Sau khi thaáy ôû Nam vaø Trung laøm ñöôïc vieäc, caùc thieàn sö Trí Haûi, Taâm ÖÙng vaø Taâm Baûo töø Haø Ñoâng leân Haø Noäi vaän ñoäng thaønh laäp moät hoäi Phaät giaùo ôû ñaát Baéc. Cuøng vôùi nhaø vaên Sôû Cuoàng Leâ Dö luùc aáy ñang laøm quaûn lyù cho chuøa Quaùn Söù, ba vò baøn luaän vieäc trieäu taäp moät buoåi hoïp taïi ñaây ñeå ñaët neàn taûng cho vieäc laäp hoäi. Caùc oâng Nguyeãn Höõu Kha, Nguyeãn Naêng Quoác, Traàn Troïng Kim, Buøi Kyû, Cung Ñình Bính, Traàn Vaên Giaùp, Vaên Quang Thuøy, Nguyeãn Can Moäng, Nguyeãn Ñoã Muïc, Nguyeãn Vaên Toá, Döông Baù Traïc, Nguyeãn Vaên Ngoïc, Nguyeãn Vaên Vónh v.vâ€¦ ñeàu ñöôïc môøi tôùi buoåi hoïp naøy. Taát caû ñeàu ñoàng yù thaønh laäp moät toå chöùc laáy laáy teân laø Baéc kyø Phaät Giaùo Hoäi vaø thaønh laäp moät ban Quaûn Trò Taïm Thôøi ñeå thaûo baûn ñieàu leä vaø quy taéc cuûa hoäi, ñoàng thôøi ñeå vaän ñoäng giaáy pheùp cho hoäi. Buoåi hoïp naøy ñöôïc toå chöùc ngaøy 6.1.1934.

Ngaøy 18.11.1934, moät ñaïi hoäi ñoàng ñöôïc trieäu taäp taïi chuøa Quaùn Söù ñeå baàu ban Quaûn Trò Chính Thöùc. Taát caû nhöõng vò ñaõ tham döï buoåi hoïp ñaàu tieân ñeàu trôû thaønh hoäi vieân saùng laäp cuûa hoäi. Ban Quaûn Trò Chính Thöùc goàm coù Nguyeãn Naêng Quoác, hoäi tröôûng, Nguyeãn Vaên Ngoïc vaø Nguyeãn Quoác Thanh, phoù hoäi tröôûng, Leâ Dö quaûn lyù, Phaïm Maïnh Xöùng (töùc Ñoâng Phoá), thuû quyõ, Traàn Vaên Phuùc, thö kyù, Vaên Quang Thuøy vaø Nguyeãn Vaên Minh, phoù thö kyù, Leâ Vaên Phuùc, Cung Ñình Bính, Traàn Vaên Giaùc vaø Traàn Vaên Giaùp, giaùm thò.

Trong suoát moät buoåi hoïp ngaøy 5.12.1934, oâng Nguyeãn Naêng Quoác ñeà nghò môøi hoäi vieân thoáng söù Baéc Kyø laø Auguste Tholance laøm hoäi tröôûng danh döï cuûa hoäi naøy, nhö Hoäi An Nam Phaät Hoïc ñaõ môøi vua Baûo Ñaïi laøm hoäi tröôûng danh döï cuûa hoäi naøy. Caùc nhaø hoïc giaû coù maët laïi ñeà nghò môøi oâng George Coedeøs, giaùm ñoác tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå ( Ecole Francaise dâ€™Extreâme Orient) laøm hoäi vieân danh döï. Möôøi ngaøy sau ñoù ban quaûn trò duyeät y baûn noäi quy cuûa hoäi vaø ñoàng yù thænh caàu thieàn sö Thanh Hanh leân laøm thieàn gia phaùp chuû, caùc ban sau ñaây ñöôïc thieát laäp ñeå tieán haønh coâng vieäc cuûa hoäi:

7. Ban Thö Kyù phieân dòch caùc baøi giaûng cuûa chö taêng töø chöõ Noâm ra chöõ quoác ngö.oõ

"Ñaïo Phaät ñaõ truyeàn sang nöôùc ta töø ñôøi Haùn Ñöôøng, roài traûi qua nhöõng trieàu nhö Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn. Leâ ñeán nay, keå coù ngoùt hai nghìn naêm. Bieát bao nhieâu nhöõng vò cao taêng ñaõ xuaát hieän. Xem trong lòch söû nöôùc nhaø, ñôøi Lyù-Traàn laø caùc ñôøi raát suøng ñaïo Phaät maø ngöôøi mình thuôû aáy khoâng coù ñieàu gì toû ra laø heøn yeáu caû. Laïi xem nhö Nhaät Baûn baây giôø, khoâng maáy ngöôøi maø khoâng theo ñaïo Phaät, theá maø khí theá cuûa hoï maïnh meõ bieát döôøng naøo! Xem vaäy thì bieát ñaïo Phaät ñoái vôùi cuoäc nhaân sinh raát laø coù lôïiâ€¦"

Trong ban Khaûo Cöùu Phaät Hoïc thaønh laäp 16.1. 1935 maø tröôûng ban laø Traàn Troïng Kim, ta thaáy caùc teân tuoåi sau ñaây: Nguyeãn Vaên Vónh, Traàn Vaên Giaùp, Leâ Dö, Nguyeãn Höõu Tieán, Nguyeãn Can Moäng, Döông Baù Traïc, Buøi Kyû, Nguyeãn Troïng Thuaät, Nguyeãn Vaên Ngoïc, Nguyeãn Quang Oaùnh, Nguyeãn Vaên Toá, Leâ Toaïi, Nguyeãn Ñoã Muïc, Traàn Leâ Nhaân, Vuõ Nhö Traùc, vaø Nguyeãn Huy Xöông. OÂng Nguyeãn Troïng Thuaät ñaõ ñoàng yù ôû laïi Haø Noäi ñeå laøm vieäc thöôøng tröïc cho ban naøy vôùi tö caùch laø thö kyù cuûa ban. Hoäi traû löông cho oâng hai chuïc ñoàng moãi thaùng!

Haø Noäi thôøi aáy laø thuû ñoâ vaên hoùa cuûa ñaát nöôùc. Söï tham döï cuûa nhaø vaên vaø caùc hoïc giaû vaøo hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo khoâng phaûi laømoät chuyeän tình côø. Caùc nhaø laøm vaên hoùa thöôøng caûm thaáy moät caùch töï nhieân raèng ñaïo Phaät laø moät vieân ñaù neàn taûng cuûa neàn vaên hoùa Vieät Nam, cho neân söï tham döï cuûa hoï vaøo coâng trình chaán höng Phaät giaùo laø moät caùi gì cuõng töï nhieân nhö ñoùi thì aên, khaùt thì uoáng. Xaây döïng neàn quoác hoïc laø hoaøi baõo cuûa raát nhieàu nhaø trí thöùc Vieät Nam thôøi aáy, cöïu hoïc cuõng nhö taân hoïc, cho neân quy tuï cuûa hoïc döôùi maùi chuøa chæ laø moät söï vieäc quen thuoäc vaø raát töï nhieân.

Ñöùng veà phöông dieän vaên hoùa daân toäc, hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo vaø baùo Ñuoác Tueä ñaõ ñoùng goùp ñöôïc nhieàu hôn caùc hoäi khaùc ôû Nam vaø Trung. Ñaây chính laø nhôø coâng trình quy tuï cuûa nhöõng thaønh phaàn noùi treân döôùi maùi chuøa Quaùn Söù vaäy.

Thieàn sö Thanh Hanh teân ñôøi laø Nguyeãn Thanh Ñaøm sinh naêm 1840 ôû Haø Noäi. OÂng xuaát gia hoøi coøn möôøi tuoåi taïi chuøa Hoøa Giai vaø hoïc vôùi thieàn sö truù trì hoï Nguyeãn ôû chuøa aáy. Naêm möôøi taùm tuoåi, oâng ñöôïc göûi veà ôû chuøa Vónh Nghieâm ñeå tieáp tuïc hoïc Phaät döôùi söï chæ daãn cuûa thieàn sö Taâm Vieân. OÂng tu hoïc raát tinh tieán vaø trôû thaønh moät nhaân vaät röôøng coät cuûa toå ñình naøy.

Sau khi sö huynh oâng laø thieàn sö Thanh Tuyeàn vieân tòch, oâng ñaûm nhieäm traùch vuï truù trì Vónh Nghieâm. Coù theå noùi Vónh Nghieâm laø toå ñình lôùn nhaát ôû Haø Noäi. Moãi naêm, khoaûng hai traêm taêng só quy tuï veà ñaây ñeå keát haï vaø hoïc hoûi giaùo lyù. Töø luùc trôû thaønh vò laõnh tuï toái cao cuûa toå ñình Vónh Nghieâm, thieàn sö Thanh Hanh thöôøng ñöôïc goïi laø sö toå Vónh Nghieâm.

Chuøa Vónh Nghieâm ñöôïc xaây döïng töø ñaàu theá kyû thöù 11 ñôøi Lyù Thaùi Toå. Trong hai theá kyû thöù möôøi ba vaø möoøi boán, chuøa laø moät trong nhöõng cô sôû haønh ñaïo lôùn nhaát taïi kinh sö vaø Giaùo Hoäi Truùc Laâm ñaõ ñaët truï sôû taïi ñaây. Vaøo giöõa theá kyû thöù möôøi laêm, chuøa ñöôïc thieàn sö Chí Tín truøng tu. Döôùi trieàu Leâ Hieån Toâng, vì loaïn ly, chuøa bò xieâu ñoå; sau ñoù coù Ni Sö Dieäu Minh ñöùng ra truøng tu laïi.

Thieàn sö Thanh Hanh laøm thieàn gia phaùp chuû ñöôïc coù hai naêm thì tòch. OÂng maát ngaøy 11.1.1936 taïi chuøa Vónh Nghieâm, thoï chín möôi saùu tuoåi.

Sôn Moân Baéc Kyø suy toân thieàn sö Thanh Töôøng chuøa Voõ Thaïch Haø Noäi leân thay theá.

Nhöõng tröôøng Phaät hoïc naøy daønh cho caùc hoïc taêng ñaõ coù caên baûn veà Phaät hoïc vaø coù theå xem nhö nhöõng lôùp trung hoïc Phaät giaùo. Chuøa Boà Ñeà sau naøy ñöôïc laáy laøm cô sôû cho moät tröôøng ni hoïc trong khi ôû Quaùn Söù caáp trung hoïc taêng sinh vaãn tieáp tuïc ñöôïc duy trì; Moät lôùp ñaïi hoïc ñöôïc môû taïi chuøa Baèng Sôû (*) ôû aáp Thaùi Haø, Haø Ñoâng, vaø hai lôùp tieåu hoïc ñöôïc duy trì taïi chuøa Cao Phong ôû Phuùc Yeân vaø chuøa Coân Sôn ôû Haûi Döông. Phaät hoïc ñöôøng Baèng Sôû ñöôïc chính thöùc khai giaûng naêm 1936, do thieàn sö Trung Thöù ñöùng laøm ñoác giaùo. Coâng trình Phaät hoïc ñöôïc aùp duïng taïi caùc tröôøng taêng hoïc ôû Baéc do hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo chuû trì nhö sau:

Naêm thöù nhaát: - Phaùp Hoa - Taâm Kinh Chuù Giaùo - Trung A Haøm - Luaät Töù Phaàn - Luïc Truy Moân - Luaät Khoùa Hö - Luaän Hieån Thöùc - Quoác Ngöõ - Toaùn.

Naêm thöù hai: - Laêng Nghieâm Baïch Vaên - Laêng Giaø Kyù - Phaùp Hoa Tri AÂm - Thaäp Luïc Quaùn Kinh - Luaät Chæ Nam - Luïc Quy Nguyeân - Luaän Trang Nghieâm - Quoác Ngöõ - Toaùn - Luaän Ngöõ.

Naêm thöù ba: - Duy Ma Caät - Thuû Laêng Nghieâm - Luaät Truøng Trò - Luaät Trung Phong - Luïc Luïc Ñaïo - Luïc Phuï Giaùo Bieân - Quoác Ngöõ - Toaùn - Vieät Söû - Trung Hoïc - Ñaïi Hoïc - Trung Dung.

Naêm thöù nhaát: - Baùt Nhaõ Phoùng Quang - Phaùp Hoa Huyeàn Nghóa - Di Ñaø Vieân Thoâng - Luaät Huyeàn Ty - Luïc Phaùp Uyeån Chaâu Laâm - Thieàn Uyeån Taäp Anh - Truùc Laâm Tam Toå - Quoác Ngöõ Dieãn Vaên - Ñoâng Taây trieát hoïc - Kinh Thö - Kinh Leã.

Naêm thöù hai: - Nieát Baøn chính vaên - Phaùp Hoa OÂn Laêng - Phaïm Voõng Löôïc Sôù Luaät - Ñaïi Thöøa Khôûi Tín - Ñaïi Trí Ñoä Luaän - Vaïn Thieän Ñoàng Quy - Nhaân Quaû - Quoác Ngöõ - Ñoâng Taây Trieát Hoïc - Kinh Thö - Kinh Leã.

Naêm thöù ba: - Vieân Giaùc Kinh - Baûo Tích Kinh - Phaïm Voõng Löôïc Sôù Luaät - Phaïm Voõng Nghóa Sôù - Toâng Caûnh Luïc - Vaïn Thieän Quy Taâm - Ñaïi Thöøa Trang Nghieâm Kinh - Luaän Quoác Ngöõ - Ñoâng Taây Trieát Hoïc - Baéc Söû Quan Haønh.

Sau khi toát nghieäp ñaïi hoïc, hoïc taêng coù theå ôû laïi nghieân cöùu theâm naêm naêm. Coâng trình naøy goïi laø chöông trình Baùc Hoïc Cao Ñaúng goàm coù nhöõng taùc phaåm nhö sau:

Hoa Nghieâm Sôù, Nieát Baøn Sôù, Laêng Nghieâm Toâng Thoâng, Phaät Toå Thoáng Kyû, Duy Thöùc Thuaät Ksy, Nhaân Minh Ñaïi Sôù, Ñaïi Baùt Nhaõ Kinh, Tam Luaän Sôù, Ñaïi Thöøa Nhaát Thieát Luaän, Ñaïi Thöøa Chæ Quaùn, Ñaïi Thöøa Chæ Quaùn Thieân Thai, Chæ Nguyeät Luïc, Duy Toân Luaän Sôù, Thaønh Duy Thöùc Luaän, Ñaïi Thöøa Trang Nghieâm Maät Kinh, Tu Taäp Chæ Quaùn Toïa Thieàn Phaùp Yeáu, Kim Cöông Löôïc Sôù vaø Duy Thöùc Luaän.

Chöông trình noùi treân ñoøi hoûi hoïc taêng muoán vaøo caáp tieåu hoïc phaûi töø möôøi ba tôùi hai möôi tuoåi, thuoäc loøng hai khoùa tuïng cuûa thieàn moân vaø caùc vaên saùm nguyeän khaùc. Nhöõng hoïc taêng naøo muoán thi vaøo trung hoïc phaûi naèm trong haïng tuoåi töø 20 tôùi 30. Coøn veà ñaïi hoïc thì khoâng coù haïn tuoåi taùc.

Ta nhaän thaáy chöông trình coù chuù troïng ñeán nhöõng taùc phaåm cuûa Phaät giaùo Vieät Nam nhö Thieàn Uyeån Taäp Anh, Truùc Laâm Tam Toå Ngöõ Luïc vaø Khoùa Hö Luïc.

Chöông trình cuõng chuù troïng tôùi trieát hoïc Ñoâng phöông vaø Taây phöông vaø caùc thö tòch Nho giaùo. Ñieàu laøm ta ngaïc nhieân laø taùc phaåm Tu Taäp Chæ Quaùn Toïa Thieàn Phaùp Yeáu khoâng ñöôïc daïy ngay trong nhöõng naêm ñaàu cuûa caáp tieåu hoïc maø laïi ñeå vaøo chöông trình cao ñaúng baùc hoïc. Ñaây laø moät taùc phaåm daïy veà thieàn toïa cho ngöôøi môùi tu raát caàn cho caùc lôùp tieåu hoïc.

Trong nhöõng soá ñaàu, Ñuoác Tueä ñaêng nhieàu baøi coù tính caùch beânh vöïc cho phong traøo chaán höng Phaät giaùo chuû tröông raèng ñaïo Phaät laø moät ñaïo vì cuoäc ñôøi maø coù chöù khoâng phaûi troán cuoäc ñôøi. Ngay soá ñaàu, Ñuoác Tueä ñaêng baøi Ñaïo Phaät Coù Quan Thieát Vôùi Söï Soáng Cuûa Ñôøi Ngöôøi cuûa Phan Ñình Hoøe, tröôûng ban ñaïi kyù chi hoäi Nam Ñònh. Ñuoác Tueä soá 2 (ngaøy 17.12. 1935) neâu roõ xaõ hoäi tính caàn thieát cuûa toân giaùo, tính caùch AÙ ñoâng vaø daân toäc cuûa Phaät giaùo vaø tinh thaàn töï do, bình ñaúng vaø hieáu hoøa cuûa ñaïo Phaät. Ñoà Nam Töû Nguyeãn Troïng Thuaät ñeå cuï theå hoùa tinh thaàn "ñaïo Phaät trong cuoäc ñôøi", ñeà nghò con nhaø Phaät töø nay trôû ñi neân laøm leã keát hoân tröôùc cöûa Phaät. Moät truyeàn thoáng töø tröôùc ñeán nay chöa coù ôû Vieät Nam. OÂng ñeà nghò moät nghi thöùc keát hoân goàm coù taáu vaên vaø huaán töø cuûa moät vò taêng só laøm giôùi sö höôùng ñaïo cuoäc leã. Theo oâng, tröôùc Phaät ñaøi, giôùi sö phaûi nhaéc nhôû caëp taân hoân phaûi nhôù ñaïo lyù töù aân cuûa Phaät daïy maø ñeàn ñaùp ôn cha meï, ôn ñaát nöôùc, ôn sö tröôûng vaø ôn chuùng sinh. Kinh Thieän Sinh laø cô baûn cho söï xaây döïng gia ñình, vaø leã keát hoân tröôùc cöûa Phaät ñöôïc tieâu bieåu hoùa baèng hai caâu ñoái:

Ñuoác Tueä cuõng ñaêng thieân bieân khaûo Vieät Nam Thieàn Toâng Theá Heä cuûa oâng trong nhieàu kyø. Ñaây laø moät taùc phaåm noùi veà haønh traïng, thi vaên vaø tö töôûng cuûa caùc thieàn sö Vieät Nam caùc phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi vaø Voâ Ngoân Thoâng. OÂng Nguyeãn Troïng Thuaät ñaõ caên cöù treân saùch Thieàn Uyeån Taäp Anh ñeå vieát thieân bieân khaûo naøy. Ngoaøi taïp chí Ñuoác Tueä, Nguyeãn Troïng Thuaät coøn vieát veà ñeà taøi Phaät giaùo trong taïp chí Nam Phong. Baøi Phaät Giaùo Taân Luaän cuûa oâng ñöôïc ñaêng trong caù soá 208-209 trang 217-221 vaø 267-278 (naêm 1934 vaø baøi Bình Luaän veà Saùch "Khoùa Hö" cuûa oâng ñöôïc ñaêng trong soá 189 trang 315-324 (naêm 1933). Trong Nam Phong, oâng coù vieát nhieàu ñeà taøi quan troïng nhö Ñieàu Ñình Caùi AÙn Quoác Hoïc (soá 167, naêm 1931), Vaán Ñeà Caûi Taïo Xaõ Hoäi (soá 195, naêm 1934) v.vâ€¦

Beân caïnh Nguyeãn Troïng Thuaät, ta thaáy coù moät caây buùt raát vöõng chaûi vaø saâu saéc, ñoù laø Thieàu Chöûu. Thieàu Chöûu teân ñôøi laø Nguyeãn Höõu Kha, teân töï laø Laïc Khoå. OÂng soáng moät cuoäc ñôøi raát giaûn dò, aên chay tröôøng maø moãi ngaøy chæ aên moät böõa. Y phuïc cuûa oâng ñôn giaûn nhö y phuïc cuûa moät ngöôøi daân queâ. Thì giôø cuûa oâng, oâng ñeå dòch kinh, vieát saùch, tu hoïc vaø chaêm nom caùc treû moà coâi. Caên baûn Haùn vaên cuûa oâng raát vöõng chaõi. OÂng laø taùc giaû boä Haùn Vieät Töï Ñieån ñöôïc söû duïng roäng raõi trong nöôùc. Boä töï ñieån naøy, theo oâng, ñaõ ñöôïc soaïn ñeå laøm moät phöông tieän cho ngöôøi hoïc Phaät. Ñuoác tueä ñaêng baûn dòch Khoùa Hö Luïc cuûa oâng trong nhieàu kyø. Vaên Khoùa Hö laø vaên bieàn ngaãu raát khoù dòch. Nhöng baûn dòch cuûa oâng laø moät baûn dòch raát ñaëc saéc, ñoïc raát eâm tai, nghóa lyù khaù roõ raøng. OÂng laïi chuù giaûi moãi khi coù danh töø khoù vaø thænh thoaûng laïi theâm vaøo nhöõng lôøi "baøn goùp". Theo yù oâng, taùc giaû Khoùa Hö Luïc laø Traàn Nhaân Toâng chöù khoâng phaûi Traàn Thaùi Toâng. Thöïc ra Khoùa Hö Luïc laø cuûa Traân Thaùi Toâng (77).

Ngoaøi caùc vaên baûn Khoùa Hö, Thieàn Uyeån Taäp Anh, Ñuoác Tueä coøn thöôøng xuyeân ñaêng nhöõng baøi vaên Noâm do caùc thieàn sö Vieät Nam saùng taùc hay phoùgn taùc treân caùc nguyeân baûn Haùn Vaên. Caùc thieàn sö Thaùi Hoøa, Thieàn Phoá thöôøng laøm coâng vieäc aáy. Phaàn lôùn nhöõng taùc phaåm ñeàu ñöôïc phieân aâm töø muïc Haønh Trì Taäp Yeáu trong saùch Chö Kinh Nhaät Tuïng cuûa chuøa Vónh Khaùnh (huyeän Chi Linh), hoaëc cuûa chuøa Yeân Minh (huyeän Nam Saùch) tænh Haûi Döông khaéc baûn. Ñoù laø nhöõng staác phaåm nhö Thieàn Tòch Phuù (Chaân Nguyeân), Söï lyù Dung Thoâng (Höông Haûi), Thænh AÂm Hoàn Vaên (Ñaéc Nhaát), Nguõ Giôùi Dieãn Ca (Nhö Nhö) v.vâ€¦ Nhöõng coâng vieäc naøy ñeàu ñöôïc höôùng daãn bôûi yù nieäm baûo toàn vaø phaùt huy gia taøi vaên hoùa Phaät giaùo vaø daân toäc.

Nhöõng taùc phaåm nhö Thieàn Uyeån Taäp Anh, Thaùnh Ñaêng Luïc, Traàn Trieàu Thieàn Toâng Baûn Haïnh chöa kòp aán haønh thì thôøi theá bieán chuyeån vaø coâng vieäc bò ñình treä.

Thieàn Uyeån Keá Ñaêng Luïc laø taùc phaåm cuûa thieàn sö Nhö Sôn, ñaõ töøng ñöôïc thieàn sö Phuùc Ñieàn boå tuùc phaàn cuoái. OÂng ñem saùch naøy ñeå sau caùc saùch Thöôïng Só Ngöõ Luïc cuøng Tam Toå Thöïc Luïc vaø laøm thaønh "quyeån haï" cuûa boä Ñaïi Nam Truyeàn Ñaêng Taäp Luïc do oâng chuû tröông khaéc baûn. "Quyeån thöôïng" cuûa boä naøy laø Thieàn Uyeån Taäp Anh. Ñieàu naøy coù noùi roõ trong baøi töïa truøng khaéc. Hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo in laïi baøi töïa naøy ôû caùc taùc phaåm Thieàn Uyeån Keá Ñaêng Luïc.

Phaùp Hoa Ñeà Cöông vaø Baùt Nhaõ Tröïc Giaûi laø hai taùc phaåm cuûa thieàn sö Thanh Ñaøm ñaàu theá kyû thöù möôøi chín. Saùch Khoùa Hö maø hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo khaéc in ñaõ ñöôïc caên cöù treân baûn cuûa chaøu Quaát Tuï naêm 1850. Thieàu Chöûu, trong Ñuoác Tueä, chæ môùi dòch ñöôïc moät phaàn taùc phaåm. Nhieàu muïc nhö Phoå Thuyeát höôùng Thöôïng Nhaát Loä, Ngöõ Luïc Ñaùp Moân Haï, Nieâm Tuïng keä v.vâ€¦ chöa ñöôïc oâng dòch ñeán. Traàn Trieàu Daät Toàn Ñieån Luïc goàm coù:Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc vaø Tam Toå Thöïc Luïc.

Söï ra ñôøi cuûa boä Vieät Nam Phaät Ñieån Tuøng San laø moät trong nhöõng coâng trình lôùn nhaát cuûa hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo. Nhieàu thö vieän trong nöôùc vaø ngoaøi nöôùc nhôø söï coù maët cuûa boä naøy maø coù ñöôïc moät soá taùc phaåm xöa cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Coù moät ñieàu laï laø taïi thö vieän tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå Paris khoâng thaáy coù boä naøy.

Nhôø coù Hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo maø nhieàu hoïc giaû taân cuõng nhö cöïu ñaõ coù cô hoäi nghieân cöùu Phaät hoïc. Nhöõng ngöôøi coù cöïu hoïc, ngoaøi caùc kinh baûn coå ñieån khoù ñoïc coøn ñöôïc ñoïc caùc taân thö veà Phaät giaùo nhö Haûi Trieàu AÂm Vaên Khoá, caùc taùc phaåm cuûa Thaùi Hö, vaø caùc baøi vôû cuûa nhöõng hoïc giaû nhö Löông Khaûi Sieâu, Khang Höõu Vi, Chaâu Töï Ca, AÂu Döông Kieán Voâ vaø Döông Nhaân Sôn v.vâ€¦ Nhöõng taân thö naøy ñoïc deã hieåu hôn coå vaên, do ñoù söï hoïc Phaät cuûa giôùi cöïu hoïc cuõng trôû neân deã daøng hôn. Nhöõng nhaân vaät nhö Phan ñình Hoøe (toång ñoác trí só, hoäi tröôûng chi hoäi Phaät giaùo Nam Ñònh), Nguyeãn Huy Xöông (boá chaùnh, Kieán An), Ñoã Ñình Nghieâm (ñoác hoïc Baéc Ninh) ñeàu ñaõ thöôøng vieát baøi vaø ñöùng leân thuyeát phaùp taïi chuøa truï sôû cuûa caùc chi hoäi. OÂng Phan Ñình Hoøe chaúng haïn, ñaõ thuyeát giaûng veà "söï quan thieát giöõa ñaïo Phaät vôùi söï soáng" taïi chuøa Caû ôû Nam Ñònh ngaøy 13.8.1935 ngay khi hoäi coøn chöa xuaát baûn taïp chí Ñuoác Tueä. Coù theå noùi raèng caùc oâng Buøi Kyû, Traàn Troïng Kim vaø Traàn Vaên Giaùp ñaõ nghieân cöùu Phaät giaùo söû, ñaõ vieát nhieàu baøi trong taäp san tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå (BEFEO). Thieân khaûi cöùu Lw Bouddhisme En Annam Des Origines Au 13eø Sieøle cuûa oâng coù theå goïi laø coâng trình ñaàu tieân veà Phaät söû Vieät Nam coâng boá trong giôùi hoïc giaû quoác teá ((78).

OÂng Traàn Troïng Kim, tröôûng ban Nghieân Cöùu Phaät Hoïc cuûa Hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo, ñaõ vieát nhieàu baøi dieãn thuyeát raát vöõng chaõi veà Phaät hoïc. Baøi dieãn thuyeát ñaàu tieân cuûa oâng taïi chuøa Quaùn Söù ngaøy 17.3.1935, coù ñaàu ñeà laø "Phaät giaùo ñoái vôùi cuoäc nhaân sinh" laø moät baøi giôùi thieäu ñaïi cöông veà Giaùo lyù ñaïo Phaät. Ñaây khoâng phaûi chæ laø moät baøi dieãn thuyeát cuûa moät ngöôøi hoïc giaû, maø laø moät baøi giaûng dieãn cuûa moät ngöôøi ñöùng treân laäp tröôøng chaán höng Phaät giaùo. OÂng nhaán maïnh ñeán tính chaát töï cöôøng töï löïc caàn coù cuûa nhöõng ngöôøi thöïc söï muoán tu haønh theo ñaïo Phaät. OÂng noùi:

"Theo ñaïo Phaät laø töï caùi taâm mình phaán chaán leân maø laøm ñieàu laønh ñieàu phaûi, töï mình coù söùc maïnh ñeå phaù cho heát nhöõng caùi noù troùi buoäc mình vaøo choã khoå. Bôûi theá ngöôøi thaät buïng theo ñaïo Phaät laø ngöôøi coù caùi taâm löïc taát cöông kieän loøng daï vöõng beàn nhö gang saét. Cuõng vì theá maø ñaïo Phaät thöôøng hay duøng boán chöõ "duõng maõnh tinh tieán". Duõng maõnh tinh tieán ñeå giaûi thoaùt, duõng maõnh tinh tieán ñeå cöùu ngöôøi, duõng maõnh tinh tieán ñeå phaù caùi meâ, tröø caùi haïi. Ngöôøi ta ñaõ coù caùi ñöùc duõng maõnh tinh tieán thì khoâng bao giôø chòu ñöùng luøi laïi maø chòu keùm ngöôøi, khoâng bao giôøi löôøi bieáng treã naõi, khoâng bao giôø ham meâ vaät duïc, coù theå giam haõm mình vaøo nhöõng nôi toái taêm dô baån".

"Ñaïo Phaät laø moät toâng giaùo cuûa ngöôøi mình xöa nay vaãn tin theo raát nhieàu, laø bôûi ñaïo aáy coù caùi hình thöùc deã khieán cho ngöôøi ta tin ñöôïc. Coøn veà ñaïo lyù cuûa nhaø Phaät, thì coù nhieàu yù nghóa saâu xa, hieän nhöõng nhaø hoïc thöùc trong thieân haï cuõng ñaõ keâ cöùu töôøng taän ñeàu nhaän laø moät ñaïo raát hay. Vaäy moät toâng giaùo coù phaàn raát cao thaâm, raát phoå thoâng maø laïi thaám thía vaøo tuûy naõo ngöôøi mình ñaõ bao nhieâu ñôøi nay, ngöôøi trong nöôùc haàu khaép töø Nam chí Baéc ai ai cuõng tín ngöôõng suøng baùi thì taát laø coù aûnh höôûng ñeán söï laøm aên haøng ngaøy cuûa ta. Moät caùi ñaïo coù theá löïc veà ñöôøng tinh thaàn saâu xa nhö theá thì sao ta khoâng coá gaéng laøm cho noù saùng roõ ra khieán nhöõng tín ñoà bieát roõ caùi ñaïo cuûa mình tin vaø bieát caùch aên ôû cho phaûi ñaïo, ñeå bôùt ñöôïc nhöõng khoå naõo trong ñôøi. Chaúng hôn laø cöù bo bo ôû choã vaät chaát, noâng noåi, heïp hoøi, bieán ñoûi, voâ thöôøng nay theá naøy mai theá khaùc, laøm cho ngöôøi ta bô vô khoâng bieát baùm víu vaøo ñaâu, töïa nhö chieác thuyeàn leânh ñeânh giöõa doøng, khoâng bieát ñaâu laø bôø laø beán hay sao?

Nhöõng doøng treân coù theå ñöôïc xem laø moät baûn "tuyeân ngoân: cuûa phong traøo chaán höng Phaät hoïc. Ta thaáy trong nhöõng lôøi ñôn sô kia chuû yù phuïc höng ñaïo Phaät ("laøm cho saùng caùi ñaïo ñaõ môø"), hieän ñaïi hoùa noù("trau chuoát boùng baûy hôn tröôùc vaø laïi thích hôïp vôùi nhu yeáu cuûa ngöôøi ñôøi") ñeå noù coù theå ñoùng vai troø vaên hoùa daân toäc ("moät caùi ñaïo coù naêng löïc veà ñöôøng tinh thaàn saâu xa nhö theá thì sao khoâng coá gaéng laøm cho noù saùng roõ ra khieán nhöõng tín ñoà bieát roõ caùi ñaïo cuûa mình tin vaø bieát caùch aên ôû cho phaûi ñaïo") vaø laøm nôi quy tuùc vaø höôùng ñi tinh thaàn cho ngöôøi daân ("chaúng hôn laø cöù bo bo ôû choã vaät chaát, noâng noåi heïp hoøâ€¦ töïa nhö chieác thuyeàn leânh ñeânh giöõa doøng khoâng bieát ñaâu laø bôø beánâ€¦"). Nhöõng baøi khaûo cöùu cuûa Traàn Troïng Kim cho ta bieát laø hoài coøn laøm tröôûng ban nghieân cöùu Phaät hoïc oâng ñaõ ñeà ra raát nhieàu thì giôø ñeå khaûo cöùu vaø hoïc hoûi veà Phaät giaùo. OÂng ñaõ nghieân cöùu veà caùc toâng phaùi ñaïi thöøa vaø tieåu thöøa, veà theá giôùi quan vaø nhaân sinh quan cuûa Phaät giaùo. OÂng cuõng ñaõ phieân dòch Baùt Nhaõ Taâm Kinh töø haùn vaên ra quoác ngöõ. Nhaø xuaát baûn Taân Vieät taïi Saøi Goøn ñaõ aán haønh caùc taùc phaåm Phaät Luïc, Phaät giaùo Thôû Xöa Vaø Phaät Giaùo Ngaøy Nay vaø Phaät giaùo Trong ba Baøi Dieãn Thuyeát cuûa oâng.

Phaät Luïc laø moät taäp saùch phoå thoâng veà Phaät hoïc nhaèm tôùi giôùi ñoäc giaû bình daân. Theo oâng, saùch naøy chæ laø "maáy caùi ñaïi yù veà ñaïo cöùu theá cuûa nhaø Phaät" chöù khoâng phaûi laø "saùch nghieân cöùu lyù thuyeát cao sieâu". Noäi dung saùch naøy goàm coù moät Lôøi Môû Ñaàu noùi ñaïi cöông veà ñaïo Phaät vaø naêm chöông noùi veà: 1- Thích Ca Maâu Ni Phaät; 2- Chö Phaät; 3- Chö Boà Taùt; 4- Theá Gian vaø Theá Giôùi; vaø 5- Söï thôø phuïng vaø caùch baøi trí caùc töôïng ôû chuøa. Nhieàu ñieån tích trong saùch naøy ñaõ ñöôïc Nguyeãn Troïng Thuaät tra cöùu giuùp.

Phaät Giaùo Thuôû Xöa Vaø Phaät Giaùo Ngaøy Nay coù ba chöông: chöông moät noùi veà "Phaät giaùo Tieåu Thaëng vaø Phaät giaùo Ñaïi Thaëng", chöông hai noùi veà "Phaät giaùo ôû nöôùc Taøu" vaø chöông ba noùi veà "Phaät giaùo ôû Vieät Nam". Laïi coù moät phaàn phuï luïc dòch "Trì Danh Dieäu. Haïnh Luaän" vaø "Sôn Cö Baùch Vònh".

Phaät Giaùo Trong Ba Baøi Dieãn Thuyeát in laïi nhöõng baøi dieãn thuyeát veà Phaät hoïc cuûa oâng.

Theo Traàn Troïng Kim, Phaät giaùo tröôùc heát laø moät neàn trieát hoïc vaø moät neàn luaân lyù; hình thaùi toân giaùo chæ laø phaàn thöù yeáu cuûa ñaïo Phaät. Trung taâm cuûa trieát hoïc cuûa Phaät giaùo laø ñaïo lyù duyeân sinh, vaø baûn chaát cuûa luaân lyù Phaät giaùo laø moät loøng töø bi hoaøn toaøn bình ñaúng, voâ ngaõ, nghóa laø khoâng coù tính caùch phaân bieät kyø thò. OÂng vieát:

"Ñaïo Phaät tröôùc heát chæ laø ñaïo trieát lyù vaø luaân lyù maø thoâi, caùi trieát lyù cuûa Phaät giaùo laø caùi trieát lyù cao minh, laáy nhaân quaû maø suy luaän, tìm thaáy nhaân duyeân cuûa taïo hoùa, phaù tan caùi maøn môø toái che laáp söï saùng toû, caét ñöùt caùi löôõi moäng aûo noù troùi buoäc ngöôøi tga vaøo sinh töû khoå naõo maø ñem ngöôøi ta vaøo choã thanh tònh an vui".

"Caùi luaân lyù cuûa Phaät giaùo laø luaân lyù chaân chính phoå bieán khaép n haân chöùng trong thieân haï, laáy voâ löôïng töø bi maø yeâu ngöôøi thöông vaät, laáy loøng baùc aùi maø teá ñoä chuùng sinh, khoâng phaân bieät ngöôøi vôùi ta, khoâng coù giai caáp sang heønâ€¦ Ñoái vôùi thaân mình thì tröø boû heát nhöõng ñieàu ñieân ñaûo giaû doái, gian taø baïo ngöôïc, luùc naøo cuõng laáy söï chaân thaät nhaân haäu maø ñoái vôùi mình vaø ñoái vôùi ngöôøiâ€¦ Neáu ngöôøi ñôøi bieát theo caùi luaân lyù aáy thì laøm gì coù nhöõng cuoäc chieán tranh vaø nhöõng caûnh taøn khoác, laøm cho ñôøi ngöôøi ñaõ khoå laïi khoå theâm.(79)

Traàn Troïng Kim noùi roõ ñaïo Phaät khoâng nhaän coù moät vò Thaàn töï taïi laøm chuùa teå vuõ truï vaø vì vaäy ñaïo Phaät khoâng phaûi laø moät toân giaùo theo nghóa nhöõng toân giaùo höõu thaàn. Toân giaùo cuûa ñaïo Phaät chæ laø caùi truyeàn thoáng sinh hoaït theo nhaän thöùc trieát hoïc vaø luaân lyù hoïc do Phaät khai saùng. "Caùi toâng giaùo aáy tuy noùi coù nhieàu Phaät vaø nhieàu Boà Taùt, song Phaät vaø Boà Taùt chæ laø nhöõng baäc toái cao trong lyù töôûng ñeå teá ñoä chuùng sinh maø thoâi, chöù khoâng phaûi laø giöõ quyeàn chuû teå. Vì vaäy ai theo caùi toâng giaùo aáy thì khoâng coù söï meâ tín, cöù töï mình hoïc taäp tu luyeän ñeå hieåu roõ caên nguyeân cuûa vaïn töôïng trong theá gian vaø troângt thaáy roõ chaân lyù"

OÂng thöôøng keâu goïi Phaät töû xa lìa meâ tín vaø hoïc laáy thaùi ñoä töï do tö töôûng trong ñaïo Phaät. Keát luaän buoåi giaûng taïi chuøa Quaùn Söù ngaøy 11.1.1936, oâng leân tieáng:

"Ai ñem söï meâ tín maø theo ñaïo Phaät laø ngöôøi laøm ñieàu traùi haún vôùi ñaïo Phaät laø ngöôøi coù caùi taâm raát saùng suoát, coù caùi töï do veà ñöôøng tö töôûng vaø coù caùi söùc töï cöôøng töï laäp maø xöû kyû tieáp vaät. Neáu ngöôøi mình maø hieåu ñöôïc nhö theá vaø laøm ñöôïc nhö theá, thì söï tín ngöôõng ñaïo Phaätâ€¦ raát coù lôïi cho söï tieán haùo cuûa nhaân quaàn xaõ hoäi veà ñöôøng ñaïo lyù vaø ñöôøng tri thöùc.

Traàn Troïng Kim thaáy caàn phaûi phuïc höng Thieàn hoïc thì Phaät giaùo ôû Vieät Nam môùi coù theå höng thònh ñöôïc. Tònh Ñoä toâng, neáu khoâng ñi ñoâi vôùi thieàn thi theo oâng khoâng ñuû söùc laøm cho tinh thaàn Vieät Nam cöôøng kieän. OÂng vieát: "Phaûi bieát raèng neáu nhöõng ngöôøi xuaát gia chæ tu Tònh maø khoâng tu Thieàn thì g ôû nöôùc ta caøng ngaøy caøng thaáp keùm theâm, khoù loøng maø höng thònh leân ñöôïc. Ñoù laø caùi yeáu ñieåm trong söï chaán höng Phaät giaùo ngaøy nay, ta raát neân chuù yù oû choã aáy thì cô hoà môùi coù theå haønh coâng ñöôïc"(80).

Coù theå noùi Traàn Troïng Kim laø ngöôøi phaùt ngoân chính cuûa phong traøo chaán höng Phaät hoïc ôû Baéc Kyø vaäy. Traàn Troïng Kim ñoáng goáp khoâng nhöõng veà phaàn nghieân cöùu vaø phoå bieán Phaät hoïc maø coøn veà phaàn toå chöùc cuûa hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo nöõa. OÂng luoân luoân coù maët trong nhöõng buoåi hoïp cuûa ban Quaûn Trò, goùp yù kieán veà söï soaïn thaûo noäi quy ñieàu leä cuûa hoäi vaø veà vieäc toå chöùc huaán luyeän laø chænh lyù taêng giaø. Chính oâng ñeà nghò, trong buoåi hoïp ngaøy 14.12.1934 laø ban chöùng minh ñaïo sö phaûi thieát laäp kyû luaät taêng giaø cho nghieâm minh, vaø neáu coù vò taêng naøo phaïm giôùi thì sôn moân phaûi tuyeân boá taãn xuaát, khoâng coâng nhaän hoï laø taêng só nöõa. OÂng laïi ñi xa hôn vaø ñeà nghò phaûi can thieäp vôùi chính quyeàn ñeå nhöõng vò taêng só phaïm giôùi kia bò baét buoäc hoài tuïc.

Beân caïnh Traàn Troïng Kim ta thaáy coù Buøi Kyû. Nhaø hoïc giaû naøy cuõng ñöùng veà phía phuïc höng Phaät giaùo maø laøm vieäc. OÂng ñaõ ñaêng nhieàu thieân khaûo cöùu cuûa oâng treân Ñuoác Tueä. Ñaëc saéc nhaát laø baøi Nghóa Chöõ "Khoâng" Trong Ñaïo Phaät. Trong baøi naøy, oâng ñeà caäp tôùi nghóa ngaõ khoâng vaø phaùp khoâng trong ñaïo Phaät ñeå ñi tôùi quan nieâm giaû ngaõ vaø giaû phaùp, vaø cuoái cuøng keát luaän raèng ñaïo lyù khoâng coù muïc ñích côûi boû nhöõng moái chaáp tröôùc cuûa con ngöôøi chöù khoâng phaûi laø ñeå noùi raèng taát caû laø khoâng. Theo oâng, chæ khi naøo phaù ñöôïc chaáp ngaõ vaø phaùp chaáp môùi tìm ñöôïc loái thoaùt ñích thöïc cho kieáp ngöôøi, neáu khoâng thì duø coù haønh ñoäng maáy ñi nöõa thì cuõng coøn laø naèm trong voøng kieàm toûa cuûa danh lôïi. OÂng vieát:

"Ñôøi voán chuoäng hoïc thuaät, maø hoïc thuaät laïi hoùa ra dieãn ñaøn cuûa troø quyû quyeät, lôïi khí cuûa moái phaân tranh coù phaûi ñoù laø caùi löu teä gheâ gôùm cuûa ngaõ chaáp vaø phaùp chaáp khoâng? Xöa nay ñaõ coù bieát bao nhieâu nhaø hieàn trieát töøng toån hao bao nhieâu gan oùc, töøng phí phaïm bao nhieâu moà hoâi nöôùc maét vì ñôøi ngöôøi maø heát loøng vun ñaép, ra coâng daïy doãâ€¦ song daàu giaùo duïc hoaøn bò theá naøo thì cuõng chæ laø nhöõng phöông phaùp taïm thoâi, nhö gioù chieàu naøo che chieàu aáy, chöù vaãn chöa coù caùch naøo giaûi quyeát roõ raøng ñöôïc nhöõng lyù do cuûa ñôøi ngöôøi maø tìm phöông boå cöùu cho ñöôïc laâu dìa. Ai laø ngöôøi ñaõ coù loøng soát saéng, con maét cao xa, maø laïi chaúng muoán lo tính cho ñôøi? Song cöùu ñôøi ôû trong ngaõ chaáp vaø phaùp chaáp khaùc naøo nhö goïi ngöôøi ôû trong hoøm kín maø naép hoøm vaãn ñoùng, thì ngöôøi vaãn khoâng coù loái ra. Phaät toå bieát roõ beänh caên cuûa ñôøi laø ôû hai choã aáy, cho neân môùi ñem thuyeát nhò khoâng ñeå phaù tan hai caùi chaáp, töùc laø môû naép hoøm cho ngöôøi coù loái thoaùt ra vaäy"(81).

Veà phöông dieän xaõ hoäi, tieáng noùi cuûa giôùi Phaät töû mieàn Baéc cuõng raát roõ raøng. Ngoaøi nhöõng coâng taùc nuoâi daïy treû moà coâi, cöùu trôï naï nhaân ñoùi, Phaät töû coù theå laøm ñöôïc gì? Nguyeãn Vaên Caûnh ñeà nghò taát caû caùc vò taêng só truù trì caùc tu vieän söû duïng moät haønh lang ôû chuøa mình ñeå laøm kyù nhi vieän, vaø ñoäng vieân moät soá nöõ Phaät töû tình nguyeän ñeán daïy doã, chaêm soùc vaø chöõa beänh ñau maét cho treû em. Nhöõng ñöùa naøo suoát ngaøy ñaõ la caø nôi xoù chôï saân ñình ñeàu neân ñem veà kyù nhi vieän "haønh lang" aáy (83). Thieàn sö Thích Thanh Ñaëc nhaän thaáy taêng só khoâng neân soáng treân söï cung döôõng cuûa tín ñoà maø phaûi choïn moät "sinh nghieäp cuûa xaõ hoäi" ñeå töï nuoâi soáng mình vaø haønh ñaïo (84. Nhöõng ngheà taêng só coù theå laøm, theo oâng, laø daïy hoïc, laøm thuoác, laøm nhaø in, nhaø xuaát baûn, nhaø deät, nhaø khaâu, in kinh, caét chöõ v.vâ€¦ Thieàn sö Thanh Ñaëc coù theå noùi laø vò taêng só ñaàu tieân xöôùng keá hoaïch kinh teá töï löïc cho taêng só baèng nhöõng sinh nghieäp môùi (85). Lôøi keâu goïi cuûa Thanh Ñaëc baét ñaàu töø naêm 1950 môùi thöïc söï coù aûnh höôûng.

Töø naêm 1934 ñeán 1945, hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo ñaõ laäp ñöôïc nhieàu thaønh tích. Söï coù maët ñoâng ñaûo cuûa giôùi trí thöùc ñaõ taïo nhieàu sinh saéc cho hoäi. Luùc ban ñaàu, söï coäng taùc cuûa caùc sôn moân haõy coøn loûng leûo vì coù moät ít ñieåm dò ñoàng giöõa caùc toå ñình vaø oâng hoäi tröôûng Nguyeãn Naêng Quoác, nhöng sau ñoù thì hai beân laïi baét ñaàu coäng taùc chaët cheõ. Caùc vò taêng höõu taâm vaø höõu hoïc cuûa caùc toå ñình ñaõ khoâng ngaàn ngaïi tham döï vaøo vieäc hoäi. Caùc thieàn sö Taâm Baêng, Taâm Lónh, Taâm Baùc, Thoï Caàu, Taâm Baûo, Thanh Hoaùn, Thanh Haäu, Taâm Taán, Trí Haûi, Toá Lieân, Tueä Chieáu v.vâ€¦ ñeàu laø nhöõng ngöôøi ñaõ hoaït ñoäng ñaéc löïc cho Phaät söï ôû trung öông cuõng nhö ôû caùc chi hoäi.

Söï baát ñoàng tình giöõa caùc sôn moân vaø hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo xaûy ra raát sôùm, tröôùc khi Ñuoác Tueä môùi ra ñôøi. Hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo thaønh laäp vaøo thaùng Möôøi moät naêm 1934, nhöng maõi ñeán thaùng Chaïp naêm 1935 taïp chí Ñuoác Tueä môùi ra ñôøi. Trong khi ñoù thì caùc sôn moân Linh Quang vaø Hoàng Phuùc ñaõ ñaët cô sôû cho moät taïp chí Phaät hoïc Tieáng Chuoâng Sôùm töø cuoái naêm 1934. ngaøy 31.1.1935 thì coù nghò ñònh cho pheùp xuaát baûn Tieáng Chuoâng Sôùm. Chuû nhieäm saùng laäp ra taïp chí naøy laø thieàn sö Ñoã Vaên Hyû, Taêng cöông chuøa Linh Quang (Baø Ñaù), vaø quaûn lyù laø thieàn sö Thanh Töôøng, truù trì chuøa Traàm ôû Haø Ñoâng vaø chuøa Vuõ Thaïch ôû Haø Noäi. Moät nhaân vaät thöù ba nöõa laøm noøng coát cho coâng vieäc naøy laø thieàn sö Ñaëng Vaên Lôïi, taêng tröôûng chuøa Traàn Quoác (86). Chuû buùt cuûa tôø baùo laø thieàn sö Baûo Giaùm, truù trì chuøa Ñoâng Laâm ôû Baéc Ninh, vaø phoù chuû buùt laø thieàn sö Nguyeãn Quang Ñoä truù trì chuøa Baûo Phuùc ôû Haø Ñoâng. Soá ñaàu cuûa Tieáng Chuoâng Sôùm ra ngaøy 15.6.1935.

Trong baøi Tình Hình Phaät Giaùo Trong Nöôùc ñaêng ôû soá naøy, kyù giaû H.S. nhaéc ñeán coâng trình chaán höng Phaät giaùo ôû Nam Kyø vaø Trung Kyø vaø söï thaønh laäp hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo taïi chuøa Quaùn Söù. "Hieän nay nhôø theá löïc cuûa caùc quan ñaïi thaàn vaø cuûa caùc baäc thöôïng löu, hoäi ñaõ lan ra haàu khaép Baéc Kyø, ñaâu ñaâu cuõng coù chi boä, laïi ñöôïc toå Vónh Nghieâm, moät vò tröôûng laõo trong Tuøng Laâm Baéc Kyø chuû tröông moïi vieäc ôû Hoäi Chính. Tieáng Chuoâng Sôùm naøy do Coå Sôn Moân HoàngPhuùc vaø Baø Ñaù cuõng xin goùp phaàn phuïc vuïâ€¦"

Chuøa Baø Ñaù laø moät coå töï ñöôïc xaây döïng treã nhaát laø vaøo ñaàu theá kyû thöù möôøi taùm. Tuïc truyeàn raèng chuøa ñöôïc xaây döïng töø ñôøi Haäu Leâ vaøo nieân hieäu Hoàng Ñöùc (1470-1497) sau khi daân laøng ñaøo thaáy moät töôïng Phaät Baø Quan AÂm baèng ñaù. Coù leõ vì vaäy maø chuøa ñöôïc goïi laø chuøa Baø Ñaù. Nguyeân danh cuûa chuøa laø Töï Phaùp Linh Quang Töï, toïa laïc ôû laøng Töï Thaùp, huyeän Thoï Xöông (sau naøy laø Haøng Troáng). Naêm Bính Ngoï (1786), khi Nguyeãn Hueä ñem quaân töø Phuù Xuaân ra Baéc Haø ñeå döùt hoï Trònh, thì chuøa bò binh löûa thieâu ruïi. Daân laøng Töï Thaùp thaáy töôïng Phaät baèng ñaù vaãn coøn nguyeân veïn lieàn hôïp nhau döïng chuøa. Naêm 1793, thieàn sö Khoan Giai töø Hoàng Phuùc ñeán truù trì chuøa naøy. Ñeán naêm 1821 khi oâng tòch thì thieàn sö Giaùc Vöôïng thay theá oâng, vaø truøng tu laïi thaønh moät ngoâi chuøa lôùn. Thieàn sö Phoå Só keá vò Giaùc Vöôïng vaø bieán chuøa Linh Quang thaønh moät tuøng laâm lôùn coù h aøng traêm taêng só tu hoïc. Sau thieàn sö Phoå Só laø thieàn sö Nguyeãn Vaên Hôïp. Caùc thieàn sö Ñoã Vaên Hyû vaø Nguyeãn Vaên Khaùnh ñeàu thuoäc theá heä keá tieáp. Chuøa laïi bhò chaùy maát moät phaàn trong thôøi gian gaàn ñaây vaø thieàn sö Ñoã Vaên Hyû ñaõ coù coâng truøng tu laïi nhöõng nôi aáy. OÂng ñöôïc chính phuû Nam Trieàu ban hieäu laøm Taêng Cöông hoøa thöôïng cuûa chuøa (87).

Ñeå uûng hoä cho Tieáng Chuoâng Sôùm, thieàn sö Thanh Töôøng ñaõ môøi moät soá caùc vò taêng só coù uy tín vaøo laøm coá vaán cho taïp chí: Thieàn sö Thanh Phaùn (chuøa Trieäu Khaùnh, Haø Ñoâng), thieàn sö Nguyeãn Duy Trinh (chuøa Höng Khaùnh, Haø Ñoâng), thieàn sö Ngoâ Coâng Boán (chuøa Haøm Long, Haø Noäi), thieàn sö Nguyeãn Vaên Thi (chuøa Höông Tuyeát, Haø Ñoâng), thieàn sö Thaïch Ñieàu (chuøa Ñeá Thích, Haø Noäi) vaø thieàn sö Thanh Troïng (chuøa Meã Sôn, Haø Ñoâng). OÂng laïi coøn môøi caùc oâng Mai Ñaêng Ñeä, Trònh Ñình Rö, Nguyeãn Khaéc Hieáu vaø Nguyeãn Tieán Laõng vaøo ban bieân taäp. Nguyeãn Tieán Laõng thì phuï traùch phaàn tieáng Phaùp vaø Nguyeãn Khaéc Hieáu (Taûn Ñaø) thì phuï traùch phaàn chöõ Haùn.

Soá ra maét Tieáng Chuoâng Sôùm gaây aûnh höôûng khaù lôùn trong Phaät hoïc giôùi, nhöng oâng Nguyeãn Naêng Quoác hoäi tröôûng Baéc Kyø Phaät Giaùo khoâng ñöôïc hoan hyû, bôûi vì oâng nghó raèng moät Phaät söï nhö theá phaûi naèm trong phaïm vi hoaït ñoäng cuûa hoäi. Ngaøy 25.6.1935 oâng göûi moät laù thö cho Tieáng Chuoâng Sôùm traùch raèng chuøa Baø Ñaù ñaõ khoâng chòu hôïp taùc vôùi hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo, laïi cho ra "baùo rieâng". Moät haønh ñoäng nhö theá, theo oâng, laø moät haønh ñoäng "ñoái laäp", traùi vôùi tinh thaàn luïc hoøa. Ban Quaûn Trò hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo trong moät buoåi hoïp ngaøy 23.6.1935, nghóa laø tröôùc ñoù hai hoâm, ñaõ quyeát ñònh "khoâng ñoàng yù coå ñoäng cho Tieáng Chuoâng Sôùm". Luùc aáy, hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo ñaõ ra ñöôïc taäp Kyû Yeáu soá I.

Tieáng Chuoâng Sôùm ra ñieàu kieän: neáu hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo söûa chöõa laïi Ñieàu Leä, baàu leân moät Ban Trò Söï goàm toaøn caùc thaønh phaàn taêng só, vôùi thieàn sö Thanh Hanh laøm hoäi tröôûng, ñem truï sôû veà chuøa Hoøa Giai hay laø chuøa Baø Ñaù, thì Tieáng Chuoâng Sôùm seõ xin töï hieán mình laøm cô quan ngoân luaän cuûa hoäi (88) .

Söï baát ñoàng yù kieán keùo daøi töø giöõa naêm 1935 cho ñeán cuoái naêm 1935. Trong thôøi gian ñoù, caùc toå ñình Baø Ñaù, Hoàng Phuùc vaø Hoøa Giai phoái hôïp vôùi caùc chuøa chi nhaùnh taïi Haø Noäi vaø caùc tænh ñeå toå chöùc Baéc Kyø Phaät Giaùo Coå Sôn Moân, ñöôøng loái laø phaùt trieån Phaät giaùo trong tinh thaàn duy trì truyeàn thoáng sinh hoaït coå ñieån cuûa thieàn moân.

Tuy vaäy, sôn moân Vónh Nghieâm ñaõ khoâng ñeå cho söï chia reõ trôû neân traàm troïng. Sau nhöõng cuoäc thaêm vieáng lieân tieáp giöõa caùc toå ñình Vónh Nghieâm vaø Linh Quang do thieàn sö Thanh Hanh chuû tröông, söï baát ñoàng yù kieán kia daàn daàn nhöôøng choã cho söï coäng taùc. Ñaàu thaùng Chaïp naêm 1935, Ñuoác Tueä ra maét Phaät hoïc giôùi. Tieáng Chuoâng Sôùm soá 14 ra ngaøy 26.12.1935 môû lôøi chaøo möøng Ñuoác Tueä vaø ñaêng nhöõng baøi coù tinh thaàn hoøa giaûi vaø côûi môû.

Tieáng Chuoâng Sôùm laïi môøi theâm moät soá nhaø vaên vaøo ban bieân taäp, nhö Nguyeãn Maïnh Boång vaø Nguyeãn Trung Nhö, nhöng ñeán cuoái thaùng Naêm 1936 thì baùo ñình baûn vì lyù do taøi chính. Soá choùt cuûa Tieáng Chuoâng Sôùm laø soá 24, ra ngaøy 21.5.1936. vaøo thôøi gian naøy, nhöõng dò bieät giöõa Baéc Kyø Phaät Giaùo Coå Sôn Moân vaø hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo khoâng coøn nöõa, cho neân söï suy toân thieàn sö Thanh Töôøng leân ngoâi thieàn gia phaùp chuû ñöôïc thöïc hieän moät caùch deã daøng. Thieàn sö Thanh Töôøng voán laø vò toân tuùc cao nieân nhaát trong phaùp phaùi Laâm Teá luùc baáy giôø vaø ñöôïc taát caû caùc toå ñình Linh Quang vaø Hoàng Phuùc quy ngöôõng.

Thieàn sö Thanh Töôøng teân ñôøi laø Ñinh Xuaân Laïc, sinh naêm 1858. OÂng ñöôïc 78 tuoåi vaøo naêm 1936 töùc laø naêm oâng ñöôïc suy toân laøm Thieàn Gia Phaùp Chuû. OÂng thöôøng ñöôïc goïi laø Toå Voõ vì oâng truù trì chuøa Voõ Thaïch ôû ñöôøng Gia Long Haø Noäi. OÂng cuõng laø truù trì chuøa Huyønh Cung ôû phuû Thöôøng Tín vaø ñoäng Tieân Löõ chuøa Töû Traàm Haø Ñoâng. OÂng ñaõ tieáp thieàn sö Thieän chieáu trong chuyeán ra Baéc cuûa oâng naøy vaø ñaõ höùa giuùp ñôõ cho Thieän Chieáu trong vieäc tieáp xuùc vôùi caùc nhaân vaät laõnh ñaïo Phaät giaùo cuûa mieàn Baéc. Caùc thieàn sö Taâm ÖÙng, Taâm Lai vaø Taâm Baûo, nhöõng ngöôøi coù coâng nhieàu trong vieäc xuùc tieán thaønh laäp Baéc Kyø Phaät Giaùo ñeàu coù theo hoïc vôùi oâng.

Töø khi thieàn sö Thanh Töôøng leân laøm Thieàn Gia Phaùp chuû, söï hôïp taùc giöõa caùc sôn moân vaø hoäi Baéc Kyø Phaät Giaùo trôû thaønh chaët cheõ. Caùc thieàn sö Thanh AÁt (chuøa Trung Haäu, Phuùc Yeân), Trung Thöù (chuøa Baèng Sôû, Haø Ñoâng), Doaõn Haøi (chuøa Teá Caùt, Haø Nam), Quang Nghieãm (chuøa Phuù Ninh, Nam Ñònh) vaøThanh Trieäu (chuøa Ñoàng Baéc, Ninh Bình) ñeàu laø nhöõng baäc toân tuùc hoã trôï maïnh meõ cho Phaät söï. Trong soá caùc thieàn sö höõu taâm höõu hoïc coäng taùc vôùi hoä ta thaáy coù caùc vò Taâm Baêng, Taâm Lónh, Taâm Baùc, Thanh Hoaùn, Thoâng Thænh, Taâm Taán, Thanh Haäu, Toá Lieân, Trí Haûi, Giaûi Ngaïn vaø Tueä Chieáu.

Thieàn sö Phaùp Minh teân ñôøi laø Döông Taâm Vieân, hieäu laø Thieàn Laâm. Naêm 1932, oâng ñaõ döïng moät taám bia ôû chuøa Hoàng Phuùc lieät keâ haønh traïng caùc vò toå sö truù trì ngoâi toå ñình n aøy cuûa phaùi Taøo Ñoäng. OÂng laø ñeä töû cuûa thieàn sö Nhaân Töø, toå ñôøi thöù 47 cuûa toâng Taøo Ñoäng. Saùch Keá Ñaêng Luïc cuûa thieàn sö Nhö Sôn (89) chæ ghi ñöôïc hai vò toå Taøo Ñoäng ñaàu tieân ôû chuøa Hoàng Phuùc: ñoù laø caùc thieàn sö Thuûy Nguyeät vaø Chaân Dung. Bia cuûa thieàn sö Phaùp Minh ghi ñuû phaùp danh cuûa nhöõng vò keá theá truù trì chuøa Hoàng Phuùc, xin ghi ra ñaây ñeå boå tuùc cho Chöông XXIII cuûa Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän, Taäp II, phaàn noùi veà Taøo Ñoäng ÔÛ Ñaøng ngoaøi (trang 127):

Toå thöù nhì: thieàn sö Chaân Dung, ñôøi thöù 37 Taøo Ñoäng. Ñaây laø ñoaïn vaên vieát veà thieàn sö Chaân Dung trong bia: "Toå thöù hai laø Chaân Dung, noái löûa phaùp ñaêng ñöôïc moät thôøi thì vaøo nieân hieäu Vónh Trò (90) trieàu Leâ boång coù leänh vua pheá boû taêng löõ. Ñeä nhò toå cuûa ta kieân trì taâm nguyeän laøm Phaät, baûo raèng: "Ñaïo Phaät khoâng theo ñöôøng theá gian maø coù thònh coù suy, maø pheùp Vua phaûi cuøng pheùp Phaät ñuøm boïc laáy nhau. Vieäc naøy chaúng qua laø taâm cuûa vua chöa giaùc ngoä, chöa coù ngöôøi veùn maøn maây che laáp maët trôøi cho neân giaùo lyù cuûa Phaät môùi khoù toû töôøng; baây giôø coù ai queùt saïch söông muø che laáp baàu trôøi cho ñöôïc?" Beøn töø giaõ phaùp toïa sö töû, thaân haønh ñeán thaønh Thaêng Long, laáy buùt möïc thaûo bieåu daâng leân, vaø ñöôïc môøi vaøo beä kieán choán ñan trì. Ngaøi ñem phaùp hoïc maø xieån döông Phaät phaùp, duøng boái dieäp maø côûi môû taâm Vua, döïng laïi toâng phong, theâm saùng tueä nhaät. Ñöôïc leänh ôû laïi choán thaàn kinh, roäng môû ñaïo traøng maø thuyeát phaùp. Choán phaïm vuõ laïi ñöôïc truøng tu ñeå laøm ñòa vöùc tham thieàn. Giuùp nöôùc hoä ñaïo, ñöôïc vua saéc phong, laøm höng thònh nhöõng gì ñaõ suy, noái tieáp laïi nhöõng gì ñaõ ñöùt".

Coù nhieàu lyù do khieán cho ta nghó raèng Tònh Giaùc chính laø thieàn sö Nhö Sôn taác giaû saùch Keá Ñaêng Luïc. Tröôùc heát, Keá Ñaêng Luïc chæ ghi tieåu sö hai vò toå Taøo Ñoäng ngöôøi Vieät: hai ngöôøi naøy laø thuûy Nguyeät vaø Chaân Dung. Thieàn sö Chaân Dung tòch naêm 1709, ai laø ngöôøi thöøa keá, neáu khoâng phaûi laø oâng? Lyù do thöù hai: saùch Keá Ñaêng Luïc coù ghi teân moät vò sa di, ñeä töû cuûa oâng, teân laø Tinh Chuù, ngöôøi ñaõ giuùp oâng veà vieäc thaåm duyeät taùc phaåm. Theo bia cuûa thieàn sö Phaùp Minh thì Tính Chuùc laïi laø toå thöù tö cuûa chuøa Hoàng Phuùc. Nhö vaäy boån sö cuûa Tính Chuùc laø oâng. Taïi sao khoâng phaûi laø toå thöù ba? Nhöng phaùp danh cuûa toå thöù ba laø Töø Sôn, chöù khoâng phaûi laø Nhö Sôn. Taïi sao? Taùc phaåm Keá Ñaêng Luïc do Nhö Sôn vieát naêm 1734 laïi coù lôøi ca tuïng vua coù loøng hoä ñaïo vaø nhöõng doøng chöõ ôû ñaàu saùch "Hoàng Phuùc Töï Sa Moân Nhö Sôn tröôùc thuaät"; nhöõng chi tieát naøy cho ta thaáy Nhö Sôn töùc laø Töø Sôn, truù trì chuøa Hoàng Phuùc töø naêm 1709, vaø ñaõ truyeàn ñaêng cho ñeä töû oâng laø Tính Chuùc, toå thöù tö.

* Thieàn sö Haûi Hoaèng, phaùp töï laø Tònh Ñöùc, hieäu laø Nhu Nhaõ.

* Thieàn sö Khoan Nhaân, phaùp töï laø Phoå Teá, hieäu laø Thanh Töø.

Toå thöù saùu: thieàn sö Ñaïo Nguyeân, ñôøi thöù 41 Taøo Ñoäng, OÂng phaùp danh laø Khoan Döïc, phaùp töï laø Phoå Chieáu ñöôïc saéc phong laø Taêng Thoáng Ñaïo Nguyeân Hoøa Thöôïng. Phaùp hieäu cuûa oâng laø Thanh Laõng. OÂng laø thaày cuûa thieàn sö Thanh Ñaøm (xem Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän, Taäp II, trang 327).

* Thieàn sö Khoan Giaùo, phaùp töï laø Nhu Hoøa, phaùp hieäu laø Thieän Caên.

* Thieàn sö Khoan Thoâng, phaùp töï laø Chính Trí, phaùp hieäu laø Thanh Quang.

* Thieàn sö Giaùc Baûn, phaùp töï laø Minh Nam, phaùp hieäu laø Thanh Nguyeân. OÂng laø baïn vôùi thieàn sö Thanh Ñaøm vaø coù laøm baøi keä taùn döông saùch Phaùp Hoa
Ñeà Cöông (93) cuûa baïn.

Toå thöù baûy: thieàn sö Thanh Ñaøm, ñôøi thöù 42 Taøo Ñoäng. OÂng phaùp danh laø Giaùc Ñaïo, phaùp töï laø Minh Chính, phaùp hieäu laø Hoaèng Quang. OÂng ñöôïc trieàu ñình ban giôùi ñao vaø ñoä ñieäp (94). OÂng laø taùc giaû saùch Phaùp Hoa Ñeà Cöông vaø Baùt Nhaõ Tröïc Giaûi (xem Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän, Taäp II, trang 327).

Toå thöù taùm: thieàn sö Giaùc Laâm, ñôøi thöù 43 Taøo Ñoäng. OÂng phaùp töï laø Minh Lieãu, phaùp hieäu laø Luïc Hoøa.

Toå thöù chín: thieàn sö Ñaïo Sinh, ñôøi thöù 44 Taøo Ñoäng. OÂng phaùp töï laø Minh Ñaït, phaùp hieäu laø Thanh Nhö.

Toå thöù möôøi: thieàn sö Quang Löï, ñôøi thöù 45 Taøo Ñoäng. OÂng phaùp töï laø Ñöôøng Ñöôøng, phaùp hieäu laø Nhö Nhö, cuõng goïi laø Hoàng Phuùc Sa Moân.

Toå thöù möôøi moät: thieàn sö Chính Bænh, ñôøi thöù 46 Taøo Ñoäng. OÂng phaùp töï laø Bình Bình, phaùp hieäu laø Voâ Töôûng. Laïi coù hieäu laø Hoøa Thaùi Sa Moân.

Toå thöù möôøi hai: thieàn sö Taâm Nghóa, ñôøi thöù 47 Taøo Ñoäng. OÂng phaùp töï laø Nhaân Töø.

Theo thieàn sö Phaùp Minh, taùc giaû baøi bia "Danh Thuøy Baát Huû" ôû chuøa Hoàng Phuùc thì chuøa naøy ñoå naùt raát nhieàu döôùi thôøi vua Töï Ñöùc vaø chính laø caùc vò toå sö thöù chín (Ñaïo Sinh) vaø thöù möôøi (Quang Lö) ñaõ truøng tu laïi vaø laøm cho chuøa trôû thaønh moät "danh lam thaéng caûnh ôû thaønh Thaêng Long".

Naêm 1938, chuøa Thieân Tích ôû Haø Noäi cho xuaát baûn moät tôø nguyeät san laáy teân laø Quan AÂm Taïp Chí. Chuû buùt cuûa tôø naøy laø sa moân Voõ Chieâm Khoâi, truù trì chuøa Thieân Tích. Soá ñaàu ra maét ngaøy 24.10.1938. Quan AÂm taïp chí ra ñöôïc ñeán thaùng Hai naêm 1943 thì ñình baûn, soá choùt laø soá 34. taïp chí naøy khoâng coù gì ñaëc saéc vaø aûnh höôûng khoâng ñöôïc laø bao trong Phaät giôùi.

(*)Nay laø chuøa Phuùc Khaùnh, Nguyeãn Tö Sôû, Haø Noäi (N.H.C.)

(76)Tieåu thuyeát Quaû Döa Ñoû ñöôïc giaûi thöôûng Hoäi Khai Trí Tieán Ñöùc naêm 1925 töùc laø möôøi naêm tröôùc ñoù. Quaû Döa Ñoû ñaõ ñöôïc hoan ngheânh nhieät lieät vaø ñöôïc nhieàu tôø baùo nhaéc tôùi (Trung Baéc Taân Vaên 20.2. 1926, Ñoâng Phaùp Thôøi Baùo 1927, v.vâ€¦)

(77)Xem Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän, Taäp I, trang 278-279

((78)Bulletin de lâ€™ Ecole Francaise dâ€™Extreâme Orient (B.E.F.E.O) Hanoi, 1932, T. XXXII, fasc. 1, trang 191-268

(79)Traàn Troïng Kim: Phaät Giaùo Trong Ba Baøi Dieãn Thuyeát. Taân Vieät, Saøi Goøn, 1950.

(80)Phaät Giaùo Thuôû Xöa Vaø Phaät Giaùo Ngaøy Nay. Taân Vieät, Saøi Goøn, 1953

(81)Buøi Kyû: Nghóa Chöõ "Khoâng" trong ñaïo Phaät. Ñaêng laïi trong Nguyeät san Phaät giaùo Vieät Nam, töø soá 16 ñeán soá 21, 1958.

(82)Ñuoác Tueä soá 60 (1.5.1937)

(83)Ñuoác Tueä soá 11 (25.2.1936)

(84)Ñuoác Tueä soá 108 (15.5.1939)

(85)Trong thieàn vieän truyeàn thoáng, taêng só thöôøng töï tuùc baøng caùch canh taùc, baét ñaàu töø nguyeân taéc "baát taùc baát thöïc" cuûa thieàn sö Baùch Tröôïng.

(86)Chuøa Traán Quoác ñaàu tieân ñöôïc döïng ôû ñôøi Lyù Nam Ñeá (544-548) goïi laø chuøa Khai Quoác, toïa laïc taïi baõi An Hoa giaùp soâng Hoàng Haø. Naêm 1615 baõi soâng bò lôõ, chuøa ñöôïc dôøi tôùi laøng Yeân Phuï caïnh Hoà Taây, döïng treân neàn cuõ cung Thuùy Hoa ñôøi Lyù (cuõng laø neàn cuõ ñieän Haøm Nguyeân ñôøi Traàn). Theo bia "Traàn Quoác Töï Bi Kyù" cuûa thieàn sö Ñaïo Khang döïng naêm 1639 thì trong naêm ñoù chuøa ñaõ ñöôïc truøng tu raát traùng leä. "Quy moâ lôùn, söùc löïc nhieàu, so vôùi ngöôøi tröôùc, coâng ñöùc gaáp traêm laàn", ñoù laø lôøi trong bia. Trong cuoäc taán coâng cuûa vua Nguyeãn Hueä ra Baéc, chuøa bò binh löûa taøn phaù. Thieàn sö Khoan Nhaân huy ñoäng truøng tu laïi chuøa vaøo naêm 1813. Ñeán naêm 1815 thì hoaøn thaønh. Thieàn sö Khoan Nhaân, theo bia "Taùi Taïo Traán Baéc Töï Bi" laø ngöôøi huyeän Thuïy Anh, phuû Thaùi Ninh, traán Sôn Nam nay laø tænh Thaùi Bình.

Naêm 1844 vua Thieäu Trò ñoåi teân chuøa laø chuøa Traán Baéc nhöng daân chuùng vaãn tieáp tuïc goïi laø chuøa Traán Quoác, chæ coù chöõ Quoác treân bia bò ñuïc boû ñeå chöõa thaønh chöõ Baéc maø thoâi.

(87)Tieáng Chuoâng Sôùm soá 2 (1.7.1935)

(88)Tieáng Chuoâng Sôùm soá 2 (15.7.1935)

(89)Xem Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän, Taäp II, trang 140.

(90)1676-1680.

(91)Coù theå laø Leâ Thuaàn Toâng (1732-1735)

(93)Xem Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän. Taäp II, trang 342.

(94)Naêm 1830 vua Minh Maïng caáp giôùi ñao vaø ñoä ñieäp cho 53 vò cao taêng trong nöôùc sau khi boä Leã ñaõ xeùt haïch hoïc löïc vaø ñöùc haïnh cuûa hoï. Thieàn sö Phuùc Ñieàn, chuøa Lieân Toâng ôû Baïch Mai, ngöôøi san khaéc Ñaïi Nam Thieàn Uyeån Truyeàn Ñaêng Taäp Luïc cuõng ñöôïc ban giôùi ñao vaø ñoä ñieäp vaøo naêm naøy.