøi taëng cho teân Thi Thieân Töû nhôø baøi Löông Chaâu töø taû caûnh röøng nuùi hoang vu ôû mieàn bieân laùi ñoù:
"... Hoaøng Haø vieãn thöôïng baïch vaân gian,Taïm dòch:
Nhaát phieán coû thaønh vaïn nhaãn san..."Hoaøng Haø treo ngoïn giöõa maây xanh,Ngay töø ñôøi Ñöôøng, maø coù leõ töø tröôùc nöõa, Löông Chaâu ñaõ laø ngaõ ba cuûa caùc con ñöôøng moøn ñöa nhöõng ñoaøn thöông nhaân töø phöông Taây hoaëc töø Moâng Coå tieán vaøo Trung Hoa. Caùc thöông nhaân ñoù goàm raát nhieàu gioáng ngöôøi, ngoân ngöõ, phong tuïc khaùc nhau, hoïp chôï ôû Löông Chaâu ñeå trao ñoåi haøng hoùa, tin töùc vaø chaéc chaén cuõng ñeå do tham cho söï canh phoøng raát nghieâm maät. Ñoâ ñoác Lyù Ñaïi Löôïng ñöôïc leänh phong toûa, khoâng cho ngöôøi ngoaøi voâ Trung Quoác vaø ngöôøi Trung Quoác loït ra ngoaøi. Huyeàn Trang phaûi naán naù chôø cô hoäi, nhaân dòp ñoù oâng thuyeát phaùp cho caùc thöông nhaân, ngöôøi ta taï ôn oâng vaät gì thì oâng ñem cuùng vaøo chuøa heát."
Vaïn baäc non cao, moät maõnh thaønh"Hôn moät thaùng sau nhaân luùc lính canh treã naûi, oâng troán thoaùt, Lyù Ñaïi Löôïng sai veä binh ñuoåi baét; nhôø Phaùp sö Tueä Uy phaùi hai moân ñeä laø Tueä Laâm vaø Ñaïo Chænh ñi theo baûo hoä. Huyeàn Trang môùi thoaùt ñöôïc. Hoï ñeâm ñi, ngaøy troán, laàn moø ñeán Qua Chaâu (hieän laø huyeän Taây An, tænh Cam Tuùc).Ngoaøi Trung Quoác ra coøn ñaët 5 phong hoûa ñaøi. Luùc ñoù hoï baùo tin baèng caùch ñoát löûa leân, ñaøi thöù 2, 3, 4 ñoát löûa leân töùc tin tôùi Ngoïc Moân Quan. Tôùi nôi cöûa aûi seõ ñeà phoøng.Thöù söû Qua Chaâu laø Ñoäc Coâ Khai theo ñaïo Phaät, tuy bieát leänh cuûa trieàu ñình, nhöng laøm lô cho oâng, laïi chæ daãn ñöôøng ñi cho oâng nöõa. Töø Qua Chaâu, tieán leân phía Baéc ít chuïc daëm tôùi Ngoïc Moân Quan (luùc Ñöôøng sô, thì Ngoïc Moân Quan töông ñöông nhö huyeän Yeân Taây ngaøy nay), moät cöûa aûi naèm treân bieân giôùi vaø ôû bôø soâng Hoà Loâ (nay laø soâng Sôù Laëc), nöôùc chaûy xieát, gioù loäng suoát ngaøy ñeâm vì loøng soâng raát laï luøng: Treân heïp, döôùi roäng.
Caûnh ôû ñaây thaät laø rôïn toùc du khaùch. Moät theá kyû sau, nhaø Ñöôøng ñaõ bình phuïc nhöõng daân toäc ôû phía Taây, vaäy maø caùc thi só trieàu Minh Hoaøng, chæ nghó tôùi mieàn bieân taùi hoang vu, hieåm trôû naøy cuõng noåi leân nhöõng gioïng ai oaùn, maø thöông cho nhöõng chinh phu phaûi ñi thuù ôû nôi ñoù, vaø cho nhöõng ngöôøi vôï treû cuûa hoï ôû nhaø ñaêm ñaêm troâng choàng:
QUAN SÔN NGUYEÄT - Lyù Baïch
Minh nguyeät xuaát Thieân San,
Thöông mang vaân haûi gian,
Tröôøng phong kyû vaïn lyù,
Xuy ñoä Ngoïc Moân Quan,
Haùn haù Baïch ñaêng ñaïo,
Hoà khuy Thanh haûi loan,
Do lai chinh chieán ñòa,
Baát kieán höõu nhaân hoaøn.
Thuù khaùch voïng bieân saéc,
Tö quy ña khoå nhan,
Cao laâu ñöông thöû daï,
Thaùn töùc vò öng nhaøn.Taûn Ñaø dòch:
Vöøng traêng ra nuùi Thieân San [1]
Meânh mang nöôùc beå maây ngaøn ñang soi
Gioù ñaâu muoân daëm chaïy daøi,
Thoåi ñöa traêng saùng ra ngoaøi Ngoïc Moân [2]
Baïch - ñaêng quaân Haùn ñoùng ñoàn,
Vuøng kia Thanh haûi doøm luoân maét Hoà.
Töø xöa bao keû chinh phu,
Ñaõ ra ñaát chieán, veà ru maáy ngöôøi?
Buoàn troâng caûnh saéc beân trôøi,
Giuïc loøng khaùch thuù nhôù nôi queâ nhaø,
Laàu cao, ñeâm vaéng, ai maø,
Ñeán nay than thôû aét laø chöa nguoâi.[1] Cuõng coù teân laø Tuyeát San, ôû Taân Cöông, nôi ñoù thaùng naêm maø vaãn coøn tuyeát phuû tuyeät nhieân khoâng coù hoa coû: Nguõ nguyeät Thieân sôn tuyeát, voâ hoa chæ höõu haøn. (Taùi haï khuùc – Lyù Baïch)
[2] Töùc Ngoïc Moân Quan
"Qua soâng Hoà Loâ, ra khoûi Ngoïc Moân Quan roài, laïi phaûi traùnh 5 toaø phong hoûa ñaøi baùo hieäu baèng caùch ñoát löûa leân khi coù giaëc tôùi ñeå cho ngöôøi canh ngoïn ñaøi keá ñoù troâng thaáy cuõng ñoát löûa leân, nhö vaäy truyeàn tin laàn laàn cho Ngoïc Moân Quan."
"Moãi ñaøi caùch nhau khoaûng traêm daëm (moãi daëm khoaûng 600 thöôùc taây) vaø ñeàu coù lính canh, ñaøi xaây giöõa moät vuøng hoang vu, thaønh thöû ai muoán kieám thöùc aên, nöôùc uoáng phaûi ñeán chaân phong hoûa ñaøi, maø seõ bò giam caàm, tra hoûi."Ñaøi canh nhö vaäy maø chæ coù tôùi chaân ñaøi môùi coù nöôùc maø thoâi. Tôùi phong hoûa daøi thì bò chaän laïi."Thaáy ñöôøng ñi khoù khaên, Huyeàn Trang lo laéng. Ngöïa oâng bò bònh, môùi cheát. Hai ngöôøi maø phaùp sö Tueä Uy cho theo oâng thì moät ngöôøi sôï leänh trieàu ñình truy naõ, ñoøi loän veà; coøn moät ngöôøi oám yeáu quaù, khoâng sao chòu noåi gian lao treân ñöôøng, oâng cuõng cho veà noát, theá laø oâng laïi coâ ñoäc. OÂng mua moät con ngöïa khaùc, söûa soaïn leân ñöôøng thì moät ngöôøi trong mieàn, teân laø Thaïch Baøn Ñaø xin theo laøm ñoà ñeä".Thaïch-baøn-ñaø laø moät ngöôøi Hoà (ngöôøi Trung AÙ) xin quy y thoï giôùi vôùi ngaøi. OÂng naøy bieát ñöôøng neân xin daãn ñöôøng ñi."Ñeâm ñoù hai thaày troø khôûi haønh, gaëp moät oâng giaø. Nghe Huyeàn Trang keå muïc ñích thænh kinh, oâng giaø thaùn phuïc, nhöng khuyeân: "Thaày neân trôû veà ñi, khoâng tôùi nôi ñöôïc ñaâu vì ñöôøng veà phöông Taây nguy hieåm laém; neáu gaëp nhöõng ñaùm caùt di ñoäng hoaëc nhöng côn gioù löûa thì khoâng theå naøo thoaùt ñöôïc. Ñaõ nhieàu ñoaøn thöông nhaân boû maïng treân ñöôøng roài".Môùi 1 böôùc ñaàu maø thaáy nguy hieåm nhö vaäy. Vì sao haén laøm döõ nhö vaäy? laø haén khuyeân oâng trôû laïi khoâng ñöôïc thì phaûn laøm sao? Ñeå ñi moät mình thì loä ra, neáu bò baét thì khai baùo ra thì haén seõ bò tai hoïa laây, cho neân haén coá laøm laø khuyeân oâng trôû veà, thöù hai phaûi gieát oâng ñi. Caû hai ñeàu khoâng ñöôïc cho neân phaûi boû troán.OÂng khoâng nghe, cöù tieán, ñoán caây ngoâ ñoàng baéc caàu qua soâng Hoà Loâ. Qua bôø beân kia soâng, meät quaù oâng chôïp maét ñöôïc moät luùc thì thaáy ngöôøi ñöa ñöôøng teân Tieáu Hoà naèm caùch xa oâng khoaûng traêm böôùc, ruùt kieám ra, roùn reùn tieán laïi khi caùch oâng ñoä möôi böôùc thì ngöøng laïi, ra veû do döï moät chuùt roài trôû lui".
OÂng giaø Hoà ñi thì ñeâm ñoù oâng daét ra moät tieáu hoà khaùc giôùi thieäu vôùi ngaøi. Ngaøi Huyeàn Trang cho oâng trôû lui. Khi qua moät choã roäng meät quaù chôïp maét thì thaáy Tieáu hoà ñöùng daäy caàm göôm ñi roùn reùn laàn ñeán beân ngaøi roài do döï ruùt lui.
"Gaàn saùng, tænh daäy, oâng khoâng nhaéc gì ñeán vieäc ban ñeâm caû, laúng laëng baûo haén ñi laáy nöôùc. Haén mieãn cöôõng vaâng lôøi, nhöng moät laùt sau thöa: "Con ñöôøng naøy daøi vaø nguy hieåm. ÔÛ chaân phong hoûa ñaøi thöù naêm môùi coù nöôùc, muoán kieám nöôùc thì phaûi leûn tôùi ban ñeâm, bò chuùng baén cheát maát. Thaày troø mình trôû veà thoâi". OÂng vaãn khoâng nghe cöù tieán tôùi. Thình lình haén ruùt göôm ra, baét oâng ñi tröôùc. OÂng khoâng chòu, thaáy oâng can ñaûm, bình tónh laï thöôøng, haén khoâng daùm haï thuû, boû oâng troán maát".
"OÂng laïi thui thuûi moät mình treân sa maïc. Gaàn tôùi phong hoûa ñaøi thöù nhaát, oâng naáp trong loøng moät con kinh khoâ, ñôïi ñeán toái môùi moø ra, kieám nöôùc uoáng. Ñuùng luùc oâng muùc nöôùc, hai muõi teân bay veøo beân tai oâng, oâng la leân: "Toâi laø Hoøa thöôïng ôû Tröôøng An ñaây, ñöøng baén nöõa", roài oâng laïi naïp mình cho lính. Ngöôøi chæ huy ñaøi ñoù laø hieäu uùy Vöông Töôøng, moät tín ñoà ñaïo Phaät".Sa maïc Gobi naøy roäng meânh moâng, khoaûng 800 daëm Anh. Naêm tröôùc coù chuyeán ñi. Moâng Coå toâi ñaõ coù dòp tôùi nôi ñoù. Hoï laøm moät soá nhaø cho khaùch du lòch ñeán ñoù ôû laïi ñoâi ba ngaøy ñeå nhìn caûnh sa maïc vaø taän höôûng khoâng khí trong laønh ôû ñaây. Toâi ñeán ñoù ñöôïc hai ñeâm. Hoâm ñoù hoï ñöa chuùng toâi ñeán thaêm moät traïi nuoâi laïc ñaø. Ngoài treân xe hôi anh laùi xe tìm con ñöôøng ñi mau nhaát ñeå tôùi nôi sôû nuoâi laïc ñaø, nhöng anh cuõng bò laïc. Khi tìm ñöôïc ñöôøng anh trôû laïi choã xuaát phaùt cuõng maát caû haøng giôø. Giöõa sa maïc Gobi nhìn ra toaøn laø coû luùp xuùp, nuùi ñaù vaø chaân trôøi maø thoâi.Ñieàu ñoù chöùng toû raèng luùc ñoù ñaïo Phaät ñang lan truyeàn roäng ôû Trung Hoa cho neân oâng Hieäu UÙy ôû ñaây cuõng theo ñaïo Phaät. Vöông Töôøng khuyeân oâng ñöøng ñi nöõa, oâng cuõng khoâng nghe, noùi: "Baàn taêng ñau loøng thaáy raèng kinh Phaät thieáu soùt maø moãi ngöôøi hieåu moät loái khoâng bieát ñaâu laø ñaïo chaân truyeàn, neân ñaõ nguyeän qua AÁn Ñoä hoïc ñaïo. Neáu hieäu uùy ngaên caûn baàn taêng thì gieát baàn taêng ñi, chöù nhaát ñònh baàn taêng khoâng chòu trôû goùt ñaâu".
Thaáy loøng cöông quyeát ñoù, Vöông Töôøng ñaønh ñeå oâng ñi, sau khi taëng oâng ít vaät thöïc vaø vieát thö giôùi thieäu vôùi ngöôøi chæ huy ñaøi thöù nhì. Rieâng ñaøi thöù naêm thì hoï Vöông khuyeân oâng neân traùnh, vì vieân chæ huy khoâng theo ñaïo Phaät, maø tính tình hung baïo.
OÂng nghe lôøi, qua khoûi ñaøi thöù tö roài ñi veà höôùng Taây, tieán vaøo sa maïc Haï Dieân Tích (töùc sa maïc Qua-Bích, Gobi) vaø töø ñaây oâng rôøi xöù sôû cuûa toå tieân, khoâng bieát bao giôø môùi trôû laïi nöõa.
Nhìn laïi moät laàn cuoái cuøng phong hoûa ñaøi thöù tö, oâng buøi nguøi, roài buoâng cöông cho ngöïa böôùc tôùi.
Ñöôøng qua sa maïc daøi 800 daëm, töùc non 500 caây soá, coù teân laø Sa Haø (con soâng caùt). Ngöôøi xöa ñaõ taû sa maïc ñoù nhö vaày: "Khoâng coù loaøi caàm, khoâng coù loaøi thuù, chaúng coù nöôùc maø cuõng chaúng coù coû. Muoán tìm phöông höôùng thì caùc boä haønh phaûi nhaän boùng cuûa mình vaø tuïng kinh Phaät".
Huyeàn Trang chaéc ñaõ laøm ñuùng theo caâu ñoù. Caùc nhaø thaùm hieåm nhö Christophe Colomb, Magellan vöôït ñaïi döông, tuy gaëp nhöõng caûnh gioâng toá, hoaëc ñoùi khaùt nhöng coøn coù baàu baïn, thuûy thuû. Ngay nhö Alain Gerbault, tuy moät mình leânh ñeânh treân moät chieác thuyeàn buoàm ñi voøng quanh theá giôùi, nhöng cuõng khoâng ñeán noãi coâ ñoäc vì coøn tin töôûng theá giôùi theo doõi haønh trình cuûa mình maø tôùi haûi caûng naøo cuõng coù ngöôøi chôø ñoùn ñeå hoan hoâ. Coøn Huyeàn Trang thì thui thuûi trong sa maïc meânh moâng, ngaøy chæ coù aùnh naéng gay gaét cuûa maët trôøi, ñeâm chæ coù aùnh saùng môø môø cuûa caùc vì sao, caûnh coâ ñoäc thaät gheâ gôùm maø ñöùc maïo hieåm cuûa oâng coå kim chöa ai bì kòp".
Meânh moâng quaù, ñi moät mình giöõa sa maïc, khieáp quaù! OÂng Nguyeàn Hieán Leâ coù caùi hay laø ñem so saùnh ngaøi Huyeàn Trang vôùi caùc nhaø thaùm hieåm khaùc. Caùc nhaø thaùm hieåm khaùc maëc duø ñi treân bieån meânh moâng moät mình nhöng maø hai beân bôø coù ngöôøi chaàu chöïc hoï, theo doõi hoï, tieáp teá nöôùc cho hoï khi hoï ñeán nôi. Chöù Ngaøi Huyeàn Trang ñi khoâng ai ñöa, ñeán khoâng ai ñoùn, ñi thì ñi leùn, may maén laém treân ñöôøng ñi neáu gaëp baïn beø hoï giuùp cho moät ñoaïn ñöôøng maø thoâi. Tröôùc maét khoâng bieát ai laø ngöôøi ñoùn vì ai bieát ngaøi laø Huyeàn Trang ñaâu? Khi so saùnh nhö vaäy, Nguyeãn Hieán Leâ ñaõ cho thaáy söï kyø vó cuûa ngaøi Huyeàn Trang hôn caùc nhaø thaùm hieåm tröôùc treân theá gian.
"OÂng tìm suoái nöôùc maø khoâng thaáy, chæ thaáy nhöõng ñoäi binh maõ nhung phuïc baèng næ vaø da thuù, cöôõi laïc ñaø, giaùo maùc saùng ngôøi aån roài hieän, tôùi roài lui, bieán ñoåi kyø dò ôû chaân trôøi. OÂng thuùc ngöïa laïi gaàn thì moïi vaät bieán ñaâu maát heát. Thì ra ñoù chæ laø aûo aûnh trong sa maïc."AÛo aûnh thaät khieáp, thaáy moät ñoäi binh tröôùc maét, neáu khoâng cöông quyeát thì ngaøi ñaø ñi lui roài. Neáu cöông quyeát ñi tôùi thì toaøn laø aûo aûnh."Khaùt quaù oâng laáy baàu nöôùc ra, nhöng tay oâng loùng coùng maø baàu naëng, rôùt xuoáng caùt nöôùc chaûy ra heát. Chaùn naûn oâng quay trôû veà phía Trung Hoa".Khaùt nhö vaäy, meät nhö vaäy maø coøn moät chuùt nöôùc, ñeán khi caàm baàu nöôùc ra thì nöôùc cuõng gioït rôi ra ngoaøi maát. Trong caùch noùi, trong baàu chæ coøn 1 gioït nöôùc hy voïng nöôùc töø gioït ra vaøo trong mieäng mình thì gioù noù bay taït ñi maát. Luùc ñoù laø luùc ngaøi chaùn naûn nhaát muoán trôû veà Trung Hoa."Chæ coù luùc ñoù laø oâng nghi ngôø. Nhöng sau khi ñi ñöôïc 10 caây soá oâng laïi nghó: "Hoài ñaàu ta ñaõ theà laø khoâng tôùi Taây Truùc thì khoâng khi naøo trôû veà queâ höông. Thaø ñi veà phöông Taây maø cheát coøn hôn laø trôû veà höôùng Ñoâng maø soáng". Roài oâng thuùc ngöïa, höôùng veà Taây Baéc maø ñi.Cho neân sau naøy nhö Höôùng ñaïo treo n?i leân caây maø naáu laø baét chöôùc töø ñaây, vì khoâng coù choã naøo khoâ heát, chæ coù treo noài nôi caây, ñoù laø caùch thöùc maáy ngöôøi ñi caém traïi baét chöôùc. Chuyeän ñoù phaùt nguyeân töø ngaøi Huyeàn Trang.Caùt buïi muø mòt, chaïm vaøo da thòt choã naøo thì muoán chaùy choã ñoù. OÂng khaùt quaù, löôõi söng, moâi nöùt, maét môø, söùc kieät khoâng tieán ñöôïc nöõa. Ñaõ naêm ngaøy vaø boán ñeâm roài khoâng coù moät gioït nöôùc thaám moâi. OÂng teù xæu treân caùt, nhöng chöa ñeán noãi meâ man, coøn haêng haùi tuïng kinh nieäm Phaät, tôùi nöûa ñeâm thöù naêm thì moät côn gioù maùt thoåi qua, cô theå tænh taùo laïi nhö môùi ñöôïc taém xong. OÂng voã veà con ngöïa, noù ñöùng daäy, hí hí maáy tieáng nhoû roài ñi. Ñöôïc khoaûng saùu caây soá thì töï nhieân noù ñoåi höôùng, khoâng laøm sao baét noù theo höôùng cuõ ñöôïc nöõa. OÂng ngaïc nhieân nhöng nghó neân ñeå cho noù theo baûn naêng cuûa noù, vì chaùc coù gì laï ñaây. Quaû nhieân, ñi ñöôïc moät quaûng ñöôøng nöõa thì oâng möøng quyùnh: moät ñaùm coû xanh hieän ra ôû tröôùc maët. Vaäy ngöïa ñaõ bieát ñaùnh hôi coû töø xa. Beân ñaùm coû laø moät ñaàm nöôùc trong saùng nhö göông. Nghæ ngôi cho heát meät oâng caét coû cho ngöïa vaø muùc ñaày baàu nöôùc roài tieáp tuïc haønh trình.
Hai hoâm sau oâng tôùi nöôùc I Ngoâ (nay ôû phía nam Caùp Maät tænh Taân Cöông). OÂng ñaõ vöôït quaûng ñöôøng khoù khaên nhaát, tính ra maát 8, 9 ngaøy môùi qua ñöôïc sa maïc.
I Ngoâ laø moät oác ñaûo, xöa coù quaân ñoäi Trung Hoa ñoùng, nhöng luùc ñoù thaønh moät thuoäc ñòa cuûa Thoå. Huyeàn Trang ngöøng böôùc trong moät ngoâi chuøa vaø gaëp ba vò Hoøa thöôïng Trung Hoa. Hoï möøng möøng tuûi tuûi chaïy ra tieáp ñoùn oâng, oâm oâng maø khoùc, khoâng ngôø tha phöông coøn gaëp ñöôïc ngöôøi coá quaän.
Vua nöôùc Cao Xöông (nay thaønh Nhaõ Nhó phuï caän hoà Nhaõ Nhò ôû phía Taây Thoá loã phoàn tænh Taân Cöông) ôû phía Taây I Ngoâ, nghe tin oâng tôùi, sai söù laïi ñoùn. OÂng nhaän lôøi ñöông ñeâm tôùi nôi thì vua Cao Xöông laø Khuùc vaên Thaùi sai ñoát ñuoác roài thaân haønh ra khoûi hoaøng cung ñeå nghinh tieáp, coøn Vöông Phi vaø ñaïi thaàn thì quyø laïy. Khuùc vaên Thaùi raát moä ñaïo nhöng tính tình vaãn laø tính tình hung haõn cuûa moät daân toäc keùm thoâng minh. OÂng ta tieáp Huyeàn Trang raát long troïng, toân kính nhö troø toân kính thaày, nhöng nhaát ñònh naên næ Huyeàn Trang ôû laïi laøm chöùc giaùo chuû trong nöôùc, naên næ khoâng ñöôïc thì doïa naït. Huyeàn Trang duøng lôøi tha thieát ñeå choái töø maø khoâng ñöôïc, phaûi cöông quyeát:
- Baàn taêng ñeán ñaây khoâng vì danh voïng maø chæ vì muoán qua Taây Truùc nghieân cöùu kinh ñieån taïi choã ñeå hieåu roõ ñaïo Phaät roài veà nöôùc giaûng laïi cho moïi ngöôøi. Beä haï khoâng neân ngaên caûn baàn taêng. Maø ngaên caûn cuõng khoâng ñöôïc. Beä haï chæ coù theå giöõ moät naém xöông taøn ôû laïi ñaây thoâi, coøn yù chí cuøng tinh thaàn cuûa baàn taêng thì khoâng theå giöõ ñöôïc.
Khuùc Vaên Thaùi cuõng khoâng nghe, laïi caøng chìu chuoäng hôn tröôùc, ñích thaân doïn côm ñöùng haàu. Huyeàn Trang phaûi duøng ñeán chính saùch tuyeät thöïc, ngoài ngay ngaén, khoâng nhuùc nhích luoân ba ngaøy, khoâng uoáng moät gioït nöôùc. Qua ngaøy thöù tö, Khuùc vaên Thaùi thaáy hôi thôû cuûa oâng suy roài, vöøa tuûi vöøa sôï, quì xuoáng xin loãi oâng, theà tröôùc töôïng Phaät laø khoâng daùm ngaên caûn oâng nöõa, nhöng xin oâng ôû laïi Cao Xöông theâm moät thaùng nöõa ñeå giaûng ñaïo cho thaàn daân. OÂng nhaän lôøi aên uoáng trôû laïi.
Khuùc Vaên Thaùi sai döïng moät caùi leàu roäng meânh moâng che ñöôïc 300 ngöôøi. Moãi ngaøy, hoaøng gia, caùc vò Hoøa thöôïng vaø caùc quan trong trieàu tôùi leàu nghe Huyeàn Trang giaûng kinh.
Khi Huyeàn Trang leân ñöôøng, Khuùc taëng oâng ñuû caùc ñoà ngöï haøn cuøng vaät duïng, vaøng baïc, gaám voùc, cuøng vôùi 30 con ngöïa vaø 25 ngöôøi tuøy tuøng, ñöa oâng 24 böùc thö giôùi thieäu vôùi caùc quoác vöông ôû trung boä AÙ Chaâu, laïi sai moät vieân töôùng ñöa ñöôøng oâng nöõa.
Ñeå ñaùp ôn vua Cao Xuông, oâng daâng leân moät böùc khaûi:
(...) Neùp thaáy Ñaïi vöông baãm thuï caùi khí thuaàn hoøa cuûa nhò nghi trôøi ñaát; ruû aùo laøm vua, voã nuoâi daân chuùng, phía ñoâng ví baèng phong ñaïi quoác, phía taây yeân voã tuïc baùch nhung (...) Laïi hay kính hieàn yeâu só, hieáu thieän löu töø, thöông xoùt keû xa xoâi ñi laïi, aân caàn cho tieáp ñaõi ñeán nôi, ñaõ ñöôïc vaøo haàu, nhuaàn ôn caøng haäu tieáp ñaõi chuyeän troø, phaùt döông phaùp nghóa. Laïi ñöôïc nhôø ngaøi giaùng keát laøm nghóa anh em, doác moät taám loøng yeâu thuaän. Vaø laïi ñöôïc ñöa thö cho hôn hai möôi phieân coõi Taây vöïc, vôùi söùc aân caàn, sai baûo tieãn toáng. Laïi thöông toâi Taây du voø voï, ñöôøng tuyeát laïnh luøng; beøn xuoáng lôøi minh saéc, ñoä cho boán chuù tieåu Sa di ñeå laøm ngöôøi haàu haï. Naøo laø phaùp nhuïc muõ boâng, ñeäm cöøu giaày mieät, hôn naêm möôi thöù vaø lænh luïa vaøng baïc tieàn nong, ñeå khieán cho sung caùi phí vaõng hoaøn trong hai möôi naêm. Neùp trong theïn thuøng sôï haõi, khoâng bieát xöû trí caùch naøo. Daãu khôi doøng nöôùc Giao Haø ví ôn kia chaúng ít keùm; caân hoøn non Thoâng Lónh, ñoï nghóa noï coøn naëng hôn.
"Sau naøy xin baùi yeát chuùng sö, baãm vaâng chính phaùp, ñem veà phieân dòch truyeàn baù nhöõng ñieàu chöa töøng nghe. Phaù tan caùi röøng raäm raïp cuûa nhöõng keû taø kieán, tuyeät haún caùi yù xuyeân taïc cuûa nhöõng moái dò ñoan (...) May ra caùi coâng nhoû aáy, ngoõ ñaùp laïi caùi ôn saâu kia. Nay tieàn ñoà coøn xa, khoâng theå löu ôû laâu ñöôïc, ngaøy mai töø bieät, thaûm thieát buøi nguøi; khoâng xieát ñoäi ôn, can daâng khaûi leân kính taï". (Ñoâng Chaâu dòch - Nam phong soá 142, thaùng 9, 1929).
Ngaøy khôûi haønh, caû trieàu ñình, caùc taêng löõ vaø baù taùnh ñöa oâng ra tôùi cöûa thaønh Taây. Huyeàn Trang caûm taám loøng cuûa nhaø vua, höùa treân ñöôøng veà seõ gheù Cao Xöông ôû laïi ba naêm, roài buøi nguøi leân ngöïa. Nhöng sau naøy oâng khoâng giöõ ñöôïc lôøi höùa vì luùc ñoù, boä laïc Khuùc Vaên Thaùi ñaõ bò dieät vong (bôûi Ñöôøng Thaùi Toâng).
Töø ñaây danh tieáng cuûa oâng ñöôïc moïi ngöôøi bieát cuoäc haønh trình ñöôïc deã daøng hôn tröôùc nhieàu, tôùi ñaâu cuõng ñöôïc ñoùn ñöa long troïng. Khuùc Vaên Thaùi ñaõ coù coâng lôùn trong chuyeán thænh kinh cuûa oâng.
Qua moät mieàn röøng nuùi hieåm trôû noåi tieáng laø coù nhieàu moû baïc, Huyeàn Trang tôùi A Ki Ni (naøy laø Yeân Chi tænh Taân Cöông), moät nôi nghæ ngôi cuûa caùc ñoaøn thöông nhaân taù tuùc moät ñeâm roài tôùi Khoá Xa (töùc nöôùc Khaát Chi, Taân Cöông) roài tôùi Baïc Luïc Ca (töùc OÂn Tuùc, Taân Cöông). Mieàn naøy raát truø phuù. Vì luùc ñoù tuyeát phuû ñaày daãy Thieân Sôn khoâng theå tieáp tuïc haønh trình ngay ñöôïc, OÂng phaûi ôû laïi ñoù hai thaùng vaø coù dòp nhaän xeùt, ghi cheùp phong tuïc cuøng vaên minh cuûa Khoá Xa, löu laïi nhöõng taøi lieäu raát quí cho caùc nhaø khaûo coå sau naøy; Vöông quoác ñoù roäng khoaûng ngaøn daëm töø Ñoâng qua Taây vaø saùu traêm daëm töø Nam chí Baéc. Chu vi kinh ñoâ ñöôïc 17, 18 daëm. Ñaát troàng keâ ñoû, luùa maïch, nho, löïu, leâ, maän, ñaøo. Coù moû vaøng, ñoàng, saét, chì, thieát. Khí haäu aám aùp, daân thuaàn löông. Vaên töï phoûng theo cuûa AÁn Ñoä. AÂm nhaïc tieán xa hôn caùc nöôùc laùng gieàng nhieàu. Chính nhôø Khoá Xa maø ñaïo Phaät truyeàn qua Trung Hoa. Vì naèm treân ñöôøng chôû luïa töø La Maõ qua Trung Hoa, neân Khoá Xa buoân baùn raát thònh, haïng phuù gia baän nhöõng ñoà gaám voùc röïc rôõ.
Taïi ñoù, oâng gaëp moät nhaø tu haønh, hoïc thöùc uyeân baùc, laø Moäc Xoa Cuùc Ña, ñaõ qua AÁn Ñoä nghieân cöùu kinh ñieån treân hai chuïc naêm. Nhôø söï gaëp gôõ ñoù, oâng bieát theâm ñöôïc nhieàu veà ñaïo Phaät vaø AÁn Ñoä, nhöng ñoâi khi cuoäc thaûo luaän veà Phaät phaùp coù gioïng hôi gay gaét vì Moäc Xoa Cuùc Ña theo Tieåu thöøa nhö haàu heát caùc Hoøa thöôïng Trung boä AÙ Chaâu, coøn oâng thì thieân veà Ñaïi thöøa. Roát cuoäc, Moäc Xoa Cuùc Ña phaûi nhaän raèng ngay taïi AÁn Ñoä cuõng coù raát ít hoïc giaû nhö oâng.
Khi tuyeát baét ñaàu tan, oâng laïi tieáp tuïc haønh trình, tôùi OÂ Haéc Quoác roài leo nuùi Thoâng Laõnh cao 7.200 thöôùc trong daõy Thieân Sôn. OÂng taû nuùi ñoù raát kó: "Noù raát nguy hieåm, ngoïn ñuïng trôøi. Töø hoài khai thieân laäp ñòa, tuyeát phuû, ñoùng laïi thaønh nhöõng ñoáng baêng quanh naêm khoâng tan. Baêng traûi thaønh töøng lôùp cöùng vaø röïc rôõ, lieân tieáp tôùi chaân trôøi, laãn vôùi maây. Nhìn vaøo choùi maét. (...) Leo treøo thöïc khoù khaên, nguy hieåm. Laïi theâm luùc naøo cuõng coù theå coù nhöõng côn gioâng tuyeát, thaønh thöû döôùi giaày coù hai lôùp da, duø maëc aùo cöøu cuõng vaãn run leân caàm caäp. Muoán aên hoaëc nguû thì khoâng coù choã naøo khoâ ñeå nghæ chaân. Chæ coù caùch laø treo noài leân choã naøo ñoù maø naáu aên vaø traûi chieáu ra ñeå naèm."
"Leo nuùi ñoù, ñoaøn cuûa Huyeàn Trang cheát maát hôn chuïc ngöôøi vì ñoùi laïnh (khoâng keå moät soá lôùn boø vaø ngöïa), chæ coøn laïi lô thô ít ngöôøi.Sôû dó oâng naøy noùi daân chuùng AÁn Ñoä loõa loà, khoâng phaûi daân chuùng hoaøn toaøn loõa loà heát ñaâu, vì ôû xa oâng chæ bieát moät phaàn maø thoâi. Bôûi ôû AÁn Ñoä luùc ñoù coù ñaïo Kyø-na-giaùo trong ñoù coù phaùi tu Loõa theå (hoï ôû traàn truoàng). AÁn Ñoä baáy giôø cuõng coù soá ñoù. Thænh thoaûng hoï cuõng ñi ra ñöôøng nhöng con soá aáy raát ít. Chaéc oâng naøy nghe phaùi ñoù neân noùi laø daân AÁn Ñoä loõa loà, chöù thaät ra khoâng phaûi ai cuõng loõa loà heát, chæ coù moät soá ít theo phaùi Loõa theå maø thoâi.Xuoáng tôùi chaân nuùi, oâng theo moät con soâng roài tôùi Nhieät Hoà (cuõng goïi laø Hoà Taây Khaéc). "Hoà naøy chu vi khoaûng 1.000 daëm naèm daøi töø Ñoâng qua Taây, phía Nam roäng vaø phía Baéc heïp. Boán beà laø nuùi; voâ soá soâng chaûy vaøo. Nöôùc maøu ñen phôn phôùt xanh, vò maën vaø chaùt". Hoà khoâng bao giôø ñoùng baêng, khí haäu töông ñoái aám aùp, neân caùc vua chuùa trong mieàn tôùi ñoù ñeå trò haøn. Chính ôû gaàn hoà taïi Toâ Ñieäp Thaønh (nay laø tænh Phuïc Long laø nöôùc Coäng hoøa Caùt Nhó Caùt Tö thuoäc Nga. Xöa thuoäc Taây Ñoäc Quyeát), maø Huyeàn Trang gaëp Ñieäp Hoä Khaéc Haøn cuûa xöù Ñoät Quyeát.
Khaéc Haøn ôû trong moät caùi leàu theâu hoa baèng vaøng röïc rôõ choùi maét, tuy laø man rôï maø coù veû uy nghi ñaùng kính. Khaéc Haøn voán laø baø con cuûa Khuùc Vaên Thaùi neân tieáp ñaõi Huyeàn Trang long troïng, nghe oâng giaûng kinh xong, ngöôõng moä oâng laém, muoán giöõ laïi "Baïch sö phuï, sö phuï ñöøng neân qua Taây Truùc. Xöù ñoù noùng laém, ñoâng cuõng nhö heø. Toâi ngaïi raèng sö phuï môùi qua ñoù thì maët muõi seõ chaûy ra nhö saùp heát. Daân chuùng thì ñen thui, ña soá loõa loà, khoâng bieát leã nghi gì caû, khoâng ñaùng cho sö phuï tôùi thaêm".
"OÂng khoâng nghe, Khaéc Haøn phaûi ñeå oâng ñi. OÂng tieán veà phöông Taây, tôùi nöôùc Xaù Thôøi, qua moät baõi sa maïc roäng khoaûng hai traêm röôõi caây soá, caùt ñoû, roài ñeán nöôùc Phong Maïc Kieän, moät nôi coù thaønh luõy raát coå, vì 9 theá kyû tröôùc Huyeàn Trang, A Lòch Sôn Ñaïi Ñeá ñaõ qua ñoù ñeå voâ AÁn Ñoä.Theá laø ngaøi ñi moät mình. Luùc ñoù Phaät giaùo ñaõ lan roäng neân tôùi choã naøo cuõng coù ngöôøi theo ñaïo Phaät heát. Caùc xöù Trung AÙ phaàn nhieàu theo ñaïo Phaät.Nôi ñoù, moät ngaõ ba treân ñöôøng chôû luïa neân coù voâ soá haøng hoùa quí giaù. Ñaát caùt laïi phì nhieâu, troàng loaïi caây gì cuõng ñöôïc. Daân toäc khaùc haún nhöõng mieàn oâng ñaõ qua. Ñaây baét ñaàu laø khu vöïc aûnh höôûng cuûa Ba Tö, khoâng chòu aûnh höôûng cuûa vaên minh Trung Hoa. Tuy coøn vaøi ngoâi chuøa nhöng ñeàu hoang taøn vì vua vaø daân khoâng theo ñaïo Phaät maø thôø Thaàn löûa.
Nhaø vua tieáp Huyeàn Trang moät caùch khinh khænh, nhöng sau khi nghe oâng thuyeát phaùp toû yù caûm ñoäng, che chôû oâng. Coù laàn daân chuùng caàm boù ñuoác ñaùnh ñuoåi oâng, nhaø vua hay tin baét hoï, xöû toäi chaët chaân, chaët tay, oâng xin giaûm toäi cho, vaø sau ñoù daân chuùng vöøa kính vöøa sôï, xin theo ñaïo Phaät raát ñoâng. Naêm sau, nhaø vua laïi sai söù qua Trung Hoa toû tinh thaàn phuïc Ñöôøng Thaùi Toâng. Luùc ñoù Thaùi Toâng môùi bieát coâng cuûa oâng ñoái vôùi trieàu ñình.
Töø Phong Maïc Kieän, Huyeàn Trang tieán veà phía Nam, khoaûng ba boán traêm daëm, tôùi Thieát Moân Sôn, moät nôi voâ cuøng hieåm trôû, raát lôïi cho söï duïng voõ. "Noù laø moät con ñöôøng heûm thuoäc ñòa phaän A Phuù Haõn, ngoaèn ngheøo ôû döôùi chaân hai raëng nuùi cao choùt voùt, döïng ñöùng leân nhö hai böùc töôøng ñen, maøu saét, vì nuùi coù nhieàu quaëng saét. Voâ soá gheành thaùc naèm ngang ñöôøng. ÔÛ ñaàu ñöôøng laø moät caùi cöûa coù hai caùnh baèng saét, treân cöûa treo nhöõng chuoâng saét. Nhöõng khi gioù thoåi vaøo, tieáng chuoâng vang ñoäng leân nhö saám, hoøa vôùi tieáng thaùc ñoå aøo, maø trôøi laïi u aùm, thì thaät laø caûnh ñòa nguïc. Chæ möôøi teân quaân giöõ cöûa aûi ñoù laø ñuû ngaên caûn thieân binh vaïn maõ. Ngöôøi Thoå naém ñöôïc yeáu ñieåm ñoù maø kieåm soaùt heát giao thoâng vaø thöông maïi giöõa AÁn vaø Trung boä AÙ Chaâu".
Qua khoûi Thieát Moân Quan, ñoaøn hoä toáng Ñieäp Hoà Khaéc Haøn töø giaõ trôû veà. OÂng moät mình tieán veà phía ñoâng nam, qua nhieàu nöôùc nhoû roài moät hoâm tình côø gaëp moät vò Hoøa thöôïng treû tuoåi xöù Thoå Hoûa La teân laø Tueä Taùnh tình nguyeän laøm ñoà ñeä, ñöa oâng sang AÁn Ñoä. Hai ngöôøi voøng qua phía Taây Ñaïi Tuyeát Sôn, ñi treân hai ngaøn daëm nöõa thì vò Hoøa thöôïng ñöôïc leänh cuûa vua Thoå Hoøa La phaûi töø bieät maø trôû veà Ñaïi Haï".
"Mieàn ñoù laø mieàn Bactriane hoài xöa, thôøi thöôïng coå thuoäc veà Ba Tö, sau bò A Lòch Sôn Ñaïi Ñeá chieám, chòu aûnh höôûng Hy Laïp trong moät thôøi gian, roài chòu aûnh höôûng cuûa ñaïo Phaät, coù nhöõng chuøa Phaät chöùa 3.000 taêng ñoà.Trong Phaät giaùo coù moät truyeàn thuyeát ñoù laø chuyeän tieàn thaân ñöùc Phaät, coù laàn ñaõ xaû thaân ñi ñeå nuoâi coïp. Thaáy baày coïp con 7 con naèm la lieät, coïp meï khoâng bieát laáy gì cho con aên cöù naèm ñoù maø run, neân Ngaøi ñoäng loøng thöông leo leân caây nhaûy xuoáng beân noù ñeå thí thaân cho noù, do truyeàn thuyeát nhö vaäy neân ôû ñoù caây coái noù moïc leân saéc ñoû.Ñoaïn ñöôøng voøng Ñaïi Tuyeát Sôn khoù ñi nhaát. Maây nhö ñaëc laïi, tuyeát bay loaïn suoát ngaøy, khoâng bao giôø thaáy maët trôøi. Ñöôøng cheo leo khoâng coù choã naøo phaúng maø roäng ñöôïc ba thöôùc. Coù khi phaûi naèm raïp xuoáng bíu vaøo ñaù maø nhích ñi töøng chuùt, coù khi phaûi qua nhöõng caàu keát baèng maây ñong ñöa ôû treân khoâng, chæ voâ yù moät chuùt laø teù xuoáng vöïc thaúm thaùc ñoå aøo aøo.
Töø khi Tueä Taùnh trôû goùt, Huyeàn Trang laïi thui thuûi moät mình trong röøng raäm hoang vu, leo ñeøo Shibar cao 3.000 thöôùc tôùi Kapica (thung luõng Kaâbul), moät mieàn phì nhieâu phong phuù; Daøi 60 caây soá vaø roäng 20 caây soá. Ñoù ñaõ thuoäc veà AÁn, cho neân oâng gaëp ôû Kapica nhieàu nhaø tu haønh AÁn, theo thuyeát khoå haïnh: ôû traàn truoàng, ngoài caàu nguyeän trong röøng, chòu caûnh ñoùi laïnh.
OÂng nghó ôû ñoù heát muøa heø, roài ñeán Lampaka, maø töø khí haäu cho ñeán ngöôøi, vaät vaø phong tuïc ñeàu khaùc caùc mieàn tröôùc. Daân thì vui veû, thích ca haùt, nhaûy muùa, tuy nhoû maø nhanh nheïn, baän aùo vaûi maøu röïc rôõ. Ñuùng laø daân toäc AÁn Ñoä. Khí haäu hôi noùng, caây coái um tuøm, vaø coù nhieàu khæ. OÂng qua soâng Indus tôùi Taxila, vieáng nôi maø theo truyeàn thuyeát ñöùc Phaät trong moät kieáp tröôùc ñaõ thaáy moät con coïp caùi ñoùi, khoâng kieám ñöôïc moài, ñeå nuoâi baûy coïp con, beøn ñoäng loøng töø bi, töø treân cao ñaâm ñaàu xuoáng gaàn cöûa hang coïp töï huûy thaân ñeå nuoâi coïp, vì vaäy maø ñaát ôû chung quanh ñoû nhö maùu maø caây coái cuõng coù saéc ñoû."
"Taxila thuoäc veà Kaâcmir, moät nöôùc raát thuaàn ñaïo, coù haøng traêm chuøa vaø 5.000 sö. Chính nôi ñoù laø ñaát phaùp nguyeân cuûa phaùi ñaïi thöøa. Nhaø vua nghe Huyeàn Trang cuõng theo phaùi ñoù, neân raát kính troïng, thaân haønh ra bieân giôùi vaø thænh leân ngoài moät thôùt töôïng ñeå cuøng song song voâ kinh ñoâ. Vì gaëp ñöôïc moät phaùp sö baûy chuïc tuoåi, Phaùp sö Xöùng Laõo[*] laøu thoâng tam taïng, laïi tìm ñöôïc raát nhieàu kinh ñieån (coäng ñeán non moät trieäu röôõi), Huyeàn Trang ôû laïi Kaâcmir 2 naêm (töø 631 - 633) ñeå hoïc ñaïo. Troø raát kính thaày, vaø thaày raát meán troø, töông ñaéc nhau laém. Khi ñaõ hieåu roõ kinh ñieån roài, Huyeàn Trang môùi töø bieät nhaø vua vaø thaày hoïc ñeå ñi thaêm ñaát Phaät. Tính ra, oâng xa queâ ñaõ boán naêm, traûi qua bieát bao gian lao, nhöng ñaõ gaàn tôùi ñích.? AÁn Ñoä coù 4 loái hoûa taùng, töùc 4 loái choân. Thuûy taùn: Cheát roài ñem boû xuoáng soâng Haèng, hoï tin raèng hoàn seõ leân Thieân ñaøng, Thoå taùn: Choân caát nhö Vieät Nam. Hoûa taùn: Töùc ñem thieâu laáy coát raûi treân nöôùc, nuùi, ñoàng ruoäng, ñaát ñai hay giöõ laïi trong huõ kyû nieäm. Vaø khoâng taùn: Laø ñem boû treân ñoài vaéng cho chim vaø suùc vaät aên. Ñoù laø 4 caùch taùn. Tuy nhieân ôû AÁn Ñoä hieän nay coù caùch boû xuoáng nöôùc soâng Haèng laø caùch phoå thoâng nhaát.[*] Töùc Taêng Xöùng, Ngaøi Huyeàn Trang hoïc vôùi ngaøi Taêng Xöùng caùc luaän Cu Xaù, thuaän Chaùnh lyù, Nhôn minh, Thanh minh v.v...
Rôøi Kaâcmir tôùi Cakala, roài laïi ñi ñöôïc ít ngaøy thì moät hoâm, qua moät khu röøng raäm oâng cuøng ñoaøn tuøy tuøng bò cöôùp loät heát haønh trang, phaûi troán trong moät caùi hang. Nhôø coù moät ñaùm noâng daân hay tin laïi cöùu ñöa tôùi moät chuøa Baø-la-moân ôû ñoù. OÂng chuû chuøa naøy tin theo ñaïo Baø-la-moân maø cuõng thích nghieân cöùu ñaïo Phaät. Huyeàn Trang xin ôû laïi moät thaùng ñeå tìm hieåu theâm ñaïo Baø-la-moân, roài môùi ñi tôùi Jaâlandhars.
Töø ñaây cuoäc du hoïc cuûa oâng thích thuù voâ cuøng, tôùi ñaâu oâng cuõng gaëp nhöõng di tích cuûa ñaïo Phaät, tha hoà maø ñoïc kinh ñieån maø thaûo luaän vôùi caùc phaùp sö, vaø thænh giaùo caùc vò tu haønh uyeân baùc.
AÁn Ñoä noåi tieáng laø moät xöù huyeàn bí, moät phaàn vì ñòa theá, moät phaàn vì toân giaùo. Veà ñòa theá, xöù ñoù gaàn nhö caùch bieät haún vôùi caùc xöù chung quanh; ba phía ñoâng, taây vaø nam laø bieån, phía baéc thì coù daõy Hy Maõ Laïp Sôn cao voøi voïi, raát baát tieän cho söï giao thoâng; veà toân giaùo thì môùi baét ñaàu coù hai ñaïo chính, ñaïo Baø-la-moân vaø ñaïo Phaät, vaø moät ñaïo nöõa laø ñaïo Hoài, töø Ba Tö truyeàn vaøo; rieâng hai ñaïo Baø-la-moân vaø Phaät coù raát nhieàu giaùo phaùi maø lyù thuyeát khaùc nhau xa. Ñaát ñai roäng meânh moâng nhö moät luïc ñòa nhoû, chia ra haøng traêm nöôùc, coù nöôùc nhoû chæ baèng moät phaàn traêm nöôùc khaùc. Vaøng baïc chaâu baùu raát nhieàu, ñeàn chuøa choã naøo cuõng coù. Daân raát meâ tín maø chia laøm nhieàu giai caáp; boïn quí phaùi mô moäng trong cung ñieän heát ñi saên thì töôûng thanh saéc, boïn tu haønh Baø-la-moân chaúng laøm vieäc gì, chæ tu haønh vaø raát ñöôïc troïng, haïng thöông nhaân nhôø giaøu coù maø cuõng ñöôïc neå, haïng noâng daân bò khinh bæ gaàn nhö haïng noâ leä; cuoái cuøng laø haïng tieän daân bò caùc giai caáp khaùc khinh tôûm hôn laø ta khinh tôûm ngöôøi cuøi, ñeán noãi khoâng ai daùm laïi gaàn hoï vaø caùi boùng cuûa hoï chieáu vaøo vaät naøo thì vaät ñoù bò coi nhö dô baån, phaûi neùp ñi chöù khoâng ai chòu moù vaøo nöõa.
Toùm laïi, töø vaên minh ñeán phong tuïc, khaùc haún Trung Hoa. Huyeàn Trang soáng non 10 naêm ôû ñaáy, coù dòp ñi khaép caùc nôi, ñöôïc troâng thaáy bao nhieâu ñieàu laï, roài baåm sinh coù oùc nhaän xeùt tinh teá, ghi caû laïi trong taäp du kyù, thaønh moät môù taøi lieäu raát quí giaù chaúng nhöõng giuùp ngöôøi Trung Hoa thôøi ñoù maø coøn giuùp caû nhöõng hoïc giaû thôøi nay hieåu AÁn Ñoä nöõa. Chính Reneù Grosset, taùc giaû cuoán "Sur les traces de Bouddha" cuõng phaûi thaùn phuïc taøi nhaän xeùt cuûa oâng, coi oâng vaøo haøng chaân chính nhaát thôøi coå".
Kaâcmir thuoäc Keá Taân, moät nöôùc raát thuaàn ñaïo, moät nöôùc luùc tröôùc laø caùi baøn ñaïp, ñaïo Phaät töø ñoù laøm nôi xuaát phaùt ñeå truyeàn qua Trung Quoác. Khi ñaïo Phaät truyeàn leân Taây baéc AÁn, Kaâcmir laø moät nöôùc heát söùc thònh haønh veà Phaät giaùo.
"Töø Jaâlandhara, oâng tieán xuoáng phía ñoâng nam, tôùi Maâthura, roài qua phöông ñoâng tôùi thöôïng löu soâng Gange (Haèng Haø). OÂng taû con soâng ñoù y nhö moät nhaø khoa hoïc: "Gaàn nguoàn, soâng roäng ba daëm, maø gaàn cöûa bieån roäng 10 daëm. Nöôùc bình thöôøng thì trong xanh nhöng thöôøng thay maøu maø maët nöôùc meânh moâng. Raát nhieàu sinh vaät kyø dò soáng trong soâng, phaàn nhieàu khoâng laøm haïi ngöôøi. Vò cuûa nöôùc ngoït vaø deã chòu, caùt mòn voâ cuøng. Ngöôøi baûn xöù coi soâng ñoù laø moät vò thaàn, keû naøo taém nöôùc soâng thì goäi heát ñöôïc toäi, neáu uoáng nöôùc hay chæ röûa mieäng thoâi cuõng tieâu tan ñöôïc nhöõng khoå naõo, neáu cheát ñuoái trong soâng thì ñöôïc leân trôøi. Luùc naøo treân bôø cuõng coù voâ soá ngöôøi tuï hoïp ñaøn oâng laãn ñaøn baø". OÂng cho nhö vaäy laø dò ñoan."
"Tôùi Kanauj, oâng khoâng ñöôïc gaëp vua Harsha (Giôùi Nhaät), moät ngöôøi raát moä Phaät, moãi naêm thöôøng hoïp taát caû caùc vò phaùp sö AÁn Ñoä taïi kinh ñoâ ñeå tranh bieän veà Ñaïo, laïi môøi vò naøo ñöùc ñoä cao nhaát, hoïc thöùc saâu nhaát leân ngoài treân ngai vaøng cuûa mình maø thuyeát phaùp.Cho bieát raèng khi nhaäp taâm ñònh tónh roài thì nhö trong Kinh noùi: Neáu moät ngöôøi phaùt taâm trôû veà nguoàn thì 10 phöông theá giôùi ñeàu tan bieán heát. Chính ngaøi trong giôø phuùt naøy, 10 phöông theá giôùi ñeàu tan bieán, ñoái vôùi ngaøi khoâng coù. Caûnh ruøng rôïn xung quanh ñoù ñeán khi nhaäp ñònh thì khoâng bieát neân ngaøi môùi hoûi: Ñaõ ñeán giôø cheát chöa?Khi ngoài thuyeàn xuoâi soâng Gange vôùi hai chuïc ngöôøi nöõa ñeå tôùi Prayaâga, oâng gaëp moät tai naïn kinh khuûng. Thuyeàn qua moät khuùc soâng hai beân laø röøng raäm. Moät boïn cöôùp bôi moät chuïc chieác thuyeàn ra chaän, loâi caû haønh khaùch leân bôø. Boïn hoï thôø nöõ thaàn Durgaâ vaø moãi naêm phaûi kieám moät ngöôøi ñaøn oâng ñeïp trai, löïc löôõng, gieát ñeå teá thaàn. Thaáy Huyeàn Trang chuùng möøng quaù vì nöôùc da oâng traéng treûo maø neùt maët töôi nhaõ, thoâng minh, baøn vôùi nhau seõ gieát oâng. Hoï daét oâng tôùi saân ñeàn, ruùt göôm ra ñònh haï thuû, thaáy oâng vaãn bình tónh, hoï hôi ngaïc nhieân. OÂng xin ñöôïc tuïng kinh tröôùc khi cheát, chuùng baèng loøng. Nhöõng ngöôøi ñoàng haønh khoùc loùc thaûm thieát; coøn oâng thì caøng tuïng kinh, maët caøng töôi tænh, sung söôùng khoâng bieát gì ôû chung quanh caû. Ñoät nhieân moät côn doâng noåi leân, thuyeàn nhoài leân nhoài xuoáng roài chìm, caây coái gaõy raêng raéc. Boïn cöôùp hoaûng sôï, töôûng laø oâng coù pheùp thaàn, quyø xuoáng xin oâng tha toäi. OÂng môû maét ra hoûi chuùng ñaõ ñeán giôø cheát chöa."
"Khi hay chuùng ñaõ ñoåi yù oâng cuõng khoâng loä neùt vui. Vöøa luùc ñoù gioù ngôùt.Khi tôùi thaêm caûnh giaùng sinh cuûa caùc thaùnh tích cuûa Phaät thì Ngaøi töôûng töôïng nhö ngaøi thaáy Phaät. thaáy Phaät töøng giai ñoaïn moät.Sau Prayaøga, oâng laïi thaêm Kaucaêmbi, roài leân phöông baéc xöù Neùpal ñeå vieáng caùc ñaát Thaùnh cuûa ñaïo Phaät.
Tröôùc sau oâng ñaõ laøm leã nhöõng nôi:
1. Nöôùc Gavastis (Xaù Veä) nôi maø xöa ñöùc Thích Ca truù nguï vaø truyeàn ñaïo laâu nhaát.
2. Nöôùc Kapilavastu (Ca-tyø-la-veä) nôi ngaøi chaøo ñôøi (hieän laø tænh Gorakhpur).
3. Nöôùc Kusinagara (Caâu-thi-ma-kieät-la) gaàn Neùpal, nôi ngaøi tòch.
4. Thaùnh Beùnares (Ba-naïi-la nôi ngaøi Thaønh ñaïo).
5. Nöôùc Vaisali (Veä-xaù-lî) hieän laø tænh Besarh, nôi maø ngaøi thích nghæ chaân trong muøa möa.
6. Chuøa Ñeà La Daø vaø goác Boà-ñeà.Trong cuoäc haønh höông ñoù, loøng oâng rung ñoäng, boài hoài töôûng nhö luùc naøo cuõng ñöôïc nghe nhöõng baûn nhaïc du döông. Ñôøi hy sinh cuûa ñöùc Thích Ca hieän leân, hoài naøy tieáp hoài khaùc, röïc rôõ, ñuû töøng chi tieát."
"Ñaây laø choã maø moät baø dì cuûa Ngaøi, cuõng laø meï nuoâi cuûa Ngaøi nöõa, xin Ngaøi cho phuï nöõ ñöôïc qui y, sau döïng leân moät chuøa Phaät ñaàu tieân cho caùc ni coâ ".Töùc di tích cuûa baø Ma-ha Baø-xaø-ba-ñeà, di maãu cuûa Phaät xin ñi xuaát gia. Baø laø ngöôøi xin Phaät ñi xuaát gia ñaàu tieân ñeå laøm moät ngöôøi nöõ xuaát gia, maø töø tröôùc ôû AÁn Ñoä chöa coù ñaïo naøo khaùc coù vaø baø laø ngöôøi ñaàu tieân xuaát gia trong giaùo phaùp cuûa Ngaøi. Söï xuaát gia cuûa baø ban ñaàu xin Phaät khoâng chaáp nhaän. Vì Phaät sôï ngöôøi nöõ vaøo haøng Taêng giôùi thì seõ hoãn ñoän neân ban ñaàu Ngaøi khoâng chaáp nhaän. Nhöng sau nhôø Toân giaû Anan xin ñöùc Phaät nhieàu laàn Ngaøi môùi chaáp nhaän. Khi chaáp nhaän Ngaøi ra 8 ñieàu kieän maø trong luaät goïi laø Baùt Kính Phaùp. Moät ngöôøi nöõ xuaát gia thoï giôùi roài phaûi giöõ Kính Phaùp nöõa, töùc 8 phaùp phaûi cung kính ñoái vôùi Taêng. Ñoù laø ngöôøi nöõ xuaát gia trong giaùo phaùp cuûa Ngaøi vaäy."Ñaây laø nôi choân nhau caét roán cuûa Ngaøi. OÂi caûnh vaät tang thöông. Cung ñieän xöa kia ôû ñaâu maø nay chæ coøn moät vuøng coû uùa döôùi aùnh taø döông! Kinh ñoâ cuûa vua cha ñaõ bò taøn phaù ñeán noåi khoâng coøn nhaän ra chu vi nöõa. Cuõng may di tích coøn löu laïi ít nhieàu. Thoå daân coøn chæ ñöôïc choã maø Hoaøng Töû ñaáu kieám vaø thaéng ñöôïc ñoái thuû, choã maø laàn ñaàu tieân Ngaøi thaáy caûnh laõo, beänh, töû; con ñöôøng maø Ngaøi theo caùi ñeâm boû cha meï vôï con, phuù quyù vinh hoa, ruõ saïch buïi traàn ñeå ñi tìm ñaïo. Nhôù laïi nhöõng chuyeän ñoù, Huyeàn Trang röng röng nöôùc maét maø thaáy söï hy sinh cuûa mình coøn keùm xa söï hy sinh cuûa ñöùc Phaät. Ngöôøi ta daét oâng laïi thaêm moät caùnh ñoàng, nôi maø Ngaøi suït suøi thaáy noâng phu böøa ñaát, nhoå coû vaø gieát nhöõng saâu vaø tröùng saâu, ñau loøng töôûng nhö ngöôøi thaân cuûa mình bò haïi vaäy. OÂi! loøng nhaân cuûa Ngaøi meânh moâng nhö vuõ truï! Vaø ngoâi chuøa ôû meùp khu röøng kia, phaûi laø nôi Ngaøi côõi boû aùo ñeïp, laáy göôm caét toùc, ñöa cho Xa Naëc, baûo y trôû veà khoâng? Kinh truyeän coøn cheùp Xa Naëc khoùc roøng vaø con ngöïa cuûa Ngaøi cuõng caûm ñoäng, lieám chaân Ngaøi tröôùc khi töø bieät.Tröôøng ñaïi hoïc coå nhaát ôû AÁn, tröôùc caû caùc tröôøng ñaïi hoïc Taây phöông. Huyeàn Trang ñeán laø ñaàu theá kyû thöù 7, cuoái theá kyû thöù 6, khi aáy treân theá giôùi chöa coù maáy Ñaïi hoïc heát. Nalanda coù moät tröôøng Ñaïi hoïc laø cao nhaát, chöùa caû 3.000 Taêng. Ngöôøi naøo muoán vaøo hoïc phaûi qua moät cuoäc haïch hoûi môùi voâ hoïc ñöôïc, cho bieát raèng phaät giaùo thôøi ñoù raát thònh haønh. Chuøa döïng leân 700 naêm maø ngaøi Huyeàn Trang ñeán ñoù cuoái theá kyû 6, nhö vaäy laø döïng leân tröôùc cuoái theá kyû 1 tröôùc Taây lòch.Ñaây laø choã Ngaøi tòch. Ñaõ hôn 11 theá kyû roài. Ngoâi nhaø cuûa ngöôøi thôï reøn ñaõ môøi Ngaøi duøng böõa côm cuoái cuøng coøn ñoù. Maø choã kia laø nôi Ngaøi naèm nghæ, nôi ngöôøi ta caát hoûa ñaøn ñeå thieâu Ngaøi.
ÔÛ Beùnareøs oâng ñi thaêm Loäc vieân, nôi Ngaøi thuyeát phaùp laàn ñaàu cho naêm ñeä töû ñaàu tieân. Huyeàn Trang coøn nghe vaêng vaúng lôøi Ngaøi daïy:
"Hôõi caùc Tyø -kheo. coù hai thaùi cöïc maø ta phaûi traùnh. moät caùi laø ñôøi hoan laïc, noù thaáp heøn, phuø phieám; moät laø caùi ñôøi khoå haïnh, noù theâ thaûm, xaáu xa vaø voâ ích... Hôõi caùc Tyø -kheo, ñaây laø chaân lyù veà ñau khoå:sanh, laõo, beänh, töû, phaûi xa caùch caùi gì mình yeâu, ñoù laø khoå. Vaø ñaây laø nguoàn goác cuûa khoå:Loøng duïc (...)Vaø ñaây laø chaân lyù veà pheùp dieät khoå:Dieät ñöôïc loøng duïc ñoù laø dieät ñöôïc khoå ".
OÂng ngöøng laïi laâu ôû goác Boà-ñeà. Ñaây môùi laø ñaát Thaùnh cuûa ñaïo Phaät, nôi ñöùc Thính Ca nhaäp ñònh vaø giaùo ñaïo. Hieän nay goác Boà -ñeà cuõ khoâng coøn, nhöng luùc oâng tôùi thì noù vaãn töôi toát: "Thaân caây traéng vaøng, laù xanh vaø laùng, muøa heø cuõng nhö muøa ñoâng ñeàu töôi toát. Nhöng tôùi ngaøy leã Nieát -baøn thì ruïng heát moät löôït roài hoâm sau moïc ra môn môûn. Ngaøy ñoù caùc vò vua chuùa laïi töôùi söõa vaøo goác caây, ñoát ñeøn, tröng boâng, löôïm ít laù roài veà ". Sau naày ngöôøi ta xaây moät böùc töôøng gaïch chung quanh vaø caát moät ngoâi chuøa ôû gaàn coång baéc voøng thaønh.
Caïnh goác caây coù moät töôïng Phaät. Ngöôøi ta ñoàn coù lôøi saám raèng khi töôïng ñoù bò ñaát laáp kín thì ñaïo Phaät thaát truyeàn ôû AÁn Ñoä. Huyeàn Trang thaáy töôïng ñaõ bò vuøi tôùi ngöïc, ñoaùn chæ ñoä 200 naêm sau thì bò vuøi troïn. Laï luøng thay, tôùi theá kyû thöù 9, ñaïo Phaät cöïc suy ôû AÁn, tröø vaøi mieàn nhö Magadha vaø Bengale, khoâng coøn maáy ngöôøi theo nöõa.
OÂng quyø ôû goác caây, than thôû, caàu nguyeän roài ñi thaêm caùi hoà xöa cuûa ñöùc Thích Ca hay laïi taém, giaët, tröôùc khi laïi chuøa Naâlandaø (nöôùc Magadha ) löu hoïc.
AÁn Ñoä coù haøng vaïn ngoâi chuøa maø Naâlandaâ lôùn nhaát, ñeïp nhaát, cuõng laø tröôøng ñaïi hoïc coå nhaát. Gaàn nhö moät thaønh thò rieâng bieät."
"Chung quanh laø moät böùc töôøng gaïch, ôû trong coù haøng chuïc ngoâi chuøa, voâ soá nhaø ôû vaø phoøng hoäi hoïp, phoøng tuïng kinh. Ñöùng ôû caùc haønh lang nhìn ra:Noùc nhaø nhö "bay leân treân khoùi", "phong vaân noùi ôû chung quanh" maø "sen xanh röïc rôõ treân doøng nöôùc trong". Gioïng vaên oâng khi taû caûnh ñoù boùng baåy nhö gioïng thi só Tröôøng An.Ngaøi Giôùi Hieàn laø Phaùp chuû vaø 106 tuoåi thoï. Thaân töù ñaïi ñang haønh haï vaø ngaøi muoán giaûi thoaùt nhöng ñeâm naèm moäng thaáy 3 vò thaàn nhaân baûo laø phaûi ñôïi 1 vò sö Trung Hoa ñeán vaø truyeàn ñaïo cho hoï roài môùi giaûi thoaùt, thì ngaøi Huyeàn Trang tôùi.Chuøa coù moät thö vieän raát coå vaø ñaày ñuû: Kinh Ñaïi thöøa, Tieåu thöøa, Pheä ñaø (treân 150 boä ), roài saùch thuoác, thieân vaên, ñòa lyù, toaùn, kyõ thuaät... luoân luoân luùc naøo cuõng coù möôøi ngaøn taêng löõ laïi hoïc thuyeát Ñaïi thöøa. Kyû luaät raát nghieâm, töø khi chuøa döïng leân tôùi luùc ñoù, treân 700 naêm, chaúng nhöõng thöôøng daân maø caùc vua chuùa cuõng kính troïng tinh thaàn cuûa taêng löõ trong chuøa, chu caáp cho raát nhieàu: moãi ngaøy 200 gia ñình ñem gaïo, söõa, bô, traùi caây laïi cuùng.
Vò sö chuû trì laø Giôùi Hieàn phaùp sö (Cilabhadra), moät nhaø hoïc giaû uyeân baùc nhaát thôøi ñoù, naêm aáy ñaõ 106 tuoåi maø oùc vaãn saùng suoát. Hay tin Huyeàn Trang tôùi, phaùp sö sai 200 taêng löõ vaø haøng ngaøn tín ñoà caàm côø phöôùn, duø, ñem höông hoa ñi ñoùn röôùc. Tôùi chuøa, Huyeàn Trang laïi chaøo phaùp sö; theo tuïc trong mieàn, cuõng quyø goái, ñaäp ñaàu vaøo saøn, laïy, xin nhaän laøm moân ñeä. Giôùi Hieàn phaùp sö caûm ñoäng ñeán sa leä: "Ít thaùng tröôùc, ta ñau naëng, chæ mong ñöôïc mau giaûi thoaùt. Moät ñeâm ta naèm moäng thaáy ba vò ra leänh cho ta phaûi soáng ñeå ñôïi moät Hoøa thöôïng Trung Hoa tôùi maø truyeàn ñaïo cho. Baây giôø con tôùi ñaây, hôïp vôùi moäng ñoù laém."
"Vì quaù giaø, töø laâu Giôùi Hieàn phaùp sö khoâng giaûng kinh nöõa, laàn naøy môùi raùng giaûng cho Huyeàn Trang boä luaän troïng yeáu nhaát laø boä Du Giaø luaän".Du-daø laø luaän Duy thöùc hoïc, 100 cuoán."Ngaøy khai giaûng, taêng löõ vaø tín ñoà caùc mieàn chung quanh hoïp laïi ñoâng nhö ngaøy hoäi. Huyeàn Trang hoïc raát tieán tôùi, trong soá vaïn sö ñoà ôû chuøa, may laém ñöôïc 10 ngöôøi theo noåi oâng.ÔÛ AÁn Ñoä 10 naêm, ñi veà 7 naêm.OÂng ôû chuøa 15 thaùng (634 sau C.N) hoïc heát boä Du Giaø luaän vaø hoïc theâm trieát Baø-la-moân vaø Phaïn ngöõ, soaïn ñöôïc moät cuoán ngöõ phaùp tieáng Phaïn giaûn löôïc maø raát ñuùng.
OÂng xin pheùp Giôùi Hieàn phaùp sö ñi chu du AÁn Ñoä ñeå tìm hieåu theâm caùc giaùo phaùi khaùc, nhaát laø tình hình Phaät giaùo ôû moãi nôi.
OÂng thaêm xöù Bengale, xuoáng haûi caûng Taâmralipti, treân vònh Bengale ñònh ñoùng ghe ra ñaûo Tích Lan, (trung taâm cuûa phaùi Tieåu thöøa) nhöng coù keû khuyeân oâng ñöøng ñi ñöôøng bieån, vì soùng gioù, oâng beøn theo ñöôøng boä, men bieån maø tieán xuoáng Taây Nam, tôùi ngang ñaûo Tích Lan roài seõ ñoùn ghe, nhö vaäy chæ maát ba ngaøy bieån.
Treân ñöôøng, oâng thaêm xöù Odradeca, Kalinge, Andhra, Pallava (oâng tôùi ñaây naêm 640).
Theo Reneù Grousset, Huyeàn Trang khoâng qua ñaûo Tích Lan vì trong ñaûo ñöông coù noäi loaïn vaø naïn ñoùi, nhöng theo oâng Traàn Haø trong baøi Traàn Huyeàn Trang vaø chuyeán thænh kinh lòch söû (Baùch Khoa soá 57, 68 vaø 60) thì Huyeàn Trang coù vöôït bieån qua Tích Lan, chöa roõ thuyeát naøo ñuùng.
Tôùi cöïc Nam AÁn, oâng theo bôø bieån phía Taây, maø leân tôùi gaàn ranh giôùi AÁn Ñoä - Ba Tö, qua nhöõng xöù Mahaâraâshtra, Nasik, Bharukacha. Nhaän xeùt ñöôïc ñieàu gì oâng cuõng ghi cheùp kyõ löôõng. Maø nhöõng nhaän xeùt ñoù thöôøng raát ñuùng, chaúng tính tình cuõng gioáng Mahratte ôû nöôùc Mahaâraâshtra (Calukya), hoài oâng ñi qua ra sao, thì baây giôø cuõng vaäy; bình dò, ngay thaúng, nhöng töï aùi vaø noùng tính, troïng nghóa vaø khinh cheát hy sinh ñeå baùo aân maø maïo hieåm ñeå baùo oaùn, vaø raát ñaøng hoaøng, baùo tröôùc cho keû thuø bieát roài môùi ra tay.
Töôùng cuûa hoï maø bò caàm tuø thì thaø chòu cheát nhö khoâng chòu caùi nhuïc ñeå keû thaéng baét mình phaûi baän quaàn aùo ñaøn baø. Gioáng ngöôøi ñoù laø gioáng thöôïng voõ nhaát ôû AÁn Ñoä.
Nhöõng ghi cheùp cuûa oâng veà coâng vieäc daãn thuûy nhaäp ñieàn vaø nhöõng tô luïa cuûa Ba Tö cuõng raát ñuùng, maëc duø oâng qua xöù ñoù maø chæ nghe ngöôøi ta keå laïi.
Ñeán cöïc Taây AÁn Ñoä sau khi khaûo saùt phong tuïc, toân giaùo, kinh ñieån trong caùc chuøa khaép nôi (coù choã oâng ôû laïi hoïc ñaïo 1, 2 naêm), oâng baêng qua trung boä AÁn maø qua phía ñoâng, tôùi xöù Magadha vaø trôû laïi chuøa Naâlandaâ. Laàn naøy oâng oân laïi taát caû nhöõng ñieàu ñaõ hoïc ñöôïc, roài suy nghó ñeå tìm chaân lyù.
Giôùi Hieàn phaùp sö vaãn coøn soáng sai oâng chuû trì cuoäc dieãn giaûng veà Nhieáp ñaïi thöøa luaän. OÂng Traàn Haø, trong baøi ñaõ daãn, cheùp raèng:
"Baây giôø nhaø Sö-töû-quang, cuõng ñöôïc ñeä töû höõu danh cuûa Giôùi Hieàn phaùp sö, khoâng phuïc söï chuû trì cuûa Huyeàn Trang..., nhöng khi Huyeàn Trang vieát 3.000 caâu tuïng "Hoäi toâng luaän" thì caû chuøa Taêng chuùng ñeàu phuïc caû, Giôùi Hieàn phaùp sö cuõng khen nöùc nôû. Töû Quang thaáy söï hoïc cuûa mình coøn non keùm, xaáu hoå boû chuøa ra ñi, hôn naêm sau môùi trôû laïi.
"Cuõng luùc aáy, coù moät ngöôøi Baø-la-moân vieát 40 ñieàu lyù luaän ñem daùn tröôùc cöûa chuøa Na-lan-ñaø, thaùch raèng: - Neáu ai baùc ñöôïc ñieàu cuûa ta, ta seõ töï caét ñaàu taï loãi.
Maáy ngaøy sau, vaãn chöa ai daùm bieän baùc. Huyeàn Trang beøn thænh Giôùi Hieàn phaùp sö ñeán chöùng kieán ñeå oâng tranh luaän vôùi ngöôøi Baø-la-moân aáy. Roát cuoäc, ngöôøi Baø-la-moân ñuoái lyù vaø yeâu caàu ñöôïc laøm theo lôøi höùa. Huyeàn Trang ñaùp: - Hoøa thöôïng khoâng ñöôïc saùt sanh.
Nhöõng truyeän ñoù khoâng chaéc ñaõ ñuùng nhöng coù theå tin ñöôïc. Moät ngöôøi ñaõ töøng traûi, hoïc roäng, baåm tính laïi oân hoøa, nhaõ nhaën nhö oâng taát khoâng hieáu thaéng; nhöng trong moät xöù giaùo phaùi loän xoän nhö AÁn Ñoä, laïi ñöôïc muïc kích nhöõng cuoäc tranh bieän raát thöôøng giöõa caùc giaùo phaùi, thì theá naøo oâng cuõng phaûi ñöa yù kieán, coù khi ñeå hoøa giaûi, cuõng coù khi ñeå vaïch choã sai laàm. Ta ñaõ bieát, oâng cuõng nhö ña soá caùc Hoøa thöôïng uyeân baùc cuûa Trung Hoa, thieân veà Ñaïi thöøa, oâng ñöùng ra hoøa giaûi caùc tieåu phaùi trong giôùi theo Ñaïi thöøa ôû AÁn, baûo raèng caùi haïi laø do ngöôøi tröôùc chuù thích kinh ñieån theo yù rieâng cuûa mình, nhöng caùi haïi ñoù khoâng lôùn, chaúng qua chæ laø ñaïi ñoàng tieåu dò, vaäy ta neân boû tieåu dò maø theo ñaïi ñoàng cho khoûi xung ñoät nhau.
Ñoái vôùi Tieåu thöøa, oâng nghieâm khaéc hôn. OÂng chæ trích maïnh nhaát laø ñaïo Baø-la-moân, vaø nhöõng giaùo phaùi chuû tröông khoå haïnh, theo nhöõng tuïc kyø cuïc, daõ man. Coù baïn laáy tro coï vaøo ngöôøi tôùi khi da traéng beäch ra cho nhö vaäy môùi ñaéc ñaïo. Coù keû khoâng baän quaàn aùo, toùc loâng ñeàu nhoå heát, traàn nhö con nhoäng. Coù tinh thaàn Khoång hoïc, coù oùc löông tri, oâng khoâng chòu ñöôïc nhöõng xuaån ñoäng ñoù. OÂng böïc mình thaáy nhöõng "tu só" ñeo vaøo coå moät chuoãi maûnh soï ngöôøi, hoaëc baän nhöõng quaàn aùo dính ñuû caùc thöù dô, aên nhöõng thòt thoái ñeå cho "taâm hoàn ñöôïc giaûi thoaùt".
Vua moät nöôùc laùng gieàng, nöôùc Kamaruøpa (vua Cöu-ma-la nöôùc Ca-ma-laâu-baø, hieän naøy laø tænh Assam) haâm moä taøi oâng, môøi oâng tôùi kinh ñoâ giaûng kinh. Nhöng ñoàng thôøi vua Harsha (vua Giôùi Nhaät), moät vò quaân chuû huøng cöôøng nhaát AÁn Ñoä thôøi ñoù, cai trò gaàn heát Baéc Boä AÁn, laïi coù taøi vaên thô raát suøng ñaïo Phaät, cuõng muoán röôùc oâng laïi kinh ñoâ laø Kanauj (Khuùc Nöõ thaønh). Vua Kamruøpa phaûi phuïc tuøng vua Harsha, boû chöông trình cuûa mình, roài cuøng hai vaïn thôùt voi, ba vaïn thuyeàn, daãn caû binh lính hoä toáng Huyeàn Trang tôùi Karughira, choã vua Harsha ñöông caém traïi. Huyeàn Trang tôùi vaøo luùc toái. Noùng loøng, vua Harsha khoâng chòu ñôïi ñeán saùng hoâm sau, sai ñoát ñuoác roài cuøng caùc töôùng taù ñi ñoùn. Gaëp Huyeàn Trang, nhaø vua quyø xuoáng ñaát, hoân chaân oâng, ñeo hoa ñaày ngöôøi oâng. Ít böõa sau nhaø vua röôùc oâng vaø vua Kamaruøpa veà kinh ñoâ laø Kanauj (naêm 643). Quaân ñoäi cuûa hai nöôùc laàn ñoù hoïp laïi; thaønh moät cuoäc röôùc long troïng chöa töøng thaáy. Tieáng chuoâng, tieáng troáng, tieáng ñôøn, tieáng saùo vang löøng treân soâng. Tieåu vöông caùc nöôùc chö haàu cuõng laïi tieáp röôùc. Tính ra coù 18 quoác vöông trung boä AÁn Ñoä, ba ngaøn taêng löõ Ñaïi thöøa vaø Tieåu thöøa, hai ngaøn Baø-la-moân vaø moät ngaøn taêng löõ ôû chuøa Naâlandaâ tuï hoïp taïi Kanauj ñeå nghe oâng thuyeát phaùp.
Ñaøn döïng leân roài, töôïng Phaät baèng vaøng ñaõ röôùc laïi. Töôïng Phaät tôùi ñaâu thì vua Harsha cho raéc vaøng baïc, chaâu baùu tôùi ñoù. Roài tieäc doïn cho moïi ngöôøi; baûo vaät taëng cho taêng löõ.
Huyeàn Trang ngoài gheá Luaän chuû, giaûng veà phaù aùc kieán luaän vaø nhieàu nguyeân lyù Ñaïi thöøa khaùc. Vua Harsha laïi cho cheùp baøi giaûng cuûa oâng, ñem daùn ôû cöûa ñeå moïi ngöôøi coi, döôùi baøi theâm raèng heã ai vaïch ñöôïc moät choã sai thì ñeå ñeàn ôn, nhaø vua seõ cho ngöôøi ñoù ñöôïc chaët ñaàu mình. Huyeàn Trang ñaâu coù muoán nhö vaäy! Khi chính trò xen vaøo toân giaùo thì chaân lyù phaûi lu môø! Ñöôïc 18 ngaøy maø vaãn khoâng coù ai daùm laïi bieän luaän vôùi oâng caû. Vua Harsha caû möøng, tuyeân boá laø phaùi Ñaïi thöøa ñaõ toaøn thaéng vaø taëng Huyeàn Trang moät vaïn ñoàng tieàn vaøng, ba vaïn ñoàng tieàn baïc, moät traêm boä quaàn aùo baèng vaûi toát, moät thôùt voi, ñôõ oâng leân ngoài treân baønh, daïo khaép kinh ñoâ. Taêng löõ phaùi Tieåu thöøa vaø Baø-la-moân oaùn laém, nhöng khoâng daùm baïo ñoäng. Vua Harsha ñem heát caû chaâu baùo cuûa caûi trong kho phaân phaùt cho daân chuùng, chæ giöõ moät boä ñoà vaûi thoâ. Nhöng 18 vua chö haàu cuûa oâng ta voäi vaøng thu nhaët cuûa caûi trong daân gian ñeå mua laïi nhöõng baûo vaät maø vua Harsha ñaõ phaân phaùt roài taëng laïi nhaø vua. Theá laø chaâu laïi veà hôïp phoá maø vua Harsha ñöôïc tieáng khen laø theo ñuùng baøi hoïc töø boû phuù quí cuûa ñ?c Thích Ca.
Huyeàn Trang khoâng phuïc nhöng cuõng khoâng daùm chæ trích, xin pheùp veà Trung Quoác. Nhaø vua giöõ laïi, caùc taêng löõ chuøa Naâlandaâ cuõng khuyeân ôû laïi. OÂng ñaùp:
"Trung Hoa ôû xa Taây Truùc, ñöôøng ñi laïi hieåm trôû cho neân ñaïo Phaät truyeàn tôùi treã maø ít ngöôøi hieåu ñöôïc kyõ lôøi daïy cuûa ñöùc Thích Ca. Chính vì vaäy neân baàn taêng môùi laën loäi ñeán ñaây ñeå caàu ñaïo, nay ñaõ hoïc xong, xin ñöôïc veà nöôùc ñeå chæ laïi cho nhöõng ngöôøi khoâng ñöôïc may maén laïi ñaát Phaät nhö baàn taêng. Baàn taêng ñaâu daùm queân lôøi khuyeân töï giaùc roài giaùc tha cuûa thaày".
Vua Harsha (Giôùi Nhaät) nghe vaäy khoâng daùm caûn nöõa, nhöng xin cho söù giaû ñöa veà ñöôøng bieån ñeå coù dòp trình quoác thöù leân vua Thaùi Toâng. OÂng cuõng töø choái vì ñaõ höùa vôùi vua Cao Xöông laø khi veà gheù nöôùc ñoù ôû laïi ít naêm: Moùn nôï danh döï ñoù khoâng theå khoâng traû.
Vua Harsha taëng oâng nhieàu baûo vaät, thôùt voi, sai moät ñoaøn hoä toáng oâng tôùi bieân giôùi AÁn, laïi vieát nhieàu thöù thö giôùi thieäu oâng vôùi caùc vua caùc mieàaân oâng ñaõ qua. Coøn kinh ñieån vaø töôïng Phaät thì sai ngöôøi chôû theo. Vua Kamaruøpa (Assam) cuõng taëng oâng moät chieác aùo ngöï haøn, vaø cuøng vôùi vua Harsha ñöa oâng maáy chuïc daëm ra khoûi thaønh. Luùc töø bieät ai naáy ñeàu sa leä.
Loøng quyeán luyeán cuûa hai quoác vöông ñoù thöïc caûm ñoäng. Ba ngaøy sau, Huyeàn Trang ngaïc nhieân thaáy moät ñoaøn kî binh ñuoåi theo ñi ñaàu laø hai vua, laïi tieãn theâm moät ñoaïn ñöôøng nöõa, roài laïi buøi nguøi luùc chia tay. Laàn naøy thì vónh bieät. Boán naêm sau vua Harsha bò gieát vaø moät ñoaïn söû röïc rôõ cuûa AÁn Ñoä keát thuùc.
Huyeàn Trang nghæ ôû Bilsar (phía baéc Kansuj) hai thaùng trong muøa möa naêm 643, roài ñi ngöôïc con ñöôøng cuõ, qua Jaølandhara Taxila. Mieàn ñoù ñaày keû cöôùp nhöng oâng ñöôïc yeân oån vì hoï hieåu coâng vieäc thænh kinh cuûa oâng.
Ñaàu naêm 644, oâng qua soâng Indus. Tôùi giöõa soâng, soùng noåi leân döõ doäi, moät chieác thuyeàn nghieâng ngaû, ngöôøi giöõ kinh teù xuoáng nöôùc, cöùu ñöôïc, nhöng maát nhieàu cuoán kinh cheùp tay vaø nhieàu haït gioáng.
Vua nöôùc Kapica hay tin oâng tôùi, laïi ñoùn oâng ôû bôø soâng, thaáy vaäy sai ngöôøi ñi cheùp ngay nhöõng kinh ñaõ maát. Nhieàu vua khaùc cuõng ñi xa haøng chuïc daëm ñeå tieãn bieät oâng vì tôùi ñaâu daân chuùng cuõng tieáp röôùc oâng long troïng. Tính ra oâng ôû AÁn Ñoä 10 naêm."
"Coi treân baûn ñoà, ñoäc giaû thaáy tôùi Badakhsan oâng khoâng theo con ñöôøng cuõ ñöa tôùi Thieát Moân Quan maø reõ qua höôùng ñoâng.Caâu traû lôøi quaù hay, quaù khoân, cho neân chuùng ta cuõng phaûi baét chöôùc. Noäi moät chuyeän vi lònh vua laø moät toäi raát lôùn, ñeán khi Vua hoûi traû lôøi sao noùi cho Vua tha toäi ñoù ñi. Ngaøi traû lôøi raát kheùo. Ngaøi cho raèng: Keû haï thaàn ñaõ taâu trình nhöng vì vieäc quaù nhoû neân khoâng ñaùng ñeå yù, khoâng ñaùng ñeä leân. Noùi nhö vaäy Vua cuõng vöøa loøng vì noù nhoû quaù, neân cuõng khoâng chaáp laøm gì.Vua Kapica ñaõ döï bò cho oâng ñuû vaät thöïc, y phuïc, laïi sai traêm ngöôøi ñöa oâng qua Ñaïi Tuyeát Sôn vì bieát raèng quaûng ñöôøng leo nuùi ñoù khoù khaên nhaát. OÂng leo leân maát 14 ngaøy. Caûnh voâ cuøng laïnh leõo, hoang vu; khoâng coù moät ngoïn caây, chæ toaøn ñaù choàng chaát leân nhau tôùi huùt maét. Nuùi cao vaø gioù maïnh ñeán noãi chim khoâng daùm bay qua.
Heát Ñaïi Tuyeát Sôn roài ñeán Thoâng Lónh. Ngöôøi trong mieàn vì laïnh quaù, soáng trong hang thuù vaät, keå chuyeän coù laàn haøng ngaøn thöông nhaân vaø laïc ñaø qua ñoù gaëp côn baõo tuyeát bò vuøi troïn trong tuyeát. Hoï laïi keå coù hai vò Phaät soáng, ngoài tham thieàn, khoâng aên uoáng, khoâng cöû ñoäng, trong moät caùi hang töø 700 naêm roài maø da thòt chæ khoâ chöù khoâng raõ. Vaø coøn nhieàu truyeän quaùi ñaûn hôn nöõa.
OÂng tôùi Kashgar, Yarkand (Ka-Tan), Vu ñieàn laø moät tieåu quoác phong phuù nhôø ñaát toát, troàng daâu ñöôïc. Hoài xöa Trung Hoa giöõ kín caùch troàng daâu vaø nuoâi taèm vì ñoù laø nguoàn lôïi raát lôùn. Chaéc ñoäc giaû ñaõ bieát thôøi Trung Coå luïc Trung Hoa chôû qua Chaâu AAÂu ñaét tôùi noãi cöù baét leân caân maø ñoåi laáy vaøng. Töông truyeàn vua Vu Ñieàn cöôùi ñöôïc moät coâng chuùa Trung Hoa vaø coâng chuùa ñaõ ñem leùn theo ñöôïc moät ít hoät daâu vaø ít con taèm laøm giaøu cho nöôùc cuûa choàng maø bí maät cuûa Trung Hoa töø ñoù bò tieát loä, truyeàn qua Byznace roài Chaâu AAÂu.
Vua Vu Ñieàn löu oâng laïi baûy thaùng ñeå giaûng ñaïo cho daân chuùng nghe. OÂng nhôø moät ñoaøn thöông nhaân baûn xöù ñem giuùp moät tôø bieåu veà Tröôøng An ñeå xin pheùp trieàu ñình ñöôïc nhaäp caûnh (vì tröôùc oâng leùn ñi).
Cuoái tôø bieåu coù ñoaïn:
"... (Huyeàn Trang toâi) chu du lòch laõm ñeán möôøi baûy naêm (tính theo Trung Hoa), nay ñaõ töø nöôùc Baùt-la-gia-giaø qua coõi Giaø-taát-thí, vöôït nuùi Thoâng Lónh qua soâng Ba meâ, ñi veà ñeán nöôùc Vu Ñieàn. Vì coù ñem theo con voi lôùn ñi, noù cheát ñuoái maát, kinh baûn ñem veà raát nhieàu, chöa möôùn ñöôïc xe chôû, vaäy phaûi taïm ñình ôû laïi. Chöa kòp ru ruoåi veà ñeå sôùm yeát kieán choán hieân beä. Khoân xieát ngoùng troâng. Caàn sai ngöôøi tuïc nöôùc Cao Xöông teân laø Maõ Huyeàn Trí theo boïn thöông löõ ñi veà tröôùc daâng bieåu taâu leân vua nghe" (Ñoâng Chaâu dòch - OÂng Ñöôøng Taêng Huyeàn Trang - Nam phong soá 143, thaùng 10/1929).
Trong thôøi gian ñoù, oâng cuõng sai ngöôøi ñi laáy nhöõng baûn kinh maø vua Kapica sai cheùp laïi cho oâng.
Tôùi ñòa phaän Trung Quoác, oâng ngöøng laïi ôû Sa Chaâu (huyeän Ñoân Hoaøng) ñeå ñôïi chieáu chæ cuûa vua Ñöôøng. Trieàu ñình môùi ñaàu cuõng baát bình vì oâng daùm vi leänh, nhöng treân 10 naêm ñaõ qua, danh tieáng cuûa oâng ñaõ leân, coâng cuûa oâng lôùn, laøm veû vang cho nöôùc nhaø ôû nhöõng nôi xa laï, neân vua Thaùi Toâng ñöôïc thö oâng raát vui, xaù toäi vaø baét caùc quan ñòa phöông phaûi tieáp ñoùn, giuùp ñôõ oâng treân ñöôøng veà.
Moät ngaøy ñaàu xuaân naêm 645, ñöôøng phoá Tröôøng An töng böøng giaø treû, trai gaùi daét dìu nhau ñi ñoùn, hoan hoâ oâng nhieät lieät. Côù Phöôùn, voõng loïng phaát phôùi, tieáng chuoâng tieáng troáng vang löøng, höông khoùi nghi nguùt, caûnh naùo nhieät coøn hôn ngaøy Thöôïng nguyeân. Caùc hoøa thöôïng ôû kinh ñoâ hoïp nhau laïi khieâng kinh ñieån, töôïng Phaät veà chuøa Hoaøng Phuùc.
OÂng ñaõ xa queâ möôøi saùu naêm, ñi gaàn ba vaïn caây soá qua 123 nöôùc vaø ñem veà ñöôïc:
150 Xaù lôïi töû.Ít böõa sau, oâng ñeán thaønh Laïc Döông yeát kieán vua ôû cung Phuïng Laâu, vua Thaùi Toâng hoûi sao oâng ñi Taây Truùc maø khoâng taâu tröôùc, oâng ñaùp:7 töôïng Phaät baèng goã quyù cao töø thöôùc tôùi 3 thöôùc 50.
Vaø 647 boä kinh. Vaø dòch xong 75 boä 1.335 cuoán.
Keû haï thaàn ñaõ coù taâu, nhöng vieäc nhoû quaù cho neân khoâng ñöôïc ñeä leân. Roài vì quaù moä ñaïo, neân phaûi leûn ñi, thöïc mang toäi lôùn."
"Vua chæ móm cöôøi, hoûi thaêm veà nhöõng nöôùc Huyeàn Trang ñaõ qua. Vua laïi khuyeân oâng laøm quan, oâng töø choái.Caùc nhaø thaùm hieåm kia khoâng phaûi ñi thaùm hieåm khoâng ñaâu, hoï laáy tieàn cuûa cuûa nöôùc hoï, hoï tôùi choã naøo thì ñeå yù vaø sau daãn quaân tôùi xaâm chieám nöôùc ñoù. Ngaøi Huyeàn Trang thì khoâng. Neáu laø ngöôøi khaùc thì coù theå xuùi Vua Trung Hoa tôùi giao haûo hoøa hieáu sau ñoù ñem quaân xaâm chieám. Nhöng loøng oâng khoâng coù ti tieän, ti tieän nhö nhöõng nhaø thaùm hieåm phöông Taây.Caùc nhaø thaùm hieåm Taây phöông, möôøi nhaø nhö moät, heã veà tôùi nöôùc roài thì xin trieàu ñình hoaëc chính phuû ñöôïc ñi nöõa, maø ngöôøi ta cuõng khuyeán khích hoï ñi, vì laàn thöù nhaát chæ laø ñeå doø ñöôøng, nhöng laàn sau môùi laø ñeå ñaët cô sôû vaø möu lôïi. Huyeàn Trang raát coù theå keå tình muoán giao hieáu vôùi Trung Quoác cuûa caùc vua Cao Xöông, Harsha, Kapica..., vaø xin Ñöôøng Thaùi Toâng cho mình trôû laïi caùc nöôùc ñoù vôùi moät boïn thöông nhaân, roài sau vôùi moät soá quaân ñoäi ñeå khueách tröông ñeá quoác Trung Hoa nhö chính saùch cuûa Boà, Y Ù, Hoøa, Anh, Phaùp sau naøy".
Nhöng khoâng. Loøng oâng ñaâu ti tieåu nhö vaäy!"
"Töø choái heát taát caû danh voïng, oâng chæ nghó ñeán vieäc dòch nhöõng kinh oâng ñaõ thænh ôû AÁn Ñoä veà phoå bieán trong quaàn chuùng. Ta quí oâng ôû choã ñoù, oâng ñöôïc ngoài rieâng moät chieáu trong haøng vó nhaân theá giôùi cuõng ôû choã ñoù. Maø coâng vieäc dòch kinh cuûa oâng cuõng vó ñaïi nhö chuyeán thænh kinh ñaõ laøm cho ñaïo Phaät truyeàn baù raát mau, raát roäng trong coõi Ñoâng AÙ, ñaõ laøm cho tieáng taêm ñôøi Ñöôøng choùi loïi trong lòch söû nhaân loaïi.Tröôùc khi cheát, ngaøi Huyeàn Trang daën, khi cheát chæ cuoán trong chieáu maø choân. Ñaây laø ñieàu ta caàn hoïc. Mình ñaâu coù vó nhaân thoâng minh baèng ngaøi, ñaâu coù khí tieát baèng ngaøi. Caùi gì cuõng thua heát. Thaäm chí ngaøi coøn daën, ñöøng choân gaàn, choân ôû choã vaéng veû ñeå khoûi oâ ueá.Môùi veà nöôùc ñöôïc hôn moät thaùng, oâng baét ñaàu ngay coâng vieäc dòch kinh ñaïi qui moâ vaø maõi mieát laøm luoân 19 naêm cho tôùi khi cheát.
Ta ñaõ phuïc oùc khoa hoïc cuûa oâng khi ñoïc nhöõng trang du kyù, trong ñoù oâng ghi cheùp raát ñuùng vaø raát tæ mæ töø ñòa theá, khí haäu tôùi daân tình, phong tuïc..., caùc mieàn oâng ñi qua; ta laïi caøng thaùn phuïc hôn nöõa khi thaáy oâng toå chöùc coâng cuoäc dòch thuaät raát coù phöông phaùp, raát chu ñaùo, töôûng nhö ngaøy nay, trong thôøi ñaïi khoa hoïc naøy cuõng chöa chaéc coù cô quan vaên hoùa laøm hôn ñöôïc. OÂng veà chuøa Hoaøng Phuùc ôû Tröôøng An, môøi caùc vò cao taêng thoâng caû Hoa ngöõ laãn Phaïn ngöõ laïi hôïp taùc vôùi oâng.
Baét ñaàu laø phieân aâm nhöõng töø ngöõ Phaïn veà trieát lyù ra tieáng Haùn, ghi nghóa töø ngöõ, roài tìm trong Hoa ngöõ nhöõng töø ngöõ ñeå dòch cho ñuùng, neáu khoâng coù thì taïo ra.
Sau ñoù laø chia nhau ra dòch, neáu ai gaëp moät choã nghi vaán thì hoûi nhöõng vò "dòch chuû", töùc ai gaëp moät choã nghi chuû yeáu, hoïc thöùc uyeân thaâm.
Dòch xong cuoán naøo thì moät ngöôøi ñoïc baûn chöõ Phaïn, moät ngöôøi doø trong baûn Hoa xem coù choã naøo dòch chöa saùt khoâng; neáu coù theå thì baøn baïc laïi vôùi dòch chuû ñeà söûa chöõa.
Roài coøn laïi moät laàn nöõa veà caùch chia tieát, chöông, ñoaïn vaø caùch chaám caâu xem coù ñuùng khoâng. Coâng vieäc naøy coù theå laøm ngay sau coâng vieäc dòch, tröôùc coâng vieäc doø nghóa.
Tieáp tôùi vieäc ñeõo goït laïi caâu vaên.
Sau cuøng laïi so saùnh caû hai baûn nguyeân vaên vaø dòch vaên laïi moät laàn nöõa, xem thaät ñuùng vaø ñieâu luyeän chöa.
Huyeàn Trang laõnh vieäc dòch nhöõng kinh khoù nhaát vaø chæ huy coâng vieäc dòch nhöõng kinh khaùc. Trong ba naêm ñaàu, oâng dòch ñöôïc chín loaïi kinh (trong soá ñoù coù hai boä Ñaïi Boà taùt Taïng kinh vaø Phaät Ñòa kinh); naêm 648, oâng ñem daâng vua Thaùi Toâng ôû Ngoïc Hoa cung.
Nhaø vua ngöï cheá baøi töïa "Ñaïi Ñöôøng Tam Taïng Thænh Giaùo Töï", roài sai moät vò Hoøa thöôïng duøng loái chöõ Vöông Hy Chi cheùp laïi ñeå khaéc leân bia. Moät nhaø ñaïi thö phaùp Chöõ Toaïi Löông cuõng sao laïi hai baûn, moät baûn khaéc leân Nhaïn Thaùp cuûa chuøa Töø AAÂn, moät baûn taïi Ñoàng Chaâu, hieän hai bia ñaù coù vaãn coøn (theo Traàn Haø).
Ñaây laø moät ñoaïn trong baøi töï:
"Nay coù thaày Huyeàn Trang phaùp sö laø keû laõnh tuï choán phaùp moân. Nhoû ñaõ linh maãn, taâm tam khoâng, sôùm tænh ngoä töø xöa, lôùn leân laïi thaàn tình, haïnh töù nhaãn tröôùc bao haøm ñuû caû (...), löu taâm coõi Noäi töøng thöông chính phaùp suy tö, ñeå yù cöûa huyeàn, laïi khaùi thaâm vaên sai huyeãn. Nghóa muoán chia ñieàu taùch leõ, theâm roäng rieàn vaên; dieät nguïy tuïc chaân, khai cho haäu hoïc. Vaäy neân ngoùng ñaát Tænh qua chôi coõi Taây, maïo hieåm xa ñi, moät mình voø voõ (...) Chu du Taây vöïc, möôøi leû baûy naêm, duyeät lòch nöôùc ngöôøi, hoûi tìm chaùnh giaùo (...) Nhöõng nöôùc kinh lòch ñaõ qua, toùm thu ñöôïc tam taïng kinh vaên, phaøm saùu traêm naêm möôi baûy boä, ñem veà dòch ra truyeàn baù nôi Trung Quoác, ñeå tuyeân döông thaéng nghieäp. Thaùnh giaùo khuyeát maø laïi troøn, thöông sinh toäi maø laïi phuùc. Töôùi taét ngoïn löûa noàng Hoûa traïch, toùt ra khoûi ñöôøng meâ; laéng trong luoàng soùng ñuïc AÙi-haø, cuøng böôùc leân bôø giaùc. Theá môùi bieát aùc nhaân nghieäp truïy, thieän bôûi duyeân thaêng, caùi côù thaêng hay truïy ñeàu bôûi taïi ngöôøi caû (...) Nhöõng mong kinh naøy thì khaép, traûi bao nhaät nguyeät voâ cuøng phuùc nôï nhuaàn xa, cuøng vôùi kieàn khoân roäng khaép, ÑOÄNG CHAÂU dòch. (Taøi lieäu daãn treân).
Thaùng 10 naêm ñoù, Hoaøng thaùi töû cho xaây chuøa Töø AAÂn ôû Tröôøng An vaø moät vieän dòch kinh trong saân chuøa, môùi Huyeàn Trang dôøi ban phieân dòch veà ñoù.
Naêm sau oâng dòch möôøi boä nöõa. Naêm 660, oâng baét ñaàu dòch boä kinh lôùn nhaát vaø khoù nhaát, boä Ñaïi baùt nhaõ kinh. Moân ñeä thaáy söùc oâng ñaõ yeáu maø kinh laïi daøi, ñeà nghò dòch toùm laïi, oâng khoâng chòu, cho nhö vaäy laø caåu thaû, laøm haïi ñeán nguyeân yù. OÂng quyeát taâm dòch saùt, khoâng theâm bôùt. Toán coâng nhaát laø phaûi tham khaûo tröôùc khi dòch. Vì coù ba baûn Ñaïi baùt nhaõ kinh khaùc nhau, ñeàu mang ôû AÁn Ñoä veà. Gaëp moãi choã ñaùng nghi oâng suy nghó, so saùnh roài môùi daùm haï buùt. Tôùi cuoái naêm 663, oâng ñaõ dòch ñöôïc saùu traêm quyeån.
Ngoaøi ra oâng coù ñeå laïi cho haäu theá ñöôïc ba coâng trình naøy nöõa:
Baûn dòch Ñaïo Ñöùc kinh ra chöõ Phaïn ñeå giôùi thieäu trieát hoïc Trung Quoác vôùi AÁn Ñoä.
Vieát boä Ñaïi Ñöôøng Taây Vöùc kyù, goàm 12 quyeån cheùp heát nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe trong chuyeán thænh kinh qua 128 nöôùc. Boä naøy chöùa nhöõng taøi lieäu raát quí cho caùc nhaø khaûo coå AÁn Ñoä vaø Trung AÙ sau naøy, ñöôïc dòch ra nhieàu thöù tieáng: Anh, Phaùp, Nga, Nhaät, Ñöùc... vaø ñaõ giuùp caùc hoïc giaû AÁn Ñoä söûa laïi nhieàu ñieàu sai laàm trong lòch söû cuûa hoï veà theá kyû thöù 7.
Ñaëc bieät nhaát laø baûn dòch Ñaïi thöøa Khôûi Tín luaän töø Hoa ngöõ ngöôïc veà Phaïn ngöõ. Nguyeân baûn chöõ Phaïn cuûa AÁn Ñoä ñaõ thaát laïc töø laâu, nhöng ôû Trung Hoa coøn giöõ ñöôïc baûn dòch ra chöõ Haùn; baây giôø oâng dòch ngöôïc laïi ñeå ñeàn ôn nhöõng toân sö vaø baïn thaân AÁn ñaõ nieàm nôû daïy baûo hoaëc tieáp ñoùn oâng (theo Traàn Haø).
Ñeå thöïc haønh söï nghieäp vó ñaïi ñoù, oâng toå chöùc ñôøi soáng moät caùch nghieâm khaéc. Moãi buoåi saùng oâng laäp chöông trình phaûi dòch bao nhieâu tôø, neáu ngaøy laøm khoâng xong thì ñeâm phaûi thöùc ñeå laøm noát, khoâng ñöôïc chaäm treã. Thöôøng canh ba oâng môùi ñi nghæ, canh naêm ñaõ daäy, thuyeát phaùp cho treân 100 moân ñeä, roài laïi dòch; ngaøy naøo nhö ngaøy naáy, naêm naøy qua naêm khaùc, luoân 19 naêm. Nghò löïc cuøng söùc laøm vieäc cuûa oâng thöïc kinh thieân.
Nhö toâi ñaõ noùi, tröôùc Huyeàn Trang ñaõ coù vaøi ngöôøi nhö Cöu-ma-la-thaäp dòch kinh Phaät. Sau oâng, Nghóa Tònh qua AÁn thænh theâm ñöôïc boán traêm boä kinh nöõa, nhöng dòch khoâng ñöôïc maáy. Ta coù theå noùi tröôùc sau, hai phaàn ba coâng dòch kinh Phaät laø veà oâng.
Theo Löông Khaûi Sieâu coâng vieäc ñoù chaúng nhöõng laøm cho ñaïo Phaät phaùt trieån maïnh ôû khaép Ñoâng AÙ maø coøn aûnh höôûng lôùn ñeán ngoân ngöõ vaø vaên hoïc Trung Hoa.
Töø ngöõ Trung Hoa ñaõ giaøu theâm ñöôïc ba vaïn röôõi tieáng, caên cöù vaøo boä Phaät giaùo ñaïi töø ñieån. Coù nhöõng tieáng dòch oâm tieáng Phaïn nhö Nieát-baøn, Saùt-na (moät thôøi gian raát ngaén), phuø hoä (chuøa Phaät; coù tieáng dòch nghóa tieáng Phaïn nhö: Voâ minh, chuùng sinh, nhaân duyeân, chaân nhö... Maø theâm ñöôïc 35.000 tieáng laø theâm ñöôïc 35.000 yù nieäm.
Vaên baïch thoaïi phaït ñaït vì leõ khi dòch ngöôøi ta löïa nhöõng tieáng bình dò cho deã hieåu, do ñoù, boû coå vaên, duøng baïch thoaïi.
Vaên theå thay ñoåi. Phaïn ngöõ vaø Hoa ngöõ khaùc nhau. Nhôø coâng vieäc dòch maø coù söï tieáp xuùc, dung hoøa giöõa hai ngoân ngöõ. Chaúng haïn nhö kinh Phaät, khoâng duøng hö töø, ñoái ngaãu maø raát hay ñoåi trang..., ñaëc ñieåm ñoù aûnh höôûng moät phaàn ñeán vaên hoïc ñôøi Ñöôøng, nhaát laø veà phöông dieän aâm vaän.
- Vaên nhaân Trung Hoa voán ít töôûng töôïng maø hay ñoïc thuyeát lyù, nhôø ñoïc nhöõng truyeän taân kyø trong kinh Phaät maø baét chöôùc vieát nhöõng tieåu thuyeát thaàn quaùi. Nhö boä Söu Thaàn Kyù, vaø nhöõng truyeän Thuûy Höû, Hoàng Laâu Moäng sau naøy ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa caùc kinh Ñaïi Trang Nghieâm. Nieát-baøn.
Coù vaên nhaân thi só naøo ôû ñôøi Ñöôøng vaø caû nhöõng ñôøi sau maø aûnh höôûng lôùn ñeán böïc ñoù khoâng?
Nhöng ñaõ ñeán luùc Huyeàn Trang thaáy söùc suy laàn, töï bieát khoâng coøn soáng ñöôïc bao laâu nöõa. OÂng nhôù hoï haøng, laøng maïc. Caùc oâng anh ñaõ qui tieân caû, chæ coøn moät baø em. OÂng veà queâ, möøng möøng tuûi tuûi cuøng vôùi em ñi taûo moä toå tieân. Vaãn coøn caùi tinh thaàn cuûa moät nhaø nho, maëc duø ñaõ treân boán möôi naêm hay sinh cho ñaïo Phaät. Taâm hoàn aáy ñeïp quaù.
Moät hoâm, oâng daën doø ñeä töû: "Ñôøi naøy saép heát. Thaày naèm xuoáng thì ñöøng baøy veõ gì caû ñaáy nheù. Quaán thaây trong moät chieác chieáu roài choân trong moät thung luõng, choã naøo vaéng veû, tòch mòch nheù?". tröôùc khi tòch oâng nhö böøng tænh, noùi: "Ta thaáy moät boâng sen lôùn ôû tröôùc maét, töôi ñeïp laï luøng!". Ba möôi laêm naêm tröôùc oâng thaáy moät boâng sen ñöa OÂng bieån caû ñeán ngoïn nuùi Phaät, boâng sen laàn naøy seõ ñöa oâng leân coõi Phaät.
OÂng tòch ngaøy muøng 5 thaùng 2 naêm Laân Ñöùc nguyeân nieân (644). Ngaøy 14 thaùng 4, moät trieäu ngöôøi ôû Tröôøng An vaø töù xöù laïi ñöa linh cöûu oâng tôùi an taùng ôû Baïch Loäc Nguyeân [*]. Vua Thaùi Toâng luùc ñoù ñaõ baêng; Vua Cao Toâng khoùc oâng vaø ra leänh cho ñaùm taùng cöû haønh raát long troïng. Sau ñoù, ba vaïn ngöôøi ñeán caát nhaø cö tang ôû beân moä. Trong lòch söû nhaân loaïi, töø xöa ñeán nay, chöa ai ñöôïc caùi vinh döï aáy".
[*] Theo Roneù Grosset thì ôû chuøa Töø AÂn. Coù saùch noùi laø ôû chuøa taây Minh. Baïch Loäc Nguyeân laø moät khu ñaát ôû gaàn chuøa Töø AÂn chaêng?
Tröôùc khi ñi thænh Kinh cuõng thaáy boâng sen. Baây giôø nhaäp dieät cuõng thaáy boâng sen.
-ooOoo-
Ñaàu trang | 01 | 02 | 03 | 04 | 05 | 06 | 07 | 08 | 09 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | Muïc luïc
[ Trôû Veà ]