Töø ngaøy 15.7.1963 chö taêng taïi chuøa Xaù Lôïi, keå caû caùc vò laõnh ñaïo phong traøo trong UÛy Ban Lieân Phaùi Baûo Veä Phaät Giaùo, ñaõ baét ñaàu moät cuoäc tuyeät thöïc. Raïng saùng ngaøy 17.7.1963, moät cuoäc dieãn haønh oân hoøa ñöôïc phaùt xuaát töø chuøa Giaùc Minh, ñöôøng Phan Thanh Giaûn. Ñoaøn ngöôøi naøy luùc baét ñaàu di thì chæ coù treân 1000 ngöôøi vaø chæ giaêng moät bieåu ngöõ: " Chuùng toâi ñi thaêm thaày chuùng toâi ñang tuyeät thöïc ñeå ñoøi hoûi thöïc thi Thoâng Caùo Chung". Hoï vöôït qua ñöôïc maáy lôùp raøo caûnh saùt vaø keâu goïi quaàn chuùng gia nhaäp vaøo löïc löôïng dieãn haønh cuûa hoï. Nhöõng bieåu ngöõ sau ñaây ñöôïc tröông leân:

Ñoaøn bieåu tình ñaõ maáy laàn phaù ñöôïc nhöõng haøng raøo daây theùp gai ñeå tieán tôùi, nhöng löïc löôïng caûnh saùt vaø maät vuï ñaõ ñöôïc huy ñoäng ñeán quaù ñoâng ñaûo. Ñöôïc trang bò ñaày ñuû, Hoï thieát laäp nhöõng haøng raøo keûm raát kieân coá vaø daøn ra phía sau nhöõng chieác xe cöùu hoûa. Thieàn sö Quaûng Ñoä, ngöôøi ñieàu ñoäng cuoäc dieãu haønh, ñeà nghò quaàn chuùng ngoài xuoáng maët ñöôøng vaø tónh taâm nieäm Phaät giaùo. Ñoaøn ngöôøi luùc baáy giôø chæ caùch chuøa Giaùc Minh coù naêm traêm thöôùc. Sau nöûa giôø nieäm Phaät, quaàn chuùng laëng yeân nghe thieàn sö Quaûng Ñoä ñöùng leân noùi veà cuoäc vaän ñoäng cuûa Phaät giaùo ñoà toaøn quoác. Duøng loa phoùng thanh, oâng chaäm raõi noùi veà chính nghóa cuûa cuoäc tranh ñaáu. Töø hai ñaàu ñöôøng Phan Thanh Giaûn vaø caùc ñöôøng phoá laân caän nhö Nguyeãn Thieän Thuaät, quaàn chuùng ñeàu ñöùng laïi laéng tai nghe. Caùc cöûa soå caùc taàng laàu ñeàu ñöôïc môû ra; ñoàng baøo xuaát hieän treân saân thöôïng cuûa nhaø cöûa hai beân khu phoá ñeå nghe thieàn sö thuyeát giaûng. Löïc löôïng caûnh saùt duøng oáng loa ñinh che laáp tieáng noùi cuûa oâng, nhöng maùy phoùng thanh cuûa chuøa Giaùc Minh khaù maïnh: tieáng noùi cuûa thieàn sö Quaûng Ñoä vaãn coøn ñöôïc nghe raát roõ. Vaøo luùc 10 giôø 30 cuoäc ñaøn aùp thaät söï baét ñaàu. Caûnh saùt vaø maät vuï xoâng vaøo cöôùp giaät bieåu ngöõ. Taêng ni vaø nhöõng ngöôøi ñieàu ñoäng cuoäc dieãu haønh bò taán coâng baèng baùng suùng vaø gaäy goäc tröôùc con maét cuûa giôùi baùo chí vaø quan saùt vieân quoác teá. Tieáng la heùt cuûa phuï nöõ vaø treû em vang daäy. Coù nhieàu vò taêng ni bò ñaùnh ngaõ quî. Coù nhieàu vò khaùc bò lieäng leân xe caûnh saùt vaø bò chôû ñi. Bò ñaøn aùp döõ doäi, ñoaøn bieåu tình ruùt lui töø töø veà chuøa Giaùc Minh vaø chuøa Töø Quang saùt caïnh. Caûnh saùt theo saùt hoï tôùi coång chuøa vaø thieát laäp moät haøng raøo daây theùp gai ñeå phong toûa chuøa. Treân 600 taêng ni vaø phaät töû bò coâ laäp trong chuøa hôn hai ngaøy ñeâm nhö theá.

Cuõng vaøo saùng ngaøy 17.7.1963 khoaûng 400 vò taêng ni ñeán taäp hoïp taïi chuøa Xaù Lôïi. Sau khi leã Phaät vaø maëc nieäm taïi chaùnh ñieän chuøa, hoï saép haøng dieãn haønh töø ñöôøng Baø Huyeän Thanh Quang qua ñöôøng Leâ Vaên Thaïch leân ñöôøng Nguyeãn Thoâng, Ngoâ Thôøi Nhieäm, Leâ Vaên Duyeät, vaø ñi veà höôùng chôï Beán Thaønh. Hoï vöôït qua ñöôïc maáy haøng raøo keõm gai vaø tieán ñöôïc veà vöôøn hoa cuûa Nam chôï Beán Thaønh. Cuoäc dieãn haønh naøy, nhôø tính caùch baát ngôø cuûa noù, ñaõ laøm cho caùc löïc löôïng caûnh saùt ñoái phoù khoâng kòp trong böôùc ñaàu. Ñeán khi caùc löïc löôïng naøy ñöôïc huy ñoäng ñaày ñuû thì ña soá chö taêng ni ñaõ ñeán ñöôïc chôï Beán Thaønh, taêng ni tröông leân nhöõng bieåu ngöõ: "Yeâu caàu chaùnh phuû thöïc thi baûn Thoâng Caùo Chung"Luùc naøy caùc löïc löôïng caûnh saùt chieán ñaáu ñaõ vaây quanh ñaùm bieåu tình, döôùi quyeàn chæ huy cuûa vieân giaùm ñoác caûnh saùt Traàn Vaên Tö. OÂng Traàn Vaên Tö yeâu caàu chö taêng ni haï côø Phaät giaùo vaø caùc bieåu ngöõ xuoáng, nhöng khoâng ai tuaân leänh. Vò ñaïi dieän taêng ni ñöùng leân xin noùi veà muïc ñích cuûa cuoäc bieåu tình dieãn haønh. OÂng giaùm ñoác nha caûnh saùt chæ cho pheùp vò naøy ñöôïc noùi trong naêm phuùt, "mau leân coøn ñeå chuùng toâi thi haønh nhieäm vuï". Ñaïi dieän cho chö taêng ni noùi: "Chuùng toâi tôùi ñaây ñeå toû cuøng quoác daân doàng baøo bieát raèng: Baûn Thoâng Caùo Chung ñaõ kyù keát hôn moät thaùng nay nhöng chính phuû ñaõ khoâng thöïc thi nghieâm chænh maø coøn duøng ñuû moïi caùch ñeå khuûng boá, bao vaây, baét bôù, ñaøn aùp, xuyeân taïc Phaät giaùo ñoà".

Luùc naøy, ñoàng baøo trong chôï ñaõ ñoå xoâ ra raát ñoâng, vaø töø caùc ngaû ñöôøng quaàn chuùng cuõng keùo tôùi chaät ních. Sau khi phaùt bieåu xong, vò ñaïi dieän yeâu caàu löïc löôïng caûnh saùt giaûi toûa ñeå chö taêng ñöôïc dieãn haønh veà chuøa Xaù Lôïi. OÂng Traàn Vaên Tö khoâng chòu, quyeát ñònh duøng "nhöõng bieän phaùp thích nghi" ñeå ngaên chaën cuoäc dieãn haønh trôû veà chuøa Xaù Lôïi maø oâng bieát laø seõ voâ cuøng ñoâng ñaûo. Trong khi chôø ñôïi söï giaûi toûa cuûa caûnh saùt, caùc vò taêng ni ngoài xuoáng ñaát vaø baét ñaàu nieäm Phaät. Cuoäc ñaøn aùp baét ñaàu, caûnh saùt xoâng vaøo, baét lieäng caùc vò taêng ni leân xe bòt buøng. Chö taêng choùng cöï laïi baèng caùch quaøng laáy tay nhau töøng chuoãi daøi. Tình theá trôû neân hoãn loaïn.

Thaáy cuoäc ñaøn aùp xaûy ra tröôùc maët quaàn chuùng ñoâng ñaûo nhö vaäy laø khoâng hay, oâng giaùm ñoác caûnh saùt ñoåi saùch löôïc. OÂng ra leänh ngöøng söï baét eùp vaø ñích thaân tôùi ñieàu ñình vôùi caùc vò ñieàu ñoäng cuoäc dieãn haønh, höùa seõ duøng xe caûnh saùt chôû taát caû chö taêng ni veà chuøa Xaù Lôïi.

Thaáy cuoäc bieåu tình ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu keát quaû vaø chö taêng ni nhieàu ngöôøi ñaõ bò maát söùc, theâm nöõa thaáy oâng giaùm ñoác caûnh saùt ñaõ laáy danh döï maø höùa seõ chôû chö taêng ni veà chuøa Xaù Lôïi, vò ñaïi dieän baèng loøng ñeå cho taêng ni leân xe. Nhöng nhöõng chieác xe naøy, khi ñeán ngaõ tö Toång Ñoác Phöông, thay vì chaïy veà chuøa Xaù Lôïi, laïi reõ höôùng veà Luïc Tænh. Thaáy mình bò löøa, chö taêng ni ñaäp cöûa xe raàm raàm. Caùc vò ngoài tröôùc laáy chaân ñaïp thaéng xe, vaø gaït tay laùi cho xe ñaâm vaøo leà ñöôøng. Nhieàu vò môû cöûa xe phoùng xuoáng ñöôøng khi xe ñang chaïy. Thaáy vaäy caùc xe caûnh saùt phaûi ngöøng laïi. Taát caû caùc vò taêng ni ñeàu taäp hôïp laïi thaønh moät khoái giöõa coâng loä. Caûnh saùt laïi duøng daây theùp gai vaây hoï laïi. Hai vò caûnh saùt tröôûng ñeán gaàn chö taêng, xöng laïi ñaïi dieän oâng giaùm ñoác caûnh saùt, höùa laàn naøy seõ thöïc söï cho taêng veà chuøa Xaù Lôïi. Sôï bò gaït laàn nöõa, chö taêng ni khoâng öng thuaän, chæ yeâu caàu ñöôïc töï do ñi boä veà chuøa xaù lôïi. Hoï ngoài xuoát ñaát ñeå ñoøi hoûi söï giaûi toûa cuûa löïc löôïng caûnh saùt. Nhöng caûnh saùt khoâng giaûi taùn. Cuoäc ñaøn aùp laïi xay ra, khoác lieät gaáy maáy laàn tröôùc: chö taêng ni bò ñaùnh ñaäp vaø neùm leân xe nhö nhöõng con thuù vaät. Quaàn chuùng ôû ñaây khoâng ñoâng ñaûo nhö ôû chôï Beán Thaønh vaø giôùi baùo chí khoâng coù maët, vì vaäy chö taêng ni bò haønh hung moät caùch taøn nhaãn: coù vò bò thoi vaøo nhöõng nôi hieåm yeáu, coù vò bò boùp hoïng, coù vò bò ñaám ñaù tuùi buïi.

Vaøo khoaûng nöûa ñeâm, caûnh saùt coù voõ trang suùng oáng ñoät nhaäp vaøo phoøng chö taêng ñeå xeùt hoûi, ñieàu tra lyù lòch, vaø tra hoûi xem ai laø ngöôøi xuùi giuïc hoï ñi bieåu tình. Nhöõng vò taêng só Vieät goác Mieân ñöôïc tra hoûi caën keû hôn caû.

Chieàu ngaøy hoâm sau, 18.7.1963, nhaân vieân coâng quyeàn ñeán baét taêng ni ñi khai lyù lòch, in daáu tay vaø chuïp hình: hoï baûo ñoù laø thuû tuïc thoâng thöôøng phaûi laøm tröôùc khi caùc vò taêng ni ñöôïc traû töï do, vaø höùa laø vaøo ngaøy mai 19.7.1963 hoï seõ môøi UÛy Ban Lieân Phaùi tôùi ñeå trao traû chö taêng ni veà chuøa Xaù Lôïi.

Tröa 19.7.1963, ñoät nhieân nhieàu xe caûnh saùt ñöôïc ñöa tôùi vaø caûnh saùt ñoøi chôû chö taêng ni veà chuøa Xaù Lôïi, khoâng thaáy coù vò ñòa dieän naøo cuûa UÛy Ban Lieân Phaùi, chö taêng ni khoâng chòu leân xe, cöông quyeát ôû laïi chôø leänh.

Saùng 20.7.1963, ñoät nhieân taát caû nhöõng haøng raøo giaây theùp gai vaø nhöõng löïc löôïng caûnh saùt phong toûa An Döôõng Ñòa bieán maát, vaø oâng Ngoâ Troïng Hieáu, boä tröôûng Coâng Daân Vuï vaø Traàn Vaên Tö giaùm ñoác caûnh saùt xuaát hieän vôùi moät ñoaøn baùo chí Vieät Nam vaø ngoaïi quoác. Tröôùc maët caùc kyù giaû vaø nhieáp aûnh vieân, oâng Traàn Vaên Tö giaûi thích raèng sôû dó chö taêng ni ñöôïc giam giöõ taïi ñaây laø vì hoï bieåu tình baïo ñoäng vaø baát hôïp phaùp vaø ñaõ haønh hung caùc nhaân vieân coâng löïc. Thieàn sö Chaùnh Laïc ñaïi dieän cho chö taêng ni ñöùng leân giaûi thích cho baùo chí nghe veà muïc ñích vaø laäp tröôøng ñaáu tranh baát baïo ñoäng cuûa phaät töû, caûi chính nhöõng ñieàu vu khoáng cuûa oâng giaùm ñoác Caûnh saùt, roài traû lôøi raønh reõ töøng caâu hoûi caû caùc phoùng vieân ñaët ra.

Sau ñoù, ñoaøn taêng ni quyeát ñònh theo phaùi ñoaøn baùo chí veà Saøi Goøn. Ñoaøn ngöôøi ñeán Phuù Laâm thì, sau khi ñeå cho giôùi baùo chí ñi khoûi, moät toaùn caûnh saùt chieán ñaáu ngaên chaën taát caû taêng ni laïi. Thieàn sö Chaùnh Laïc ñeà nghò toaøn theå ngoài xuoáng maët ñöôøng nieäm Phaät. Trong khi caùc vò ñaïi dieän taêng ni ñoái thoaïi vôùi caûnh saùt thì moät phaùi ñoøan cuûa UÛy Ban Lieân Phaùi do thieàn sö Thieän Minh höôùng daãn, ñeán kòp. Keát cuoäc laø chö taêng ñöôïc ñöa veà chuøa Xaù Lôïi baèng xe ñoø, coù moät ñoaøn xe bình bòch cuûa caûnh saùt daãn loä.

Vaøo luùc 12 giôø 15, ñoaøn xe tôùi tröôùc coång chuøa Xaù Lôïi. Baáy giôø hoï ñöôïc thieàn sö Tònh Khieát, caùc thieàn sö khaùc trong UÛy Ban Lieân Phaùi vaø quaàn chuùng tuùc tröïc saün ôû ñaây ñoùn tieáp. Thieàn sö Taâm Chaâu, chuû tòch UÛy Ban Lieân Phaùi caûm ñoäng tröôùc nhöõng hy sinh vaø chòu ñöïng cuûa chö taêng ni trong boán ngaøy boán ñeâm vöøa qua, ñaõ ñöùng daäy laïy taï ñaïi chuùng. Cöû chæ naøy ñaõ laøm cho moïi ngöôøi xuùc ñoäng.

Nhöõng vò taêng ni troïng thöông ñöôïc ñöa ngay vaøo chaêm soùc. Sau khi kieåm ñieåm, soá taêng ni bò baét hoaëc maát tích leân gaàn tôùi naêm chuïc vò (183)

Baùo chí vaø caùc ñaøi truyeàn thanh truyeàn hình quoác teá ñaõ ñaêng taûi ñaày ñuû veà nhöõng cuoäc bieåu tình noùi treân taïi Saøi Goøn. Quaàn chuùng taïi quoác noäi theo doõi caùc ñaøi B.B.C, V.O.A, bieát raát roõ nhöõng gì ñaõ xaûy ra taïi Saøi Goøn va nhöõng dö luaän xoân xao treân theá giôùi.

Chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm bieát roõ nhöõng gì ñang xaûy ra treân dö luaän quoác teá, nhaát laø dö luaän ngöôøi Myõ. Nhöõng kyù giaû nhö David Halberstam cuûa tôø New York Times vieát treân baùo naøy raát nhieàu baøi baát lôïi cho cheá ñoä Saøi Goøn. Kyù giaû naøy noùi chính phuû Ngoâ Ñình Dieäm ñaõ bò nhaân daân gheùt boû, vaø vaán ñeà laät ñoå chính quyeàn Dieäm chæ laø vaán ñeà thôøi gian. Thöôïng nghò só Hoa Kyø Wayne L. Morse tuyeân boá ngaøy 19.7.1963 raèng oâng khoâng ñoàng yù cho Hoa Kyø vieän trôï theâm moät ñoàng naøo nöõa cho chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm. Tin töùc nhöõng kyù giaû Hoa Kyø bò caûnh saùt haønh hung ñöôïc caùc baùo chí ôû Hoa Tònh Ñoán vaø Nöõu Öôùc ñaêng taûi. Tôø Hoa Thònh Ñoán Thôøi Baùo (Washingtin Post) ñaõ vieát nhöõng baøi bình luaän sau ñaây ngaøy 19.6.1963: "Cuoäc tranh chaáp khoâng coøn laø moät bieán ñoäng coù tính caùch ñòa phöông nöõa. Vì cheá ñoä oâng Dieäm lieân heä maät thieát quaù ñoái vôùi Hoa Kyø, neân caùi nguy cô Phaät giaùo ñoà ôû khaép AÙ chaâu seõ coù caûm töôûng raèng duø sao Hoa Kyø cuõng dung tuùng tröôùc söï kyø thò toân giaùo. Tuy ñoù laø moät caûm nghó sai laàm nhöng duø sao ñoàng minh cuûa moät cheá ñoä ñoäc taøi vaø aùp böùc cho neân Hoa Kyø cuõng bò aûnh höôûng."

"Ñeå toû roõ chuû tröông cuûa chính phuû cöông quyeát thi haønh ñuùng ñaén vaø höõu hieäu Thoâng Caùo Chung vaø ñeå ñaùnh tan moïi hoà nghi hoaëc möu moâ xuyeân taïc chia reõ, chieáu theo ñeà nghò cuûa Hoäi Ñoàng Lieân Boä, toâi vöøa chaáp thuaän:

1- Chæ thò cuûa nghò ñònh soá 358 ngaøy 9 thaùng 7 naêm 1963 aán ñinh theå thöùc treo côø Phaät giaùo. Theå thöùc naøy ñaõ aùp duïng rieâng cho Toång Hoäi Phaät Giaùo seõ aùp duïng cho baát taát caû caùc moân phaùi naøo töï yù coâng nhaän Phaät giaùo kyø.

2- Chæ thò UÛy Ban Lieân Boä hôïp taùc maät thieát vôùi phaùi ñoaøn Phaät giaùo ñeå cuøng nghieân cöùu ñieàu tra giaûi quyeát hoaëc theo hoà sô hoaëc taïi choã neáu caàn nhöõng khieáu naïi lieân quan ñeán söï thöïc thi Thoâng Caùo Chung.

3- Chæ thò caùc caáp quaân daân chính moãi ngöôøi trong lónh vöïc cuûa mình, trong lôøi noùi cuõng nhö trong vieäc laøm, tích cöïc goùp phaàn vaøo vieäc thöïc thi Thoâng Caùo Chung.

Toâi mong raèng quoác daân ñoàng baøo ghi nhaän yù chí hoøa giaûi toät böïc cuûa chính phuû trong vaán ñeà Phaät giaùo vaø toâi yeâu caàu quoác daân ñoàng baøo töø nay seõ khaùch quan phaùn quyeát ñeå coù thaùi ñoä haønh ñoäng, khoâng ñeå ai laøm ngaên caûn böôùc tieán cuûa taân toäc trong nhieäm vuï dieät Coäng cöùu quoác".

Lôøi keâu goïi "ghi nhaän yù chí hoøa giaûi toät böïc cuûa chính phuû" ñöôïc noùi leân trong khi chuøa Xaù Lôïi, Giaùc Minh, AÁn Quang taïi Saøi Goøn vaø nhieàu ngoâi chuøa khaùc treân khaép laõnh thoå coøn bò phong toûa vaø treân 300 vò taêng ni ñang bò vaây haõm taïi An Döôõng Ñòa, vaø hôn boán traêm taêng ni khaùc raûi raùc trong toaøn quoác ñang bò giam giöõ. Saùng ngaøy 19.7.1963, thieàn sö Taâm Chaâu göûi moät vaên thö cho toång thoáng Dieäm ñeå ñaùp lôøi hieäu trieäu cuûa oâng. Trong laù thö thieàn sö ghi nhaän lôøi hieäu trieäu naøy cuûa toång thoáng vaø yeâu caàu oâng caáp toác phoùng thích taát caû nhöõng ai bò chính quyeàn giam giöõ töø ngaøy 8.5.1963, boài thöôøng cho caùc naïn nhaân cuoäc thaûm saùt aáy. Ñoàng thôøi oâng cuõng baùo tin raèng caùc chuøa Xaù Lôïi, AÁn Quang vaø Giaùc Minh, sau khi ñöôïc giaûi toûa vaøo khoaûng nöûa giôø vaøo saùng 8.5.1963, ñaõ bò caùc löïc löôïng caûnh saùt phong toûa trôû laïi. OÂng keát luaän: "Caùc vaán ñeà treân ñöôïc giaûi quyeát xong, chuùng toâi môùi coù theå hôïp taùc vôùi UÛy Ban Lieân Boä maø nghieân cöùu, xem xeùt nhöõng vaán ñeà khaùc ñeå cho cuoäc hoøa giaûi ñöôïc hoaøn toaøn toát ñeïp.

Laäp tröôøng UÛy Ban Lieân Phaùi, do ñoù laø seõ khoâng chaáp thuaän vieäc coäng taùc vôùi chính quyeàn ñeå thaønh laäp UÛy Ban Hoån Hôïp chöøng naøo nhöõng ñieàu caên baûn nhaát cuûa Thoâng Caùo Chung chöa ñöôïc thöïc thi. Vaên thö trao ñoåi giöõa UÛy Ban Lieân Phaùi vaø UÛy Ban Lieân Boä trong thôøi gian töø ngaøy 19.7.1963 ñeán 30.7.1963 phaàn lôùn laø ñeå ñeà caäp tôùi vaán ñeà naøy. Veà phía Phaät giaùo, UÛy Ban Lieân Phaùi tieáp tuïc coâng boá nhöõng taøi lieäu vi phaïm Thoâng Caùo Chung cuûa chính quyeàn: nhöõng vuï maát tích taêng só, nhöõng vuï aùm saùt vaø ñaõ thöông phaät töû, nhöõng vuï raõi truyeàn ñôn giaû taïo ñeå choáng phong traøo ñaáu tranh cho naêm nguyeän voïng v.vâ€¦(184) .

Caùc baùo chí thuû ñoâ ñeàu naèm trong tay chính quyeàn cho neân UÛy Ban Lieân Phaùi phaûi thieát laäp moät heä thoáng truyeàn tin ñaëc bieät. Caùc thieàn sö Quaûng Ñoä vaø Ñöùc Nghieäp laø nhöõng ngöôøi phuï traùch lieân laïc vôùi caùc kyù giaû quoác teá vaø caùc toøa laõnh söï ngoaïi quoác taïi Saøi Goøn: moãi khi coù tin töùc gì caàn thoâng baùo, caùc vò duøng ñieän thoaïi, hoaëc cuûa chuøa, hoaëc cuûa nhöõng tö gia quanh chuøa. Nhieàu khi baûn tin ñöôïc truyeàn ñi treân nhöõng maûnh giaáy nhoû vaø ñöôïc ñieän thoaïi cho giôùi baùo chí töø nhöõng ñòa ñieåm raát xa chuøa. Cuøng vôùi nhöõng vò thoâng thaïo sinh ngöõ khaùc, hoï dòch nhöõng baøi baùo ngoaïi quoác coù lieân heä ñeán cuoäc tranh ñaáu ñeå phoå bieán. Hoï thu thanh nhöõng baûn tin do caùc ñaøi phaùt thanh ngoaïi quoác truyeàn ñi vaø cheùp thaønh nhöõng baûn tin. Thieàn sö Chaâu Toaøn ñieàu ñoäng moät soá nhaân vieân ngaøy ñeâm aán haønh nhöõng baûn tin naøy baèng maùy in phöùc baûn (stencils). Taøi lieäu ñöôïc chuyeån ñi caùc trung taâm khaùc ôû thuû ñoâ ñeå ñöôïc in laïi vaø phoå bieán. Taïi Hueá vaø caùc trung taâm ñaáu tranh khaùc nhö Quaûng Trò, Quaûng Nam, Nha Trang, Ñaø Laït, Bình Long, Ninh Thuaän, Bình Thuaän, Gia Ñònh v.vâ€¦ ñöôøng loái thoâng tin vaø tranh ñaáu cuõng ñöôïc phoûng theo phöông thöùc naøy.

Trong suoát thôøi gian tranh ñaáu, ngaøy naøo quaàn chuùng cuõng ñeán chuøa raát ñoâng ñaûo ñeå leã Phaät. Ngoài tuyeät thöïc vaø uûng hoä UÛy Ban Lieân Phaùi. Caùc thieàn sö Giaùc Ñöùc vaø Hoä Giaùc phuï traùch thuyeát giaûng trong caùc buoåi taäp hôïp vaø tuyeät thöïc naøy. Hoï giaûi thích cho quaàn chuùng roõ laäp tröôøng cuûa Phaät giaùo, thaùi ñoä cuûa chính quyeàn, toá caùo nhöõng haønh ñoäng vi phaïm Thoâng Caùo Chung vaø noùi veà dö luaän quoác teá ñoái vôùi cuoäc tranh ñaáu ñoøi thöïc thi Naêm Nguyeän Voïng. Hai vò ñeàu laø nhöõng thieàn sö treû vaø coù taøi huøng bieän.

Trong guoàng maùy chính quyeàn, thaäm chí trong caùc löïc löôïng an ninh, caûnh saùt maät vuï ñaõ coù nhieàu ngöôøi ñöùng veà phía tranh ñaáu. UÛy Ban Lieân Phaùi luoân luoân ñöôïc thoâng baùo tröôùc veà nhöõng bieän phaùp ñaøn aùp cuûa chính quyeàn. Cuoäc bieåu tình cuûa hôn 100 thöông pheá binh tröôùc chuøa Xaù Lôïi ngaøy 23.7.1963 do chính quyeàn toå chöùc ñeå choáng ñoái phong traøo Phaät giaùo cuõng ñaõ ñöôïc UÛy Ban Lieân Phaùi bieát ñöôïc vaø thieàn sö Taâm Chaâu ñaõ göûi thö ñeán chính quyeàn ñeå phaûn ñoái ngay 22 thaùng 7 naêm 1963. Trong moät thö ñeà ngaøy 22 thaùng 7 naêm 1963, thieàn sö cuõng cho chính quyeàn bieát laø oâng Ngoâ Troïng Hieáu, boä tröôûng Coâng Daân Vuï ñang cho 300 caùn boä caïo ñaàu giaû laøm taêng só ñeå ñi quyeân tieàn vaø ñaët may côø cho Maët Traän Giaûi Phoùng Mieàn Nam, ñang toå chöùc moät cuoäc bieåu tình khaùc cho coâ nhi vaø quaû phuï chieán só, vaø moät cuoäc bieåu tình khaùc nöõa cho nhöõng ngöôøi haønh khaát vaø nhöõng ngöôøi coù beänh huûi, xuùi giuïc nhöõng ngöôøi naøy vaøo chuøa Xaù Lôïi ñeå khieâu khích vaø ñeå caûnh saùt coù côù vaøo chuøa (185).

UÛy Ban Lieân Phaùi ñaõ in saün moät laù thô ñeå phaùt cho nhöõng ngöôøi töï nhaän laø thöông pheá binh ñeán bieåu tình tröôùc chuøa Xaù Lôïi ngaøy 23 thaùng 7 naêm 1963. Laù thö naøy raát oân toàn, giaûi thích caën keõ veà cuoäc ñaáu tranh cuûa Phaät giaùo, ghi nhaän söï ñoùng goùp vaø hy sinh cuûa caùc thöông pheá binh cho coâng trình baûo veä mieàn Nam vaø keâu goïi thöông pheá binh tham döï vaøo cuoäc tranh ñaáu ñoøi daân quyeàn vaø bình ñaúng toâng giaùo (186).

Chieàu 23.7.1963 nha Toång Giaùm Ñoác Thoâng Tin trieäu taäp moät cuoäc hoïp baùo, cho bieát raèng trung taù Traàn Thanh Chieâu, thanh tra trung öông daân veä ñoaøn vaø taùc giaû caùc cuoäc bieåu tình cuûa thöông pheá binh hoài saùng ñaõ bò chính quyeàn caùch chöùc vaø phaït 40 ngaøy ngaøy troïng caám. Ngay sau ñoù, thieàn sö Tònh Khieát vieát thö cho toång thoáng Dieäm xin khoan hoàng cho trung taù Chieâu, vì theo thieàn sö: "Khoâng bao giôø vò só quan aáy coù yù töï mình laøm moät vieäc coâng khai choáng laïi meänh leänh cuûa toång thoáng neáu khoâng coù moät aùp löïc töø beân ngoaøi naøo ñoù"(187).

Chieàu ngaøy 24.7.1963, UÛy Ban Lieân Phaùi nhaän ñöôïc moät laù thö töø caùc thöông pheá binh göûi tôùi chuøa Xaù Lôïi. Laù thö naøy baøy toû söï uûng hoä cuûa thöông pheá binh ñoái vôùi cuoäc tranh ñaáu cuûa Phaät giaùo ñoà vaø phaøn naøn veà nhoùm ngöôøi ñaõ lôïi duïng danh nghóa thöông pheá binh ñeå laøm nhöõng ñieàu phaûn laïi nguyeän voïng cuûa thöông pheá binh. Laù thö naøy mang chöõ kyù cuûa möôøi ñaïi dieän thöông pheá binh (188). Ngaøy 1.8.1963 khoaûng 300 anh em thöông pheá binh ñaõ töï ñoäng taäp hoïp taïi chuøa Xaù Lôïi, laøm leã Phaät ôû chaùnh ñieän. Ñaïi dieän cuûahoï ñeán gaëp thieàn sö Taâm Chaâu cuûa UÛy Ban Lieân Phaùi vaø phaùt nguyeän uûng hoä cuoäc tranh ñaáu.

Ngaøy 23.7.1963, ni sö Dieäu Hueä môû cuoäc hoïp baùo taïi chuøa Xaù Lôïi cho bieát baø seõ thieâu thaân ñeå choáng laïi chính saùch kyø thò toân giaùo cuûa chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm. Ni sö Dieäu Hueä laø thaân maãu cuûa nhaø baùc hoïc Böûu Hoäi, luùc baáy giôø laøm ñaïi söù cho chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm taïi nhieàu nöôùc thuoäc veà mieàn Taây Phi Chaâu.

Ngaøy 30.7.1963, leã chung thaát (49 ngaøy) cuûa thieàn sö Quaûng Ñöùc ñöôïc toå chöùc long troïng taïi chuøa Xaù Lôïi.

Höôûng öùng lôøi keâu goïi cuûa UÛy Ban Lieân Phaùi, ñoàng baøo thuû ñoâ ñoå doàn veà chuøa ngay töø hoài tang taûng sôùm maëc söï ngaên caûn vaø ñe doïa cuûa caùc giôùi coâng an vaø caûnh saùt. Quaàn chuùng chaät ních caû voøng trong laãn voøng ngoaøi cuûa chuøa. Sau leã caàu nguyeän cho giaùc linh thieàn sö Quaûng Ñöùc, moät baûn Tuyeân Ngoân cuûa UÛy Ban Lieân Phaùi ñöôïc phoå bieán, keâu goïi ñoàng baøo ñaåy maïnh cuoäc tranh ñaáu baát baïo ñoäng.

Ngaøy 1.8.1963, thieàn sö Tònh Khieát göûi moät ñieän vaên cho toång thoáng John F. Kennedy, phaûn ñoái vieäc oâng ñaïi söù Hoa Kyølaø Frederic Nolting tuyeân boá vôùi haõng thoâng taán U.P.I raèng khoâng coù chuyeän kyø thò toân giaùo vaø ngöôïc ñaõi Phaät giaùo ñoà taïi Vieät Nam.

Thieàn sö Nguyeân Höông tuïc danh laø Huyønh Vaên Leã, sinh naêm 1940 taïi laøng Long Tænh, Quaän Tuy Phong, tænh Bình Thuaän. OÂng xuaát gia naêm 18 tuoåi, theo hoïc vôùi thieàn sö Vieân Trí chuøa Böûu Tích. Naêm 20 tuoåi, oâng thoï ñaïi giôùi, vaø coù ñaïo hieäu Ñöùc Phong. OÂng nhaän chöùc truù trì chuøa Böûu Taïng ôû Bình Thuaän töø thaùng 9 naêm 1962. OÂng thieâu thaân moät mình, khoâng cho ai hay bieát. Tröôùc khi thi haønh moät baûn nguyeän oâng ñeå laïi moät laù thö göûi thieàn sö Tònh Khieát, moät laù thö khaùc göûi boån ñaïo chuøa Böûu Taïng vaø moät laù thö khaùc göûi song thaân. Noäi dung nhöõng böùc thö naøy laø yù nguyeän cuûa oâng muoán ñoùng goùp vaøo nhöõng noã löïc tranh ñaáu ñeå chaám döùt tình traïng ñaøn aùp Phaät giaùo ñoà. Trong laù thö göûi song thaân, oâng xin hai ngöôøi tinh tieán nieäm Phaät vaø ñöøng traùch cöù gì vò boån sö cuûa oâng laø thieàn sö Vieân Trí, vì thieàn sö naøy khoâng hay bieát gì veà baûn nguyeän töï thieâu cuûa oâng (189).

Thieàn sö Nguyeân Höông, hieäu Ñöùc Phong, tuy môùi coù 23 tuoåi, nhöng ñaõ coù ñònh löïc khaù vöõng vaøng. OÂng ngoài yeân trong löûa ñoû cho ñeán khi ngaõ xuoáng. Ñoàng baøo thaáy löûa chaùy ñeán bao quanh ñaøi chieán só. Moät ñôn vò quaân ñoäi ñöôïc laäp töùc huy ñoäng tôùi ñeå giaûi taùn quaàn chuùng vaø chôû thi haøi oâng veà beänh vieän Phan Thieát. Ñoàng baøo keùo tôùi beänh vieän, nhöng caùc nhaân vieân coâng löïc ñaõ keùo ñeán phong toûa beänh vieän naøy.

Tuy vaäy, tröôùc khi beänh vieän bò phong toûa, khoaûng 20 vò vöøa taêng ni vöøa thanh thieáu nieân phaät töû ñaõ loït vaøo ñöôïc beänh vieän ñeå tuùc tröïc beân thi theå thieàn sö Nguyeân Höông. Sau khi beänh vieän bò phong toûa, nhöõng ngöôøi naøy khoâng ra ñöôïc nöõa. Quaàn chuùng keùo ñeán beänh vieän caøng luùc caøng ñoâng. Taêng ni vaø phaät töû ngoài xuoáng tröôùc coång beänh vieän vaø baét ñaàu tuïng nieäm caàu sieâu cho giaùc linh ngöôøi môùi khuaát. Chính quyeàn cho xe phaùt thanh ñi khaép thaønh phoá, baùo tin "moät thanh nieân thaát tình chaùn ñôøi töï töû taïi ñaøi chieán só". Caùc löïc löôïng caûnh saùt khoâng giaûi taùn ñöôïc quaàn chuùng. Maõi cho ñeán nöõa ñeâm, theo lôøi yeâu caàu cuûa thieàn sö Quang Theá, Minh Thuaàn vaø AÁn Taâm, ñoàng baøo môùi chòu ra veà. Caùc vò taêng ni vaø thanh thieáu nieân phaät töû trong beänh vieän nhaát ñònh khoâng rôøi beänh vieän, sô chính quyeàn chuyeån thi haøi cuûa thieàn sö. Moät soá taêng ni vaø phaät töû khaùc cuõng nhaát quyeát ngoài ngoaøi beänh vieän. Suoát ñeâm hoï luaân phieân tuïng kinh caàu nguyeän.

Taïi chuøa Tænh Hoäi, quaàn chuùng cuõng ñaõ taäp ñoâng ñaûo. Loa phaùt thanh ñöôïc baét leân coät côø saân chuøa vaø thieàn sö Chaâu Ñöùc ñöùng ra trình baøy veà söï tình ñaõ xaåy ra, caûi chính nhöõng ñieàu maø xe phaùt thanh cuûa chính quyeàn ñaõ rao noùi trong thaønh phoá. OÂng cho ñoàng baøo bieát laø "ñaïi ñöùc Nguyeân Höông, moät vò taêng só cuûa Giaùo Hoäi Taêng Giaø Bình Thuaän vöøa töï thieâu ñeå phaûn ñoái chính quyeàn veà vieäc khoâng chòu thöïc taâm thi haønh Thoâng Caùo Chung".

Taïi Saøi Goøn, tin thieàn sö Nguyeân Höông töï thieâu ñeán taïi UÛy Ban Lieân Phaùi ngaøy 5.8.1963. Leã caàu sieâu cho thieàn sö ñöôïc döï ñònh toå chöùc vaøo ngaøy 11.8.1963, treân toaøn quoác. Taïi chuøa Xaù Lôïi ngaøy hoâm ñoù, leã caàu sieâu ñöôïc Ñoaøn Sinh Vieân Phaät Töû, Ñoaøn Thanh Nieân Baûo Veä Phaät Giaùo vaø Lieân Ñoaøn Hoïc Sinh Phaät Töû ñieàu ñoäng vaø toå chöùc. Soá ngöôøi tham döï leân tôùi hai chuïc ngaøn ngöôøi.

Taïi leã caàu sieâu naøy, soá löôïng taêng ni raát ñoâng ñaûo. Caùc taêng só goác Mieân coù maët töøng ñoaøn, cuõng maëc phaùp phuïc nhö hoï laø caùc taêng só Nam Toâng goác Vieät. Taêng sinh vaø ni sinh cuûa taát caû caùc Phaät hoïc vieän mieàn Saøi Goøn, Gia Ñònh vaø Thuû Ñöùc ñeàu coù maët.

Thieàn sö Tònh Khieát ñöùng ra laøm chuû leã. Leã Caàu Sieâu cöû haønh xong, chuùc thö cuûa thieàn sö Nguyeân Höông ñöôïc ñem ra tuyeân ñoïc. Trong quaàn chuùng, moät röøng bieåu ngöõ ñöôïc döïng leân. Trong caùc bieåu ngöõ naøy, coù moät bieåu ngöõ noäi dung thaät ñaëc bieät: "Toång thoáng Ngoâ Ñình Dieäm haõy naém vöõng traùch nhieäm, ñöøng ñeå ai luõng ñoaïn quyeàn haønh, vu khoáng, ñaøn aùp Phaät giaùo".

Thieàn sö Giaùc Ñöùc ñöùng tröôùc maùy vi aâm giaûi thích veà bieåu ngöõ naøy. OÂng noùi ñeán aùp löïc naëng neà cuûa caùc oâng Ngoâ Ñình Nhu, Ngoâ Ñình Caån vaø baø Traàn Thò Leä Xuaân ñoái vôùi toång thoáng Ngoâ Ñình Dieäm. OÂng nhaán maïnh ñeán söï loäng quyeàn cuûa oâng Ngoâ Ñình Nhu vaø baø Ngoâ Ñình Nhu, phaân tích nhöõng aâm möu phaù hoaïi toå chöùc Phaät giaùo vaø nhöõng söï coá tình vi phaïm baûn Thoâng Caùo Chung. Quaàn chuùng hoan hoâ töøng chaäp.

Cuõng vaøo ngaøy 5.8.1963 thieàn sö Tònh Khieát göûi moät laù thö cho oâng Ngoâ Ñình Dieäm, löu yù toång thoáng veà tin ñoàn lieân heä tôùi moät cuoäc ñaûo chính giaû hieäu coù muïc ñích eùp oâng phaûi töùc khaéc ñaøn aùp Phaät giaùo.

Ngaøy 6.8.1963, UÛy Ban Lieân Phaùi laïi ñöôïc maät baùo veà moät keá hoaïch cuûa chính quyeàn nhaèm tieâu dieät phong traøo Phaät giaùo, goïi laø "keá hoaïch nöôùc luõ". Keá hoaïch naøy nhaèm phaân hoùa vaø coâ laäp löïc löôïng phaät töû, bao vaây kinh teá, chaën ñöùng taát caû guoàng maùy thoâng tin cuûa hoï vaø nhaát laø boâi xaáu töøng vò laõnh ñaïo cuûa phong traøo baèng caùch giaû taïo nhöõng "baèng côù hôïp phaùp" cuûa hoï ñeå coù theå truy toá hoï tröôùc phaùp luaät (190). Trong laù thö göûi cho toång thoáng Dieäm ngaøy 7.8.1963, thieàn sö Tònh Khieát baùo tin cho toång thoáng veà keá hoaïch naøy, ñoàng thôøi löu yù oâng moät laàn nöõa veà nhöõng aâm möu thaâm ñoäc cuûa nhöõng ngöôøi thaân tín nhaát beân oâng.

Ngaøy 12.8.1963 moät nöõ sinh Mai Tuyeát An ñeán chuøa Xaù Lôïi chaët baøn tay traùi cuûa coâ ñeå caûnh caùo chính quyeàn, coâ chaët nhieàu laùt nhöng baøn tay cuûa coâ khoâng ñöùt.maùu loang ñaày aùo coâ. Caùc vò taêng só nghe tin chaïy tôùi, tìm xe chôû coâ voâ beänh vieän. Tröôùc khi chaët tay, coâ nöõ sinh naøy ñaõ vieát ba böùc thö, moät cho taêng ni Phaät giaùo ñoà, moät cho toång thoáng Dieäm vaø moät cho baø Ngoâ Ñình Nhu.

Ngaøy 13.8.1963, moät caây ñuoác ngöôøi nöõa ñöôïc thaép leân ôû chuøa Phöôùc Duyeân ôû quaän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân. Ngöôøi töï thieâu laø moät hoïc taêng 18 tuoåi, teân laø Thanh Tueä.

Thieàn sö Thanh Tueä teân ñôøi laø Buøi Huy Chöông sinh naêm 1945 taïi Quaûng Trò. OÂng xuaát gia naêm 1960, theo hoïc vôùi thieàn sö Ñaûnh Leã taïi chuøa Phöôùc Duyeân. Ñeâm 12.8.1963 oâng vieát boán böùc thö ñeå laïi, moät cho toång thoáng Dieäm, moät cho taêng tín ñoà Phaät giaùo, moät cho thaày oâng vaø boån ñaïo, vaø moät cho gia ñình. Thö cuûa oâng vieát raát goïn gaøng vaø vaén taét. Trong thö vieát cho toång thoáng Dieäm oâng yeâu caàu chaám döùt vieäc khuûng boá vaø aùp böùc phaät töû vaø phoùng thích heát nhöõng ngöôøi bò giam giöõ. OÂng laïi noùi raèng chính söï nhuïc maï vaø caøn rôõ cuûa baø Nhu seõ laøm cho chính quyeàn suïp ñoå vaø ñöa Phaät giaùo ñoà ñeán thaønh coâng. Hai giôø khuya ngaøy 13.8.1963, taïi ngoâi chuøa Phöôùc Duyeân heûo laùnh, trong luùc thaày oâng ñi vaéng, oâng ra ngoài ngoaøi Tam Quan chuøa vaø chaám löûa töï thieâu. Khi nhaân vieân coâng löïc hay tin thì quaàn chuùng trong xaõ ñaõ tôùi bao quanh coång chuøa khoùc loùc. Caûnh saùt khoâng cho pheùp ñöa di theå ngöôøi hoïc taêng treû tuoåi veà chuøa Töø Ñaøm. Vieäc xoâ xaùt dieãn ra vaø trong moät cuoäc ñaøn aùp 25 ngöôøi trong laøng ñaõ bò thöông, trong soá ñoù coù 5 ngöôøi phaûi chôû ñi beänh vieän. Caûnh saùt chôû thi haøi thieàn sö Thanh Hueä ñi maát.

Ngaøy 13.8.1963, UÛy Ban Lieân Boä cuûa chính quyeàn môû cuoäc hoïp baùo taïi Hoäi tröôøng Dieân Hoàng, ñoå traùch nhieäm cho UÛy Ban Lieân Phaùi ñaõ khoâng coäng taùc ñeå thaønh laäp UÛy Ban Hoån Hôïp trong muïc ñích thi haønh Thoâng Caùo Chung. Ngaøy hoâm sau, UÛy Ban Lieân Phaùi môû cuoäc hoïp baùo taïi chuøa Xaù Lôïi, vaø tröôùc maët giôùi baùo chí quoác noäi vaø quoác teá, thieàn sö Thieän Minh ñaõ giaûi thích nhöõng lyù do khieán UÛy Ban Lieân Phaùi chöa chòu tham döï thaønh laäp UÛy Ban Hoån Hôïp. Thieàn sö noùi raèng sôû dó Thoâng Caùo Chung khoâng ñöôïc thi haønh laø chæ taïi vì chính quyeàn khoâng chòu thi haønh. Theo oâng, Thoâng Caùo Chung chæ laø moät bieän phaùp cuûa chính quyeàn ñeå deïp boû ngaøy tang leã cuûa thieàn sö Quaûng Ñöùc. Khoâng coù moät ñieàu khoaûn naøo ghi trong Thoâng Caùo Chung ñaõ ñöôïc thi haønh. OÂng cho bieát baùo chí taïi quoác noäi, keå caû tôø The Times of Vietnam, chæ ñöôïc quyeàn ñaêng taûi quan ñieåm cuûa chính quyeàn vaø söï thöïc luoân luoân bò chính quyeàn bít laáp. OÂng keâu goïi ngöøng phong toûa caùc chuøa, phoùng thích taát caû nhöõng ngöôøi bò baét giöõ vaø chaám döùt moïi haønh ñoäng ñaøn aùp, khuûng boá, phæ baùng xuyeân taïc. Ñoàng thôøi oâng cuõng cho bieát tin ñaïi laõo thieàn sö Tònh Khieát keâu goïi chö taêng ni vaø tín ñoà ngöng haønh ñoäng töï thieâu.

Taïi Hueá ngaøy 15.8.1963, khoaûng moät ngaøn sinh vieân vaø hoïc sinh toå chöùc bieåu tình taïi thaønh phoá ñeå phaûn ñoái vuï ñaøn aùp tröôùc chuøa Phöôùc Duyeân vaø buoäc chính quyeàn traû laïi di theå thieàn sö Thanh Tueä veà chuøa. Cuõng hoài taùm giôø röôõi ngaøy hoâm ñoù, moät ni sö taåm daàu xaêng vaø chaâm löûa taïi quaän Ninh Hoøa gaàn thò xaõ Nha Trang.

Ni sö Dieäu Quang teân ñôøi laø Ngoâ Thò Thu, sinh naêm 1936 taïi laøng Phuø Caùt tænh Thöøa Thieân. Ni sö xuaát gia hoài 21 tuoåi, theo hoïc vôùi ni sö Dieäu Hoa taïi ni vieän Vaïn Thaïnh Nha Trang. Taát caû nhöõng di buùt cuûa coâ ñeå laïi cuõng nhö thi haøi cuûa ni sö Dieäu Quang laäp töùc bò caûnh saùt mang ñi bieät tích. Khoâng ai bieát ñöôïc noäi dung cuûa nhöõng böùc thö ni sö ñeå laïi. Phaån uaát veà thaùi ñoä cuûa giôùi coâng quyeàn, moät cuoäc bieåu tình tuaàn haønh raát lôùn ñöôïc toå chöùc ngay taïi thò xaõ Nha Trang ñeå phaûn ñoái. Cuoäc bieåu tình naøy bò ñaøn aùp raát daõ man. Hôn 200 ngöôøi bò baét giöõ vaø gaàn 30 ngöôøi bò ñaû thöông. Chuøa Hoäi Quaùn vaø Phaät hoïc vieän Haûi Ñöùc bò phong toûa vaø ñieän nöôùc bò caét suoát trong ba ngaøy ñeâm. Khoaûng 300 taêng só vaø cö só thaân caän chö taêng bò coâ laäp trong hai ñòa ñieåm ñoù.

Vì coù nhieàu ngöôøi bò thöông trong chuøa vaø vì thuoác men vaø phöông tieän chaïy chöõa khaùc khoâng coù neân moät soá taêng ñoà vaø tín ñoà lieàu phaù voøng vaây quanh chuøa ñeå chaïy ra ngoaøi caàu cöùu sau ba ngaøy bò phong toûa. Hoï bò ñaøn aùp döõ doäi. Boán vò taêng, moät vò ni vaø ba vò cö só bò troïng thöông. Hai vò taêng só khaùc bò lieäng xuoáng hoà. Raát ñoâng thanh thieáu nieân bò baét.

Ngaøy 16.8.1963 taïi Hueá, taát caû moïi chôï buùa tröôøng hoïc, xí nghieäp vaø coâng tö sôû ñeàu nhaát loaït toång ñình coâng theo lôøi keâu goïi cuûa giôùi laõnh ñaïo Phaät giaùo. Chính quyeàn thò xaõ ban haønh leänh giôùi nghieâm vaø thieát quaân luaät toaøn dieän. Taát caû caùc chuøa lôùn ñeàu bò phong toûa, haøng ngaøn ngöôøi bò coâ laäp trong caùc chuøa Linh Quang, Töø Ñaøm vaø Dieäu Ñeá.

Ngaøy hoâm ñoù, ñeå cöùu nguy, thieàn sö Tieâu Dieâu chaâm löûa töï thieâu ngay taïi chuøa Töø Ñaøm, ñeå laïi ba böùc thö, moät cho thieàn sö Tònh Khieát, moät cho caùc ñeä töû cuûa oâng vaø moät cho toång thoáng Dieäm.

Thieàn sö Tieâu Dieâu ñaõ baûy möôi moát tuoåi. OÂng sinh naêm 1982 taïi laøng An Truyeàn quaän Phuù Vang tænh Thöøa Thieân. OÂng xuaát gia löùc ba möôi taùm tuoåi, theo hoïc vôùi thieàn sö Tònh Khieát ôû chuøa Töôøng Vaân. OÂng thoï ñaïi giôùi naêm 1952 vaø sau ñoù döïng moät tònh thaát taïi chuøa Chaâu Laâm ñeå tónh tu. OÂng töøng ñöôïc hoïc Phaät taïi caùc chuøa Taây Thieân vaø Linh Quang. OÂng töï thieâu vaøo luùc boán giôø saùng ngaøy 16.8.1963.

Sôï chính quyeàn ñeán cöôùp nhuïc theå cuûa thieàn sö nhö nhöõng laàn tröôùc, gaàn naêm ngaøn ngöôøi ñaõ tuùc tröïc ngaøy ñeâm taïi chuøa Töø Ñaøm ñeå baûo veä vaø saün saøng ngaên chaën caûnh saùt.

Cuøng ngaøy hoâm aáy, UÛy Ban Lieân Phaùi tòa chuøa Xaù Lôïi sau khi ñöôïc tin, ñaõ göûi thoâng baïch toá caùo söï taøn nhaãn cuûa cheá ñoä tröôùc dö luaän quoác daân vaø theá giôùi. Laù thö cuûa thieàn sö Tònh Khieát göûi toång thoáng Dieäm chieàu hoâm aáy noùi ñeán söï ngöôïc ñaõi cuûa chính quyeàn ñoái vôùi ngöôøi phaät töû "moät söï ngöôïc ñaõi chöa töøng coù treân ñaát nöôùc naøy". OÂng vieát: "Chuùng toâi ñaõ ñeán nöôùc khoâng coøn nghó ñeán söï keâu caàu nhaân ñaïo vaø coâng lyù; chuùng toâi chæ mong bao nhieâu toäi aùc cuûa moät cheá ñoä xem daân nhö coû raùc ñöôïc thöïc hieän ngay ñeå chuùng toâi coù dip cheát an hôn laø soáng khoå vaø cuõng ñeå cho chaân töôùng neàn Coäng Hoøa Nhaän Vò do nhaø Chí Só xaây döïng ñöôïc phôi baøy tröôùc maét ñoàng baøo vaø theá giôùi"(191)

Taïi Hueá, linh muïc Cao Vaên Luaän, vieän tröôûng Ñaïi Hoïc Hueá bò baõi chöùc vì oâng ñaõ noùi thaúng vaøo maët nhöõng ngöôøi caàm ñaàu chính phuû: "Caùc oâng voâ ñaïo. Beân Phaät giaùo coù chính nghóa".

Caùc giôùi chöùc Vieän Ñaïi Hoïc Hueá trong ñoù coù oâng Leâ Khaéc Quyeán (khoa tröôûng Y Khoa), Buøi Töôøng Luaân (Khoa tröôûng Luaät Khoa), Toân Thaát Haïnh (Khoa tröôûng Khoa Hoïc), Nguyeãn Vaên Töôøng (Giaùm ñoác Hoïc Vuï Ñaïi Hoïc Sö Phaïm), Leâ Tuyeân (Giaùm ñoác Hoïc Vuï Vaên Khoa) vaø ba möôi nhaân vieân giaûng huaán cuûa tröôøng ñaïi hoïc naøy ra thoâng caùo töø chöùc. Ñoàng thôøi toaøn theå giaûng vieân Vieän Haùn Hoïc Hueá cuõng ra tuyeân caùo phaûn ñoái chính quyeàn vaø tuyeân boá töø boû chöùc vuï.

Caùc giôùi ñeàu ñaõ coù maët trong cuoäc tranh ñaáu. Söï baát hôïp taùc trôû neân toaøn dieän taïi Hueá, phong traøo baát hôp taùc baét ñaàu chuyeån sang Saøi Goøn vaø caùc tænh.

Taïi Hueá, moïi guoàng maùy xaõ hoäi ñeàu teâ lieät. Ngoaøi löïc löôïng caûnh saùt, löïc löôïng ñaëc bieät, coâng an vaø maät vuï, khoâng coøn ai theo leänh chính quyeàn nöõa. Chính quyeàn laàm vaøo moät tình traïng nguy ngaäp ñeán noãi phaûi chyeân chôû töø Saøi Goøn ra Hueá tröôùc ngaøy 16.8.1963 nhieàu ñôn vò caûnh saùt chieán ñaáu vaø löïc löôïng ñaëc bieät. Treân ñöôøng khoâng coøn moät ai qua laïi.

Taïi Saøi Goøn ngaøy 16.8.1963, UÛy Ban Lieân Phaùi göûi moät böùc ñieän tín caáp baùo cho toång thö kyù Lieân Hieäp quoác vaø cho caùc toå chöùc Phaät giaùo baïn nhö Thaùi Lan, Nhaät Baûn, Ñaïi Haøn, Taân Gia Ba, Tích Lan, Mieán Ñieän, Ñaøi Loan vaø AÁn Ñoä. Ñieän tín noùi ñeán tình traïng bi thieát cuûa Phaät giaùo Vieät Nam vaø keâu goïi caáp cöùu: "Chuùng toâi göûi ñeán Theá Giôùi Töï Do, caùc toå chöùc Phaät giaùo ngoaïi quoác lôøi keâu cöùu thieát tha naøy vaø thaành thaät tri aân moïi söï can thieäp, nhaân danh nhaân quyeàn, ñeå chaám döùt moät söï ngöôïc ñaõi ñaõ trôû thaønh daõ man".

Ngaøy 17.8.1963, leänh taäp hoïp ñeå caàu sieâu cho taát caû nhöõng thieàn sö ñaõ thieâu thaân vì baûo veä Phaät giaùo ñöôïc UÛy Ban Lieân Phaùi truyeàn ra. Treân ba möôi ngaøn ngöôøi ñaõ ñeán chuøa Xaù Lôïi vaøo saùng ngaøy 18.8.1963. Sau baøi dieãn vaên ñaõ ñöôïc tuyeân ñoïc. Ñoaøn Vieân Sinh Vieân Phaät töû Saøi Goøn keâu goïi quaàn chuùng tham döï moät cuoäc tuyeät thöïc taïi choã. Khoaûng möôøi ngaøn ngöôøi höôûng öùng ngoài xuoáng. Chuû löïc cuûa cuoäc tuyeät thöïc naøy laø thanh nieân thuoäc caùc ñoaøn theå Sinh Vieân Phaät Töû, Hoïc Sinh Phaät Töû vaø Ñoaøn Thanh Nieân Baûo Veä Phaät Giaùo. Raát nhieàu ñoàng baøo khoâng tuyeät thöïc cuõng ôû laïi yeåm trôï.

Suoát ngaøy hoâm aáy, quaàn chuùng thuû ñoâ thay nhau, heát lôùp naøy ñeán lôùp khaùc, keùo ñeán chuøa ñeå uûng hoä cho cuoäc tuyeät thöïc. Caûnh Saùt Chieán Ñaáu tuùc tröïc quanh vuøng ñeå ñeà phoøng tuyeät thöïc bieán thaønh cuoäc bieåu tình dieãn haønh. Thieàn sö Giaùc Ñöùc laïi leân maùy vi aâm ñeå ñaøm ñaïo vôùi ñaïi chuùng.

Duøng nhöõng lyù luaän saéc beùn, oâng dieãn baøy tính caùch phi nhaân cuûa cheá ñoä. OÂng laïi leân aùn gaét gao baø Ngoâ Ñình Nhu veà nhöõng lôøi nhuïc maï Phaät giaùo cuûa baø (192). Saün thuø gheùt cheá ñoä, quaàn chuùng hoan hoâ oâng töøng chaëp. OÂng leân dieãn ñaøn nhieàu laàn trong moät ngaøy vaø giöõ cho cuoäc tuyeät thöïc luoân luoân linh ñoäng.

Töø ngaõ tö caùc ñöôøng Baø Huyeän Thanh Quan vaø Ngoâ Thôøi Nhieäm ñeán ñöôøng Phan Thanh Giaûn, quaàn chuùng ñöùng ngoài chaät ních. Theá ñaáu tranh cuûa quaàn chuùng caøng luùc caøng maõnh lieät.

Chính quyeàn Ngoâ Ñình Dieäm khoâng luøi böôùc. Ngaøy 21.8.1963 chính quyeàn naøy ñaùnh moät ñoøn aùc lieät cuoái cuøng: taát caû caùc ngoâi chuøa laøm caên cöù cho cuoäc tranh ñaáu cuûa phaät töû treân toaøn quoác ñeàu bò taán coâng moät laàn vaø taát caû caùc vò laõnh ñaïo cuûa cuoäc tranh ñaáu, taêng ni cuõng nhö cö só, ñeàu bò toáng vaøo nguïc toái.

UÛy Ban Lieân Phaùi Baûo Veä Phaät Giaùo taïi chuøa Xaù Lôïi ñöôïc maät baùo veà cuoäc ñaùnh uùp naøy vaøo luùc 5 giôø chieàu ngaøy 20.8.1963. Moät buoåi hoïp thu heïp cuûa UÛy Ban Lieân Phaùi ñöôïc toå chöùc ngay sau ñoù ñeå baøn ñònh keá hoaïch ñoái phoù vôùi cuoäc taán coâng naøy maø caùc vò laõnh ñaïo Phaät giaùo cho laø laù baøi choùt cuûa cheá ñoä. Sau buoåi leã Phaät vaøo taùm giôø röôõi toái, caùc phaät töû ñeán haønh leã taïi chuøa Xaù Lôïi ñöôïc yeâu caàu ra veà tröôùc chín giôø thay vì ra veà tröôùc möôøi moät giôø nhö thöôøng nhaät. Vaøo khoaûng möôøi giôø ñeâm thì caûnh chuøa ñaõ trôû laïi yeân tónh. Tam quan chuøa vaø caùc cöûa hoâng ñeàu ñöôïc ñoùng laïi kyõ löôõng. Ñeøn ngoaøi saân chuøa ñöôïc ñeå saùng chöù khoâng taét nhö moïi hoâm. Caùc tieåu ban cuûa UÛy Ban Lieân Phaùi vaãn im laëng laøm vieäc. Moät soá thanh nieân taêng ngoài canh gaùc sau caùc coång chuøa. Vaøo luùc möôøi laêm phuùt sau nöûa ñeâm, UÛy Ban Lieân Phaùi nhaän ñöôïc moät tin nöõa baèng ñieän thoaïi do moät ngöôøi khoâng xöng danh tin cho bieát chuøa Xaù Lôïi saép bò taán coâng vaø caùc vò laõnh ñaïo Phaät giaùo seõ bò baét coùc. Taát caû taêng ni trong chuøa ñeàu im laëng nieäm Phaät ñeå chôø ñôïi. Ñuùng ba möôi phuùt sau nöõa ñeâm, moät hoài coøi reù leân phía ngoaøi vaø xe caûnh saùt ñoå ñeán vaây quanh chuøa. Khoaûng 200 ngöôøi cuûa Löïc Löôïng Ñaëc Bieät aøo tôùi taán coâng chuøa. Giaây ñieän thoaïi vaø daây ñeøn bò caét ñöùt. Caùc vò laõnh ñaïo cao caáp cuûa Phaät giaùo luùc naøy ñaõ ruùt leân chaùnh ñieän, bao boïc bôûi chö taêng ni. Moät soá thanh nieân taêng traán ôû caàu thang ñeå ngaên khoâng cho boïn ngöôøi hung döõ tieán leân xaâm phaïm vaøo caùc baäc tröôûng thöôïng cuûa hoï. Nhöõng cuoäc ñaäp phaù ñaõ baét ñaàu. Baøn thôø thieàn sö Quaûng Ñöùc bò laät ñoå, caùc caùnh cöûa vaø höông ñaøi bò ñaäp phaù. Moät soá chö taêng ñaùnh troáng vaø doäng chuoâng ñeå baùo hieäu nguy caáp cho daân cö trong khu phoá. Nhieàu vò khaùc goõ vaøo baát cöù thöù gì coù theå taïo neân aâm thanh ñeå goùp phaàn baùo hieäu. Sau khi phaù phaùch beân döôùi xong xuoâi, nhöõng ngöôøi taán coâng baét ñaàu leo leân thöôïng ñieän. Taïi ñaây, thanh nieân taêng ñaõ chaát gheá vaø baøn ñaày caàu thang khieán hoï khoâng tieán leân ngay ñöôïc. Nhöõng ngöôøi taán coâng tung löïu ñaïn cay leân. Bò khoùi cay, caùc taêng ni ho saëc suïa, nöôùc maét nöôùc muõi chaûy roøng roøng. Hoï duøng khaên öôùt bòt maët laïi vaø tieáp tuïc lieäng theâm baøn gheá xuoáng ñeå chaën ñöôøng caàu thang. Thanh nieân taêng caàm cöï ñöôïc khoaûng gaàn moät giôø röôõi thì kieät löïc. Nhieàu vò ngaõ ra baát tænh. Löïu ñaïn cay neùm leân chaùnh ñieän nhieàu quaù khieán khoâng coøn khoâng khí ñeå thôû. AÙo quaàn hoï chaùy seùm. Nhöõng ngöôøi taán coâng ñaõ leân tôùi chaùnh ñieän, duøng suùng vaø löôõi leâ doàn taát caû taêng ni vaøo moät goùc. Hoï coøng tay töøng ngöôøi roài daãn ra tröôùc saân thöôïng ñieän. Nhöõng ai khaùng cöï ñeàu bò ñaùnh ñaäp khoâng nöông tay. Nhöõng ngöôøi meät moõi khoâng ñi nhanh ñeàu bò hoï toáng baùng suùng vaøo löng. Nhieàu taêng ni maët maøy bò daäp, maùu tuoân öôùt aùo.

Trong khi ñoù, moät soá trong nhöõng ngöôøi taán coâng ñi luøng soaùt caùc phoøng oác khaùc trong chuøa. Hoï phaù cöûa moät caên phoøng khoùa kín treân taêng xaù vaø tìm thaáy gaàn möôøi vò thieàn sö ñang tónh toïa. Ñaïi laõo thieàn sö Tònh Khieát coù maët trong soá ngöôøi naøy. OÂng bò nhöõng ngöôøi taán coâng xoâ ngaõ saáp vaø bò moät veát thöông nôi maét traùi.

Trong luùc cuoäc ñaøn aùp ñang dieãn ra treân thöôïng ñieän moät soá taêng só ôû beân döôùi tìm caùch leo leân böùc töôøng sau chuøa Xaù Lôïi ñeå thoaùt ra beân ngoaøi. Boán vò trong soá ñoù bò baén rôi laïi döôùi chaân töôøng. Hai vò treøo thoaùt ñöôïc sang ñòa phaän cuûa cô quan USOM (193) cuûa Hoa Kyø vaø xin tî naïn ôû ñaây.

Ngoùt hai traêm naêm möôi vò taêng ni bò baét. Nhöõng ngöôøi taán coâng ñöôïc leänh aùp giaûi caùc thieàn sö Tònh Khieát, Taâm Chaâu, Thieän Minh, Quaûng Ñoä, Giaùc Ñöùc vaø caùc vò quan troïng khaùc trong UÛy Ban Lieân Phaùi ñi tröôùc. Caùc vò taêng ni khaùc laàn löôït aùp giaûi ra xe. Naêm chieác xe cam nhoâng lôùn chaát ñaày caùc vò taêng ni, ngöôøi thì bò thöông, ngöôøi coøn baát tænh, rôøi chuøa Xaù Lôïi. Cuoäc taán coâng chuøa chaám döùt vaøo luùc 2 giôø 15â€™ saùng ngaøy 21.8.1963.

Chuøa Xaù Lôïi bò phaù tang hoang. Töôïng Phaät Thích Ca taïi Chaùnh Ñieän cuõng bò xaâm phaïm. Nhöõng ngöôøi taán coâng ñaõ moùc maét töôïng Phaät ñeå chieám laáy hai haït kim cöông trong hai maét töôïng.

Trong khi chuøa Xaù Lôïi ôû Saøi Goøn bò taán coâng thì trong toaøn laõnh thoå Vieät Nam caùc chuøa lôùn laøm caên cöù cho cuoäc tranh ñaáu cuûa Phaät giaùo cuõng ñeàu bò taán coâng nhaát loaït. Cuoäc taán coâng chuøa Töø Ñaøm ôû Hueá gaëp söùc khaùng cöï cuûa khoaûng naêm ngaøn phaät töû trong chuøa, ñaõ phaûi keùo daøi töø moät giôø khuya tôùi taùm giôø saùng. Löïc löôïng taán coâng laø hai ngaøn röôõi, taát caû ñeàu thuoäc Löïc Löôïng Ñaëc Bieät. Caùc chuøa Dieäu Ñeá, Linh Quang, AÁn Quang, Giaùc Minh, Töø Quang, Baùo Quoác vaø caùc chuøa hoäi quaùn caùc tænh hoäi Phaät giaùo trong nöôùc ñeàu bò ñaùnh uùp cuøng moät ngaøy moät giôø, khaép nôi, taêng só vaùc ñeàu bò ñaùnh ñaäp vaø baét troùi tröôùc khi daãn ñi. Soá löôïng nhöõng vò taêng só vaø cö só toaøn quoác bò baét nhoát ñeâm ñoù, theo taøi lieäu cuûa chính quyeàn laø 1.400 vò, nhöng coù theå cao hôn nhieàu. Taøi lieäu maät cuûa Nguõ Giaùc Ñaøi (194) veà cuoäc chieán taïi Vieät Nam cuõng noùi ñeán 1.400 vò bò baét trong ñeâm ñoù.

Theo saùch Coâng Cuoäc Tranh Ñaáu Cuûa Phaät giaùo Vieät Nam cuûa Ñuoác Tueä, ngoaøi soá taêng ni vaø cö só laõnh ñaïo cuoäc tranh ñaáu baét vaøo ñeâm 20.8.1963, chính quyeàn ñaõ cho ngöôøi ñi baét theâm khoaûn hai ngaøn ngöôøi khaùc taïi tö gia cuûa hoï trong ñeâm ñoù vaø nhöõng ngaøy keá tieáp. Baùc só Leâ Khaéc Quyeán, khoa tröôûng Y Khoa Hueá vaø thi só Vuõ Hoaøng Chöông taùc giaû baøi Löûa Töø Bi cuõng bò baét giam trong dòp naøy. Trong soá nhöõng ngöôøi bò baét sau naøy, coù nhieàu giaùo sö, luaät sö vaø sinh vieân nhaát laø ôû Saøi Goøn vaø Hueá. Taát caû caùc nhaân vieân cuûa Ban Chaáp Haønh Ñoaøn Sinh Vieân Phaät Töû Saøi Goøn vaø Hueá cuõng ñeàu bò baét taïi tö gia cuûa hoï.

Saùng tinh söông ngaøy 21.8.1963 treân toaøn laõnh thoå Vieät Nam Coâng Hoøa, saéc leänh thieát quaân luaät ñaõ ñöôïc daùn ñaày treân thaønh phoá. Xe phoùng thanh cuûa chính quyeàn chaïy khaép phoá phöôøng vaø thoân xaõ ñeå loan tin "chính phuû ñaõ dieät xong boïn phaûn ñoäng". Truyeàn ñôn vaø hieäu trieäu cuûa chính quyeàn bay ñaày ñöôøng.

Caùc chuøa chieàn trong toaøn quoác hoang taøn vaø vaéng laïnh ñeán naõo nuøng. Moät söï im laëng naëng neà vaø tang toùc bao truøm leân ñôøi soáng cuûa toaøn daân chuùng. Taát caû caùc vò laõnh ñaïo Phaät giaùo ñeàu ñaõ bò baét. Soùng gioù do phong traøo phaät töû gaây ra hình nhö khoâng coøn nöõa. Nhöng soùng gioù baét ñaàu noåi daäy trong loøng moïi ngöôøi. Nhöõng ñôït soùng ngaàm vó ñaïi trong loøng ñaïi döông khoâng coøn ai ngaên chaën vaø khoâng coù caùch naøo ngaên chaën ñöôïc nöõa. Ñeâm 20.8.1963 chính quyeàn cuûa toång thoáng Dieäm ñaõ choïn cho chính mình moät tuyeät loä.

(183)Saùch Phaät Giaùo Ñaáu Tranh do Quoác Oai bieân soaïn (Taán Sanh, 1963) coù in danh saùch 21 vò taên ni bò caûnh saùt ñaõ thöông traàm troïng ngaøy 17.7.1963. Theo Quoác Oai, taát caû caùc vò taêng ni trong cuoäc bieåu tình ngaøy 17.7.1963 ñeàu bò ñaùnh ñaäp, khoâng nhieàu thì ít. Caûnh saùt xeù naùt aùo nhieàu ngöôøi. Coù vò bò thöông maùu me ñaày ngöôøi.

(184)Baûn keâ khai moät soá haønh ñoäng vi phaïm Thoâng Caùo Chung Coâng Cuoäc Tranh Ñaáu Cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam. Quoác Tueä, trang 276-278.

(185)Phaät Giaùo Tranh Ñaáu. Quoác Oai, trang 135-140.

(186)Saùch ñaõ daãn, trang 137-140

(187)Moät thaùng sau, trung taù Traàn Thanh Chieâu ñöôïc coâng khai tuyeân döông coâng traïng vaø ñöôïc gaén Trung Duõng Boäi Tinh (Coâng Cuoäc Tranh Ñaáu Cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam. Quoác Tueä, trang 231).

(188)Saùch ñaõ daãn, trang 237-239.

(189)Saùch vöøa daãn, trang 318-319.

(190)Saùch vöøa daãn, trang 278-291)

(191)Coâng Cuoäc Tranh Ñaáu Cuûa Phaät giaùo Vieät Nam. Quoác Tueä, trang 362.

(192)Baø Ngoâ Ñình Nhu ñaõ töøng goïi haønh ñoäng töï thieâu cuûa caùc thieàn sö laø "nöôùng chaû" vaø ñaõ töøng tuyeân boá coâng khai vôùi baùo chí trong nöôùc vaø ngoaïi quoác laø caùc vò taêng caøng töï thieâu caøng nhieàu thì baø caøng voã tay hoan hoâ.

(193)U.S.O.M. laø United State Operation Mission.

(194)The Pentagone Papers do nhaät baùoThe New York Times xuaát baûn naêm 1971, New Yorl.