Maët traän khaùng chieán Saøi Goøn roài Haø Noäi vaø Hueá tan vôõ; tang toùc gieo treân queâ höông caøng luùc caøng nhieàu. Moät soá taêng só vaø cö só laøm vieäc trong khaùng chieán ruùt theo veà caùc caên cöù chieán khu. Nhöõng taêng só vaø cö só khaùc taïi caùc ñòa phöông taûn cö cuõng cuøng vôùi ñoàng baøo töø töø hoài cö tìm veà nôi truù cuõ.

Nhieàu nôi nhaø cöûa tan hoang vaø chuøa chieàn ñoå naùt. Quaân ñoäi vieãn chinh Phaùp laäp ñoàn luõy khaép nôi. Ñoù laø vaøo khoûang cuoái 1947. Chuøa chieàn ñöôïc queùt doïn, môû cöûa. Nhöõng leã caàu sieâu vaø caàu an ñöôïc toå chöùc. Taâm hoàn naëng tróu ñau thöông vaø tang toùc, Phaät töû ñoå xoâ veà chuøa ñeå tìm nguoàn an uûi. Ñau thöông caøng nhieàu thì ñöùc tin toân giaùo caøng maïnh. Bieán chuyeån caøng nhieàu thì giaùo lyù voâ thöôøng caøng ñöôïc nhìn nhaän roõ raøng. Phaät giaùo thôøi gian aáy laø Phaät giaùo cuûa nieàm an uûi voã veà, laø gioït nöôùc cam loä töø bi treân nhaønh döông lieãu.

Tuy ñaõ baét ñaàu toå chöùc guoàng maùy kieåm soaùt trong caùc thaønh phoá nhöng thöïc daân vaø nhöõng ngöôøi tay sai vaãn khoâng coù caùch gì ngaên caûn ñöôïc söï lieân heä giöõa quaàn chuùng hoài cö vaø nhöõng caên cöù khaùng chieán. Beà ngoaøi ai naáy ñeàu coù veû soáng yeân laëng, nhöng yù thöùc veà cuoäc khaùng chieán thì raát toû roõ. Taïi caùc chuøa, nôi phoøng khaùch, ngöôøi ta thöôøng ñoïc moät baûn yeát thò nhoû daùn treân töôøng: "Ñaây laø thieàn moân, khoâng neân luaän baøn veà chính trò". Nhöõng yeát thò ñoù, ai cuõng bieát laø chæ ñeå daønh cho nhöõng ngöôøi do thaùm cho guoàng maùy thöïc daân. Nhöõng taêng ni treû tuoåi ôû caùc chuøa vaãn coù lieân laïc vôùi caùc ñoàng lieâu cuûa hoï trong vuøng khaùng chieán vaø nhieàu vò vaãn leùn veà khu khaùng chieán moät caùch ñeàu ñaën. Chính trong thôøi gian naøy maø nhieàu taêng ni bò baét giam hoaëc bò saùt haïi. Ít coù chuøa naøo ôû nhöõng vuøng nuùi non vaø thoân queâ maø khoâng coù lieân laïc ñeå giuùp ñôõ coâng cuoäc khaùng chieán.

Nhöõng toå chöùc Phaät giaùo cöùu quoác ñöôïc tieáp tuïc duy trì. Truï sôû cuûa caùc toå chöùc naøy coù nôi ñaët taïi vuøng khaùng chieán, coù nôi ñaët taïi vuøng hoài cö. Tænh naøo cuõng duy trì moät UÛy ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác. Khoâng nhöõng chæ coù caùc taêng só treû ñöùng ra ñaûm nhieäm coâng cuoäc naøy maø nhöõng vò toân tuùc nhieàu khi cuõng ñaõ chòu ñöùng ra laøm chuû tòch caùc uûy ban ñeå caùc taêng só treû tuoåi döïa vaøo maø laøm vieäc. Thieàn sö Hueä Quang, moät trong nhöõng caây coät choáng cuûa hoäi Löôõng Xuyeân Phaät hoïc, ñaõ ñöùng ra laøm chuû tòch UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác tænh Traø Vinh, ñoàng thôøi cuõng laø uûy vieân xaõ hoäi cuûa UÛy Ban Haønh Chính tænh boä Traø Vinh. Hoài aáy oâng ñaõ gaàn 60 tuoåi. Thieàn sö Phaùp Doõng ñöùng ra laøm chuû tòch UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác tænh Gia Ñònh. Thieàn sö Phaùp Traøng laø chuû tích UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác tænh Myõ Tho. Thieàn sö Phaùp Long laø chuû tòch UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác tænh Vónh Long. Chuøa OÂ Moâi ôû xaõ Myõ Quyù trong chieán khu Ñoàng Thaùp Möôøi laø truï sôû cuûa hoäi Phaät Giaùo Cöùu Quoác Nam Boä (106).

Tham döï vaøo ban chaáp haønh coù caùc thieàn sö Minh Nguyeät, Hueä Phöông, Vieân Minh vaø Khoâng Khoâng. Tôø Tinh Taán, nguyeät san cuûa toå chöùc coù khi ñöôïc phoå bieán veà taän Saøi Goøn. Taïi Lieân Khu V, nôi cö só Leâ Ñình Thaùm laøm chuû tòch UÛy Ban Haønh Chaùnh Mieàn Nam Trung Boä, taêng só vaø cö só hoaït ñoäng maïnh meõ trong UÛy Ban Phaät Giaùo Cöùu Quoác ôû trung öông cuõng nhö taïi caùc tænh heä thuoäc. Caùc taêng só treû nhö Taâm Hoaøn, Keá Chaâu, Huyeàn Quang v.vâ€¦ ñöôïc söï coäng taùc ñaéc löïc cuûa moät soá ñoaøn vieân ñoaøn Phaät Hoïc Ñöùc Duïc cuõ nhö Nguyeãn Höõu Quaùn, ñaõ gaây ñöôïc nhöõng saéc thaùi ñaëc bieät cho hoaït ñoäng cuûa toå chöùc Phaät giaùo trong lieân khu.

Taïi caùc chieán khu mieàn Baéc, taêng só vaø cö só tham döï ñaéc löïc vaøo vieäc xaây döïng vuøng giaûi phoùng, saûn xuaát kinh teá, chaêm nom giaùo duïc vaø nuoâi naáng thieáu nhi. Cö só Thieàu Chöûu vaø hôn naêm möôi em coâ nhi cuûa chuøa Quaùn Söù ñaõ ñònh cö luoân treân vuøng giaûi phoùng. Thieàn sö Theá Long, truï trì chuøa Coå Leã ôû Nam Ñònh laø ngöôøi tieâu bieåu nhaát cho giôùi taêng só tham döï caùch maïng. OÂng ñaõ hoaït ñoäng heát loøng taïi caùc vuøng khaùng chieán vaø ñaõ keâu goïi thanh nieân taêng taïm thôøi ngöøng vieäc tu hoïc ñeå goùp phaàn vaøo caùch maïng. Gaàn ba möôi thanh nieân taêng keå caû caùc vò sö truù taïi chuøa Coå Leã ñaõ nghe theo lôøi goïi cuûa oâng ñi vaøo vuøng khaùng chieán.

Taïi caùc vuøng hoài cö, ñieàu kieän ñaõ coù ñuû cho söï taïo döïng laïi cô sôû. Khaép nôi taêng só vaø cö só tìm veà vôùi nhau ñeå toå chöùc laïi söï tu hoïc. Moät soá Phaät hoïc ñöôøng ñöôïc môû cöûa vaø caùc toå chöùc taêng giaø vaø cö só ñöôïc taùi laäp. Coâng vieäc Phaät söï tieán haønh raát mau choùng bôûi vì quaàn chuùng Phaät töû ñi chuøa vaø tham döï Phaät söï raát ñoâng ñaûo.

Taïi Trung Phaàn, thieàn sö Trí Thuû vaän ñoäng môû cöûa laïi Phaät hoïc ñöôøng Baùo Quoác vaøo naêm 1947. Hoäi Vieät Nam Phaät Hoïc, haäu thaân cuûa hoäi An Nam Phaät Hoïc cuõng ñöôïc thaønh laäp vaøo thaùng Saùu naêm 1948 ñaët truï sôû taïi soá 1B ñöôøng Nguyeãn Hoaøng, Hueá. Cö só Chôn An Leâ Vaên Ñònh ñöùng laøm hoäi tröôûng. Hoäi baét ñaàu lieân laïc vaø taùi laäp caùc tænh hoäi vaø chi hoäi ôû mieàn Trung.

Toå chöùc "Sôn Moân Taêng Giaø" cuõng ñöôïc thaønh laäp taïi chuøa Thöøa Thieân vaø daàn daàn taïi caùc tænh. Thieàn sö Tònh Khieát ñöôïc suy toân laøm Tuøng Laâm Phaùp Chuû cuûa Sôn Moân Taêng Giaø Trung Vieät. Vaøo naêm 1947, truï sôû cuûa Sôn Moân Taêng Giaø Trung Vieät ñaët taïi chuøa Linh Quang Hueá.

Veà phöông dieän baùo chí, moät taïp chí Phaät hoïc ñöôïc xuaát baûn, laáy teân laø Giaùc Ngoä, do moät soá thanh nieân taêng só vaø cö só chuû tröông, trong ñoù coù Voõ Ñình Cöôøng, Cao Khaû Chính, Tröông Tuù, Trònh Tieân, Phaïm Ñaêng Trí vaø Truùc Dieäp v.vâ€¦ Sau ñoù, tôø Vieân AÂm ñöôïc tuïc baûn vôùi söï chaêm soùc cuûa thieàn sö Trí Quang, laøm cô quan ngoân luaän chính thöùc cuûa hoäi Vieät Nam Phaät Hoïc.

Taïi Baéc Phaàn, moät soá taêng só trieäu taäp ñaïi hoäi chö taêng taïi chuøa Quaùn Söù vaøo ngaøy 20.8.1949 ñeå thaønh laäp hoäi Taêng Ni Chính Lyù Baéc Vieät vaø baàu thieàn sö Toá Lieân laøm hoäi tröôûng. Moät Phaät hoïc ñöôøng cho taêng sinh do thieàn sö Tueä Taïng ñöùng laøm ñoác giaùo ñöôïc khai giaûng taïi chuøa Quaùn Söù vaøo thaùng Chính 1949 vaø moät Phaät hoïc ñöôøng cho ni sinh cuõng ñöôïc khai giaûng taïi chuøa Vaân Hoà cuõng vaøo thaùng Chín 1949. Ñeán ngaøy 9.9.1950, ñaïi hoäi "Taêng Ni Chænh lyù" hoïp taïi chuøa Quaùn Söù vaø danh xöng ñöôïc ñoåi laïi laø " Phaät Giaùo Taêng Giaø Baéc Vieät". Thaùng Tö naêm 1951, thieàn sö Maät ÖÙng ñöôïc suy toân laøm Thieàn gia phaùp chuû. Baùn nguyeät san Phöông Tieän ñöôïc xuaát baûn, do thieàn sö Toá Lieân ñaûm nhieäm vôùi söï coäng taùc cuûa caùc thieàn sö Trí Haûi, Vónh Tröôøng, Quaûng Haèng vaø Ngoïc Baûo.

Ñoàng thôøi hoäi Vieät Nam Phaät Giaùo cuõng ñöôïc thaønh laäp taïi chuøa Quaùn Söù, vôùi cö só Buøi Thieän Cô laøm hoäi tröôûng. Moät hoäi khaùc teân laø hoäi Phaät Töû Vieät Nam ñöôïc thaønh laäp taïi chuøa Chaân Tieân.

Taïi Nam Phaàn, caùc thieàn sö Trí Tònh vaø Quaûng Minh thaønh laäp Phaät hoïc ñöôøng Lieân Haûi taïi Chôï Lôùn vaøo naêm 1946. tieáp ñeán, thieàn sö Huyeàn Dung môû Phaät hoïc ñöôøng Mai Sôn. Phaät hoïc ñöôøng naøy sau ñöôïc dôøi veà chuøa Suøng Ñöùc Chôï lôùn. Naêm 1949, thieàn sö Trí Höõu thaønh laäp Phaät hoïc ñöôøng ÖÙng Quang, cuõng ôû Chôï Lôùn. Taïi Traø Vinh, thieàn sö Thieän Hoa cuõng môû cöûa laïi Phaät hoïc ñöôøng Traø Vinh, thieàn sö Thieän Hoa cuõng môû cöûa laïi Phaät hoïc ñöôøng Traø Vinh töø 1946 vaø thu nhaän hoïc taêng môùi.

Naêm 1950, caùc thieàn sö Trí Höõu, Thieän Hoøa, Nhaät Lieân, Huyeàn Dung, Trí Tònh vaø Quaûng minh hoïp taïi chuøa ÖÙng Quang vaø quyeát ñònh thoáng nhaát caùc Phaät hoïc ñöôøng Lieân Haûi, Mai Sôn vaø ÖÙng Quang laïi. Keát quaû laø Phaät hoïc ñöôøng Nam Vieät ñöôïc thaønh laäp taïi chuøa ÖÙng Quang. Thuaän theo yù thieàn sö Nhaät Lieân, chö taêng ñoàng yù ñoåi danh xöng ÖÙng Quang thaønh AÁn Quang,

Naêm 1953, Phaät hoïc ñöôøng Phaät Quang cuõng gia nhaäp Phaät hoïc ñöôøng Nam Vieät vaø thieàn sö Thieän Hoa ñöôïc môøi veà chuøa AÁn Quang ñeå coäng taùc.

Trong nhöõng vò cö só uûng hoä vieäc thaønh laäp Phaät hoïc ñöôøng Nam Vieät, coù vò teân laø Mai Thoï Truyeàn, phaùp danh laø Chaùnh Trí. Thaáy caùc mieàn Trung vaø mieàn Baéc ñaõ coù cô sôû tu hoïc vöõng chaõi cho ngöôøi cö só, oâng Mai Thoï Truyeàn vaän ñoäng vôùi caùc thaân höõu ñeå thaønh laäp hoäi Phaät Hoïc Nam Vieät. Hoäi naøy ra ñôøi ngaøy 25.2.1951 taïi Saøi Goøn, ñaët truï sôû taïi chuøa Khaùnh Höng ôû Hoøa Höng, vaø sau ñoù ít laâu dôøi veà chuøa Phöôùc Hoøa ôû Baøn Côø. Hoäi tröôûng nieân khoùa ñaàu tieân laø cö só Nguyeãn Vaên Khoûe, moät cö só töøng hoaït ñoäng ñaéc löïc cho hoäi Löôõng Xuyeân Phaät Hoïc. Sau nhieàu naêm hoaït ñoäng, hoäi Phaät Hoïc Nam Vieät döïng chuøa Xaù Lôïi ñeå laøm truï sôû.

Ngaøy 5.6.1951 moät cuoäc ñaïi hoäi cuûa chö taêng taïi chuøa Höng Long ñaõ ñi ñeán söï thaønh laäp Giaùo Hoäi Taêng Giaø Nam Vieät, truï sôû ñaët taïi chuøa AÁn Quang. Thieàn sö Ñaït Töø laøm trò söï tröôûng cuûa Giaùo Hoäi vaø thieàn sö Nhaát Lieân ñaûm nhaän traùch vuï toång thö kyù. Thieàn sö Ñaït Thanh (chuøa Giaùc Ngoä) ñöôïc suy toân laøm phaùp chuû laâm thôøi. Ñaïi hoäi ngaøy 8.3.1953 cuûa Giaùo Hoäi Taêng Giaø Nam Vieät baàu thieàn sö Thieän Hoøa laøm trò söï tröôûng vaø suy toân thieàn sö Hueä Quang laøm phaùp chuû.

Nhö vaäy laø Baéc Trung Nam ñaõ coù ñuû caùc taäp ñoaøn taêng só vaø cö só. Ba taäp ñoaøn taêng só vaø ba taäp ñoaøn cö só naøy naêm 1951 ñaõ hoïp hoäi ñoàng taïi Hueá vaø thaønh laäp moät toå chöùc Phaät giaùo thoáng nhaát laáy teân laø Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam.

Ñöùng veà phöông dieän hình thöùc, caùc toå chöùc Phaät giaùo noùi treân ñeàu tuyeân boá laø khoâng mang maøu saéc chính trò, nghóa laø traùnh khoâng ñaû ñoäng tôùi vaán ñeà thôøi cuoäc. Ñieàu naøy coù tính caùch deã hieåu, bôûi vì nhöõng toå chöùc naøy ñöôïc thieát laäp vaø hoaït ñoäng trong nhöõng vuøng "quoác gia", nhöõng vuøng ñöôïc cai trò vaø baûo veä bôûi moät "chính quyeàn quoác gia" vôùi söï kieåm soaùt cuûa quaân ñoäi thöïc daân Phaùp. Tuyeân boá coâng khai raèng hoï choáng thöïc daân vaø chính quyeàn buø nhìn do thöïc daân ñaët ra, ñoù laø vieäc nhöõng toå chöùc Phaät giaùo aáy khoâng theå laøm ñöôïc, bôûi vì neáu laøm nhö theá thì bò ñoùng cöûa vaø ñaøn aùp ngay töø buoåi ñaàu. Ñieàu hoï coù theå laøm ñöôïc, do ñoù, laø tuyeân boá tính caùch phi chính trò cuûa hoï vaø nhö vaäy coù theå töø choái nhöõng aùp löïc cuûa thöïc daân vaø caùc chính quyeàn tay sai bieán mình thaønh nhöõng yeáu toá choáng khaùng chieán. Tuy nhieân, thöïc hieän ñöôïc ñieàu naøy cuõng laø moät coâng trình vaát vaû. AÙp löïc cuûa chính quyeàn thöôøng xuyeân ñeø naëng treân hoï, vaø khi choáng laïi aùp löïc naøy, hoï trôû thaønh nhöõng toå chöùc khoâng ñöôïc chính quyeàn tin caäy. Traùi laïi, hoï coøn bò nghi ngôø, nhaát laø khi moät soá tu só vaø cö só trong caùc toå chöùc Phaät giaùo bò baét vì lyù do hoaït ñoäng bí maät cho khaùng chieán. Lôïi duïng nhöõng toå chöùc naøy vaøo muïc tieâu chính trò khoâng ñöôïc, chính quyeàn beøn xoay sang naâng ñôõ nhöõng thaønh phaàn taêng só vaø cö só "thaân höõu" ñeå giuùp hoï thaønh laäp nhöõng toå chöùc Phaät giaùo coù tính caùch thaân chính. Do ñoù, nhöõng toå chöùc nhö Phaät Giaùo Thuyeàn Löõ (ôû Trung) vaø Phaät Giaùo Coå Sôn Moân (ôû Nam) ra ñôøi. Tuy vaäy, nhöõng toå chöùc naøy khoâng höõu hieäu vaø khoâng lôùn maïnh ñöôïc (107)

Ñöùng veà phöông dieän noäi dung, caùc toå chöùc Phaät giaùo noùi treân, ít nhaát laø trong giai ñoaïn 1948-1950, ñeàu coù khuynh höôùng thaân khaùng chieán. Khuynh höôùng naøy ñöôïc troâng roõ reät trong giôùi treû tuoåi cuûa caùc taäp ñoaøn Phaät giaùo, taêng só cuõng nhö cö só. Töø 1949, toå chöùc Gia Ñình Phaät Hoùa Phoå ñaõ ñöôïc thaønh laäp vaø phaùt trieån maïnh ôû mieàn Baéc roài vaø ñaïo Phaät ôû Vieät Nam hoøi ñoù khoâng coøn laø ñaïo cuûa rieâng nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi nöõa. Chuøa chieàn ôû thaønh thò (vaø ôû caû thoân queâ nöõa) ñeàu thaáp thoaùng boùng ngöôøi treû tuoåi vaø vang vang tieáng haùt cuûa hoï. Nhieàu phaàn töû taêng só vaø cö só treû tuoåi bí maät tham döï khaùng chieán vaø bí maät lieân laïc vôùi baïn beø cuûa hoï trong vuøng khaùng chieán. Hoï ñoàng nhaát "chính nghóa ñoäc laäp" vôùi ñaïo Phaät vaø hoï goïi con ñöôøng tranh ñaáu cho ñoäc laäp quoác gia cuûa nhöõng ngöôøi khaùng chieán laø "chính ñaïo". Haõy nghe moät thanh nieân Phaät töû ôû Haø Noäi caàu nguyeän trong ñeâm giao thöøa Canh daàn, ñem 16 thaùngHai naêm 1950:

"Ñeâm giao thöøa Canh daàn! Giôø phuùt thieâng lieân naøy ñaõ ñaùnh daáu moät naêm khoùi löûa mòt muø treân giang sôn nöôùc Vieät, moät naêm chieán tranh taøn khoác töø Baéc chí Nam, töø Ñoâng sang Taây, treân baùn ñaûo chöõ S, moät naêm ñaày daãy nhöõng gieát choùc, ñaánp, thieâu huûy, gaây neân bieát bao noãi ñau thöông tang toùc!â€¦ nhöng cuõng laø laø moät naêm maø daân toäc Vieät Nam ñaõ tröôûng thaønh, moät naêm maø daân toäc Vieät Nam ñaõ hy sinh xöông maùu ñeå daønh Ñoäc Laäp, Töï Do cho Toå Quoác. Bieát bao nhieâu chieân só vaø naïn nhaân chieán tranh ñaõ boû mình nôi chieán ñòa! Bieát bao cô nghieäp bò phaù huûy! Söï hy sinh cuûa caû moät daân toäc thaät laø voâ bôø beán.

"Trong giôø phuùt thieâng lieâng cuûa leã giao thöøa, taát caû haøng Phaät töû leân khoùa leã tuïng kinh nieäm Phaät ñeå taâm hoàn ñöôïc yeân tónh maø töôûng nieäm ñeán nhöõng ngöôøi thaân yeâu, giôø naøy ñang coøn tranh ñaáu, coøn ñang chòu cöïc khoå laàm than ôû khaép nôi töø thaønh thò thoân queâ ñeán taän beân giôøi goùc beå, ñeå töôûng nieäm ñeán nhöõng baø con hoï haøng thaân thích ñaõ bao thu bieät voâ aâm tín, hieän nay coøn soáng hay ñaõ ngaõ quî tröôùc muõi teân hoøn ñaïn nôi sa tröôøng!

"Ngoaøi trôøi toái ñen nhö möïc, gioù baác vi vuùt töøng côn, haät möa xuaân laïnh buoát caøng gôïi cho ta nhôù ñeán caùc baø con, anh em, chuù baùc, coâ dì, con chaùu thaân yeâu cuûa chuùng ta giôø ñaây ôû nhöõng nôi xa xaêm muø mòt,ñang lo laéng laøm troøn phaän söï cuûa moät ñeä töû Phaät chaân chính ñang noå löïc hoaït ñoäng cho hoøa bình choùng trôû laïi vôùi giang sôn ñaát nöôùcâ€¦

"Xa xa tieáng chuoâng chuøa voïng trong khoâng trung nhö nhaén nhuû caùc haøng ñeä töû Phaät haõy kieåm ñieåm mình, kieåm ñieåm coâng vieäc mình laøm trong naêm vöøa qua vaø haõy nöông aùnh haøo quang chö Phaät soi saùng cho con ñöôøng "chính ñaïo" ñeå sang naêm môùi, caù baïn maïnh daïn tieán böôùc, taêng tröôûng ñaïo taâm vaø cöông quyeát giöõ vöõng tinh thaàn"(108).

Trong moät taïp chí xuaát baûn ôû thaønh thò maø vieát ñöôïc nhö theá, töôûng cuõng laø roõ reät vaø can ñaûm. Chuùng ta haõy ñeå yù ñeán danh töø hoøa bình duøng trong baøi. Danh töø naøy coøn coù nghóa laø "ñoäc laäp".

Cuõng nhö trong moät yù nieäm veà "hoøa bình" töông töï, moät Phaät töû ôû Saøi Goøn vieát vaøo thaùng Taùm naêm 1950 ñeà nghò moät chöông trình taùm ñieåm, hai ñieåm ñaàu nhö sau:

"Ñieàu thöù nhaát: gaáp gaáp ngöøng chieán tranh. Neân toân kính chuû quyeàn cuûa daân toäc. Phaûi giaûi phoùng caùc daân toäc thuoäc ñòa, laäp thaønh quoác gia maø chuûng toäc cuûa hoï töï chuû laáy. Khoâng ñöôïc tham döï vaøo vieäc chính trò töï chuû cuûa caùc quoác giaâ€¦"

"Ñieàu thöù hai: Quaân ñoäi vieãn chinh phaûi trôû veà boån quoác, khoâng ñöôïc ñình truù treân ñòa phaän moät quoác gia naøo. Caùc giôùi tö nhaân trung laäp nhö thöông gia, kyõ ngheä gia v.vâ€¦ phaûi coù ñieàu kieän thoûa thuaän möoùi coù theå löu truù ñöôïc (109).

Tính caùch "phi chính trò" coù veû hình thöùc cuûa caùc taäp ñoaøn Phaät giaùo hoài ñoù, thöïc ra, chæ laø moät hình thöùc töï veä. Giôùi Phaät töû tuoåi treû, baèng haønh ñoäng vaø phaùt bieåu cuûa hoï, ñaõ noùi ñöôïc khuynh höôùng thaân khaùng chieán cuûa caùc toå chöùc treân.

Nhöng khoâng phaûi taát caû moïi ngöôøi trong caùc toå chöùc Phaät giaùo ñeàu coù hoaït ñoäng vaø tö töôûng thaân khaùng chieán. Raát ñoâng nhöõng ngöôøi tôùi chuøa hoài ñoù laø nhöõng ngöôøi ñaõ töøng chòu ñöïng tai aùch chieán tranh: thaân nhaân cuûa hoï töøng bò saùt haïi hoaëc tuø ñaøy hoaëc maát tích, cô nghieäp cuûa hoï töøng bò tan taønh vì bom ñaïn. Hoï ñeán chuøa ñeå tìm söï an tónh cho taâm hoàn, ñeå ñöôïc an uûi, ñeå ñöôïc chôû che.

Coù nhöõng ngöôøi ñeán chuøa ñeå vöøa tìm nguoàn an uûi, vöøa ñeå caàu nguyeän cho ngöôøi thaân ñaõ maát hoaëc ñang chieán ñaáu gian khoå ôû xa xoâi. Nhöõng coù nhöõng ngöôøi ñaõ quaù ñau khoå vì chieán tranh chæ muoán ñeán chuøa ñeå ñöôïc an uûi, vaø khoâng muoán nghe chuyeän chieán tranh vaø chính trò ôû choán thieàn moân duø tình caûm cuûa hoï vaãn thieân veà beân khaùng chieán. Cuõng coù ngöôøi nhaát quyeát baûo veä tính caùh "phi chính trò" cuûa toå chöùc Phaät giaùo: hoï choáng chuyeän laøm chính trò trong toå chöùc Phaät giaùo duø trong thaâm taâm, hoï khoâng coù aùc caûm gì vôùi khaùng chieán.

Trong soá nhöõng ngöôøi naøy, ta nhaän dieän ñöôïc moät soá ngöôøi coù maët trong guoàng maùy quaûn trò cuûa caùc hoäi Phaät giaùo: hoï choáng laïi baát cöù haønh ñoäng naøo coù theå gaây nguy haïi ñeán toå chöùc hoï veà phöông dieän phaùp lyù, vaø coá nhieân laø hoï khoâng ñi ñoâi vôùi giôùi thieân taû. Nhöõng ngöôøi naøy thöôøng thöôøng laø nhöõng cö só coù ñoâi chuùt ñòa vò trong xaõ hoäi. Hoï coù ñöôïc theå xem laø "caùnh höõu" cuûa caùc toå chöùc Phaät giaùo. Nhöõng thaønh phaàn naøy coù theå laø nhöõng Phaät töû thaønh thöïc vaø coù ñöùc tin nôi ñaïo Phaät; tuy nhieân ñieàu aáy ñaõ khoâng ngaén caám ñöôïc hoï söû duïng ñòa vò cuûa hoï trong ñoaøn theå Phaät giaùo ñeå cuûng coá ñòa vò cuûa hoï trong xaõ hoäi. Tính chaát baûo thuû cuûa hoï ñaõ laøm trì treä böôùc tieán cuûa Phaät giaùo khoâng phaûi laø ít.

Trong khoaûng thôøi gian töø 1945 ñeán 1950, giôùi Phaät töû yeâu nöôùc khoâng tìm thaáy con ñöôøng naøo coù theå phuïc vuï ñöôïc cho neàn ñoäc laäp quoác gia ngoaøi con ñöôøng tham döï vaøo cuoäc khaùng chieán baïo ñoäng. Nhöng trong quaù trình tham döï naøy, hoï daàn daàn nhaän thöùc ñöôïc nhöõng ñieàu sau ñaây:

Nhöõng nhaän ñình naøy baét ñaàu chín muoài vaøo khoaûng cuoái naêm 1950. khi caùc toå chöùc Phaät giaùo Baéc, Nam, Trung ñaõ trôû thaønh nhöõng löïc löôïng xaõ hoäi ñaùng keå vaø ñaõ baét ñaàu gaây aûnh höôûng tröïc tieáp vôùi thôøi cuoäc. Y Ù nieäm ñi tìm moät con ñöôøng tranh ñaáu thích hôïp vôùi tinh thaàn Phaät giaùo ñöôïc hình thaønh trong moïi toå chöùc Phaät giaùo thôøi ñoù, vaø ñaõ thuùc ñaåy saùu taäp ñoaøn Phaät giaùo ñi töùoi söï trieäu taäp ñaïi hoäi vaøo naêm 1951 ñeå thaønh laäp Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam. Baûn Tuyeân Ngoân cuûa Toång Hoäi coâng boá ngaøy Phaät Ñaûn naêm 1951 taïi Hueá ñaõ noùi leân ñöôïc yù nguyeän naøy:

Con ñöôøng môùi tuy ñaõ tìm thaáy, nhöng chöa phaûi laø moät con ñöôøng theânh thang. Nhöõng Phaät töû coøn chieán ñaáu trong haøng nguõ khaùng chieán vaãn kieân trì treân con ñöôøng gian khoå cuûa hoï. Taïi caùc vuøng "quoác gia" kieåm soaùt, Phaät töû noã löïc cuûng coá vaø phaùt trieån toå chöùc mình. Y Ù nieäm "ñaïo phaùp gaén lieàn daân toäc" ñöôïc hình thaønh vaø hoaøi voïng cuûa moät cuoäc tranh ñaáu baát baïo ñoäng cho hoøa bình vaø cho chuû quyeàn daân toäc ñöôïc khôi môû. Söï thoáng nhaát cuûa Phaät giaùo Vieät Nam naêm 1951 ñaõ laøm phaùt sinh moät nieàm tin môùi.

(106)Goïi laø chuøa OÂ Moâi vì tröôùc chuøa coù moät haøng caây oâ moâi daøi. Hieän chöa tìm ñöôïc teân chöõ cuûa chuøa

(107)Toå chöùc Phaät giaùo Thuyeàn Löõ ñöôïc thieàn sö Trí Höng ñöùng ra chuû xöôùng. Thieàn sö Trí Höng teân laø Nguyeãn Taêng ngöôøi quaän Moä Ñöùc, tænh Quaûng Ngaõi. Laø taêng cöông chuøa Töø Laâm, oâng cuõng kieâm nhieäm traùch vuï kieåm taêng ôû ba quaän mieàn Nam tænh Quaûng Ngaõi laø Tö Nghóa, Moä Ñöùc vaø Ñöùc Phoå. OÂng laø con thöù möôøi ba cuûa moät nhaân só thaân Phaùp teân laø Nguyeãn Thaân vì vaäy thöôøng ñöôïc goïi laø "caäu möôøi ba". OÂng thöôøng döïa theá quan tuaàn vuõ Quaûng Ngaõi laø Voõ Chuaån ñeå gaây thanh theá trong tænh. Sau Caùch Maïng 1945 oâng phaûi boû ra Hueá, cuøng vôùi moät soá taêng só chuøa Haûi Ñöùc vaø chuøa Phoå Thieân, oâng ñaõ laäp hoäi Phaät giaùo thuyeàn löõ vaø cho ra taäp san Thuyeàn Löõ. Toå chöùc naøy soáng khoâng quaù 4 naêm. OÂng boû vaøo Saøi Goøn vaø cuøng vôùi thieàn sö Trung Nghóa laäp toå chöùc Phaät giaùo Coå Sôn Moân ñaët truï sôû taïi chuøa Giaùc Laâm ôû Phuù Thoï, sau ñoù laïi dôøi veà chuøa Phuïng Sôn.

(108)Truùc Ñoâng, vieát trong baùn nguyeät san Boà Ñeà, Haø Noäi, soá 11, ra ngaøy 17.2.1950.

(109)Cö só Luïc Hoøa, vieát trong baùn nguyeät san Boà Ñeà soá 24, ra ngaøy 28.8.1950

(110)Taâm Taán: Höông Ñaïo Haïnh, Lieân Hoa Hueá, 1856.

(111)Baûn Tuyeân Ngoân thaønh laäp Toång Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam .