vnpgsuluan1-1

Hoài baáy giôø (ñaàu kyû nguyeân) AÁn Ñoä ñaõ coù lieân heä th öong mai tröïc tieáp vôùi Trung Ñoâng vaø giaùn tieáp vôùi caùc nöôùc vuøng Ñòa Trung Haûi, Ñeá quoác La Maõ tieâu thuï raát nhieàu vaøng, luïa, höông lieäu, traàm, queá, tieâu, ngaø voi, chaâu baùu... Ñeå coù ñuû haøng cung caáp cho thò tröôøng aáy, caùc thöông gia AÁn Ñoä ñaõ dong thuyeàn ñi maõi veø Vieãn Ñoâng. Nhöõng thöông thuyeàn naøy theo gioù muøa Taây nam ñi veà Ñoâng Nam AÙ, tôøi bôø bieån Maõ Lai, Phuø Nam vaø Giao Chæ. Thöông gia AÁn Ñoä phaûi ôû laïi ñaây cho ñeán naêm tôùi, chôø cho gioù maø Ñoâng baéc ñeå trôû veà AÁn Ñoä. Trong thôøi gian naøy, hoï laïi soáng vôùi daân baûn xöù aø ñaõ aûnh höôûng tôùi daân baûn xöù baèng loái soáng vaên minh cuûa hoï. Vì söï coù maët cuûa nhöõng thöông gia AÁn Ñoä maø daân ta hoài ñoù ñaõ bieát ñeán ít nhieàu veà kyõ thuaät canh taùc, y thuaät vaø toân giaùo AÁn Ñoä. Ta coù theå noùi raèng chính nhöõng thöông gia AÁn Ñoä ñaõ tröôùc tieân ñem Phaät giaùo vaøo nöôùc ta.

Nhöõng thöông gia kia, tuy vaäy, khoâng phaûi laø nhöõng nhaø truyeàn giaùo, vaø muïc ñích cuûa hoï khi ñeán xöù ta laø ñeå buoân baùn chöù khoâng phaûi laø ñeå truyeàn ñaïo. Trong thôøi gian löu laïi Giao Chæ, hoï thôø Phaät, ñoát traàm, ñoïc kinh vaø cuùng döôøng nhöõng phaùp Phaät nho nhoû maø hoï mang theo. Ngöôøi Giao Chæ ta ñaõ aùp duïng nhöõng ñieàu hay veà canh noâng vaø veà y thuaät do hoï chæ baøy, coá nhieân laø cuõng toû ra meán chuoäng toân giaùo cuûa hoï. Nhöng neáu hoài ñoù coù nhöõng ngöôøi Giao Chæ theo ñaïo Phaät thì ñaïo Phaät ñaây cuõng môùi chæ laø nhöõng sinh hoaït tín ngöôõng ñôn sô cuûa ngöôøi cö só, giôùi haïn trong söï tuïng ñoïc tam quy, cuùng döôøng Phaät thaùp vaø boá thí cho ngöôøi oám ñau ñoùi khoå maø thoâi, chöù chöa coù söï hoïc hoûi kinh ñieån vaø cheá ñoä taêng só.

Trong caùc chuyeán ñi xa haøng naêm vôùi nhieàu thaùng leânh ñeânh treân bieån caû nhö theá, caùc thöông gia AÁn cuõng th ôø cuùng vaø caàu nguyeän ñöùc Phaät vaø caùc vò Boà Taùt hoä trì cho trôøi yeân bieån laëng vaø moïi söï yeân laønh. Caùc thöông thuyeàn naøy thöôøng thôø ñöùc Quaùn Theá AÂm (Avalokitesvara) vaø ñöùc Nhieân Ñaêng (Dipankara), ñöôïc noåi tieáng laø nhöõng vò che chôû cho thuûy thuû ñöôïc an laønh ngoaøi bieån khôi.

Cuõng trong muïc ñích caàu nguyeän vaø cuùng döôøng tam baûo, hoï thænh theo thöông thuyeàn moät vò taêng só. Chính nhöõng vò taêng só ñi theo thöông thuyeàn naøy seõ laäp neân trung taâm Phaät giaùo Luy Laâu taïi Giao Chæ.

Tuy nhieân, nhöõng vò taêng só ñi theo caùc thöông thuyeàn AÁn Ñoä khoâng phaûi chæ muïc ñích giaûng ñaïo vaø caàu nguyeän cho caùc Phaät töû trong thöông thuyeàn. Vaøo cuoái theá kyû thöù nhaát tröôùc Taây lòch, khuynh höôùng Phaät Giaùo ñaïi thöøa ñaõ naåy nôû taïi AÁn Ñoä, vaø vaøo ñaàu th eá kyû thöù nhaát cuûa kyû nguyeân Taây lòch, caùc trung taâm Amaravati vaø Nagarjunakonda ôû mieàn duyeân haûi Ñoâng nam AÁn Ñoä daàn daàn trôû neân nhöõng trung taâm Phaät giaùo truyeàn baùo vaøo caùc nöôùc xa laø moät trong nhöõng hoa traùi cuûa ñaïo Phaät ñaïi thöøa; chính yù höôùng naøy ñaõ thuùc ñaåy nhöõng vò taêng só ñi theo vôi caùc thöông thuyeàn veà Ñoâng Nam AÙ. Trung taâm Phaät Giaùo Luy Laâu ñöôïc thieát laäp do söï vieáng thaêm cuûa thöông gia vaø taêng só AÁn Ñoä tôùi baèng ñöôøng bieån, ñoù laø moät ñieàu taát caû caùc hoïc giaû ñeàu phaûi ñoàng yù. Ñaïo Phaät taïi Giao Chaâu do töø AÁn Ñoä truyeàn sang tröïc tieáp, khoâng phaûi laø töø Trung Hoa truyeàn xuoáng.

Giao Chæ tuy noäi thuoäc nhaø Haùn nhöng vì ôû quaù xa vaø vì phong tuïc vaên hoùa khaùc bieät vôùi ñôøi soáng ngöôøi Haùn neân thö tòch Trung Hoa, trong ñoù keå caû Haäu Haùn Thö, haàu nhö khoâng heà ñeå caäp ñeán. Taùc phaåm Phaät giaùo ñaàu tieân vieát baèng Haùn töï, trong khi ñoù, laïi ñöôïc vieát taïi Giao Chæ, ñoù laø cuoán Lyù Hoaëc Luaän ^[1] cuûa Maâu Töû, moät ngöôøi Trung Hoa tröôùc theo Laõo Giaùo, sau nhaäp tòch Giao Chæ, theo hoïc ñaïo Phaät ôû ñaây vaø trôû neân moät Phaät töû raát thuaàn thaønh. Nhieàu ngöôøi, trong ñoù coù oâng Traàn Vaên Giaùp, taùc giaû cuoán Le Bouddhisme En Annam Des Origines Au XIIeø Sieøle, caên cöù vaøo söï kieän ñoù noùi raèng vì taøi lieäu sôùm nhaát ta hieän coù veà ñaïo Phaät taïi Giao Chæ vaøo cuoái theá kyû thöù hai, ta chæ coù theå noùi laø ñaïo Phaät ñöôïc truyeàn vaøo nöôùc ta treã laém laø trong theá kyû aáy.

ÔÛ ñaây, duø thieáu taøi lieäu tröïc tieáp veà ñaïo Phaät Giao Chæ, chuùng toâi cuõng muoán duøng nhöõng taøi lieäu lieân heä tôùi caùc trung taâm Phaät Giaùo Haäu Haùn ñeå chöùng minh raèng trung taâm Luy Laâu ñöôïc thaønh laäp sôùm hôn caùc trung taâm Laïc Döông vaø Baønh Thaønh, vaø nhö theá laø ñaõ ñöôïc hình thaønh vaøo thöôïng baùn theá kyû thöù nhaát cuûa Taây lòch.

Ñaïo Phaät truyeàn qua Trung Hoa baèng hai ñöôøng: ñöôøng boä töø Trung AÙ, vaø ñöôøng thuûy ngang qua bieån Nam Haûi. Theo Thang Duïng Hình, taùc giaû Haùn Nguïy Löôõng Taán Nam Baéc Trieàu Phaät Giaùo Söû ^[2], ñaïo Phaät Trung Hoa phaàn lôùn ñöôïc truyeàn sang baèng ñöôøng boä. OÂng Thang nhaán maïnh nhieàu laàn veà ñieåm naøy, tuy nhieân oâng khoâng ñöa ra nhöõng baèng chÃ¸ng cuï theå. Nhieàu ngöôøi coù khuynh höôùng cho raèng trung taâm Laïc Döông ñöôïc thieát laäp do nhöõng taêng só Phaät Giaùo AÁn Ñoä vaø Trung AÙ tôùi baèng ñöôøng boä: nhìn treân baûn ñoà ta thaáy ñöôøng boä gaàn hôn ñöôøng thuûy, vaø ñoïc saùch xöa ta ñaõ bò aûnh höôûng giaùn tieáp cuûa caâu chuyeän giaác moäng vua Haùn Minh Ñeá [3]^. Söï thöïc laø tuy con ñöôøng boä noái lieàn AÁn Ñoä vaø Trung Hoa coù ñoùng moät vai troø quan troïng trong lòch söû truyeàn baù Phaät Giaùo vaøo Trung Hoa, nhöng nhöõng vò taêng só ñaàu tieân tôøi Trung Hoa haàu h eát ñeàu do ñöôøng bieån maø tôùi. Lyù do giaûn dò nhaát laø hoài ñoù tuy con ñöôøng thuûy coù theå daøi hôn nhöng töông ñoái an ninh vaø deã daøng hôn con ñöôøng nuùi non vaø sa maïc raát nhieàu.

Con ñöôøng boä trôû neân töông ñoái deã daøng baét ñaàu töø theá kyû thöù tö. Tuy vaäy Phaùp Hieån (cuoái theá kyû thöù tö) vaø Huyeàn Trang (theá kyû thöù baûy) vaãn coøn phaûi traûi qua bao khoå nhoïc môùi ñi troïn con ñöôøng aáy. Nhieàu vò taêng só ôû caùc nöôùc Trung AÙ ñaõ sang Vieät Nam roài ñeân Trung Hoa baèng ñöôøng thuûy, trong khi ñoù thì nhöõng nöôùc Trung AÙ aáy laïi naèm giöõa AÁn Ñoä vaø Trung Hoa.

Laïc Döông laø kinh ñoâ cuûa nhaø Haùn. Tuïc truyeàn raèng vua Haùn Minh Ñeá (58 - 75 T.L) moät ñeâm naèm moäng thaáy moät ngöôøi vaøng bay tröôùc ñieän. Vua hoan hyû ngaém nhìn, saùng mai thöùc daäy lieàn hoûi quaàn thaàn "ñoù laø vò thaàn naøo vaäy?" Coù moät vò caän thaàn teân Truyeàn Nghò taâu "Thaàn nghe ôû nöôùc Thieân Truùc coù ngöôøi ñaéc ñaïo, goïi laø Phaät, coù theå phi haønh treân hö khoâng, thaân theå coù haøo quang. Chaéc laø vò thaàn aáy ñaáy". Vua lieàn cöû moät phaùi ñoaøn ñi sang nöôùc Ñaïi Nhuïc Chi (Scythia). Phaùi ñoaøn thænh ñöôïc kinh Töù Thaäp Nhò Chöông ñem veà.

Caâu truyeän treân kia ñöôïc ghi cheùp ñaàu tieân trong Lyù Hoaëc Luaän cuûa Maâu Töû, trong Laõo Töû Hoùa Hoà Kinh vaø trong baøi töïa kinh Töù Thaáp Nhò Chöông; vaø trong suoát möôøi maáy theá kyû ñaõ ñöôïc xem nhö laø caâu chuyeän thöïc veø söï du nhaäp cuûa Phaät Giaùo vaø ñaát Haùn.

Coù quaù nhieàu nghi vaán ñöôïc ñaët ra veà caâu chuyeän treân khieán cho caâu chuyeän ñaõ maát heát giaù trò lòch söû. Tröôùc heát, neáu Truyeàn Nghò coù theå giaûi thích ñöôïc giaác moäng "ngöôøi vaøng" laø Phaät, thì ñoù coù nghóa laø oâng ta ñaõ nghe noùi ñeán Phaät giaùo ñaõ ñöôïc du nhaäp tröôùc khi vua Haùn naèm moäng. Thöù ñeán, döõ kieän veà naêm ñi naêm veà cuûa phaùi ñoaøn vaø veà teân tuoåi caùc nhaân vieân cuûa phaùi ñoaøn cuõng baát nhaát. Coù baûn cheùp Tröông Khieân laø moät trong nhöõng nhaân vieân cuûa phaùi ñoaøn, trong khi Tröông Khieân laø nhaân vaät soáng vaøo theá kyû thöù hai tröôùc Taây lòch. Caùc baûn xöa nhaát khoâng cheùp coù vò taêng AÁn Ñoä naøo veà theo phaùi ñoaøn, trong khi caùc baûn in theá kyû thöù naêm noùi coù moät vò, vaø moät taùc phaåm theá kyû thöù saùu laïi noùi coù hai vò taêng AÁn Ñoä.

Cuoái cuøng, ngöôøi ta nghó khoù maø tin raèng chæ vì moät giaác moäng maø moät phaùi ñoaøn quan troïng theá kia ñaõ ñöôïc göûi ñi moät chuyeán haønh trình quaù gian khoå nhö theá. Truyeàn thuyeát giaác moäng Haùn Minh Ñeá vì vaäy khoâng coù caên baûn vöõng chaéc. OÂng Henri Maspeùro naêm 1910 ñaõ ñem nhieàu chöùng lieäu ñeå chöùng minh raèng chuyeän Giaác Moäng Haùn Minh Ñeá chæ laø moät söï "aên gian vì ñaïo" (fraude pieuse) bòa ñaët vaøo haïu baùn theá kyû thöù hai (Le Songe Et lâ€™Ambassade De lâ€™Empereur Ming, eùtude critique des sources - BEFEO, X).

Nhöng taïi sao ngöôøi ta laïi bòa ñaët ra caâu chuyeän giaác moäng? Raát coù stheer vì trong ñôøi nhaø Haùn, ngoaøi trung taâm Phaät Giaùo Laïc Döông coøn coù trung taâm Baønh Thaønh vaø trung taâm Luy Laâu. Nhöõng ngöôøi theo Phaät Giaùo ôû kinh ñoâ Laïc Döông trong khoaûng giöõa theá kyû thöù hai coù theå ñaõ taïo döïng neân caâu chuyeän kia ñeå chöùng toû raèng Phaät Giaùo Laïc Döông coù sôùm nhaát, trong muïc ñích taïo uy tín cho trung taâm naøy. Neáu caâu chuyeän thaáy coù cheùp trong taùc phaåm Lyù Hoaëc Luaän, chaéc chaén ñoù laø moät söï theâm thaét sau naøy. Maâu Töû hoïc Phaät ôû Luy Laâu, khoâng phaûi ôû Laïc Döông; oâng coù theå chöa bao giôø nghe noùi ñeán moät nôi naøo coù Phaät Giaùo ngoaïi tröø Giao Chaâu caû, vaø caâu chuyeän giaác moäng chaéc ñaõ ñöôïc theâm vaøo taùc phaåm sôùm nhaát laø vaøo giöõa theá kyû thöù ba. Trong Lyù Hoaëc Luaän, ta coù theå tìm ra moät soá töø ngöõ vaø caùch haønh vaên coù maàu saéc theá kyû thöù ba vaø thöù naêm; nhöõng yeáu toá naøy cho ta bieát moät vaøi ñieàu söûa chöõa vaø theâm thaét ñaõ xaûy ra cho taùc phaåm trong caùc theù kyû ñoù.

Tuy nhieân, trung taâm Phaät Giaùo Laïc Döông laø moät trung taâm quan troïng vaøo haï baùn theá kyû thöù hai. Vua Hoaøn Ñeá (töùc vò naêm 165) ñaõ thôø Phaät trong cung cuøng vôùi Laõo Töû (trong laù sôù cuûa Töông Giai daâng vua Hoaøn Ñeá naêm 166. Haäu Haùn Thö cheùp); nhö vaäy ta bieát aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo luùc naøy ñaõ khaù maïnh. Thôøi ñoù, taïi Laïc Döông coù caùc vò taêng só ngoaïi quoác coäng taùc vôùi ngöôøi Haùn phieân dòch kinh saùch töø Phaïn Ngöõ ra Haùn töï. An Theá Cao moät vò taêng só ngöôøi An Töùc (Parthia) cuøng vôùi moät vò khaùc ngöôøi ñoàng höông teân la An Huyeàn cuøng dòch kinh vôùi moät Haùn teân Nghieân Phuø Ñieàu.

Hai ngoâi chuøa noåi tieáng cuûa thôøi ñaïi laø chuøa Baïch Maõ vaø chuøa Höùa Xöông. Chính caùi teân cuûa ngoâi chuøa Höùa Xöông naøy ñaõ cho ta moät vaøi döõ kieän veà nguoàn goác söï thaønh laäp trung taâm Laïc Döông.

Höùa Xöông laø teân moät ngoâi chuøa coå nhaát cuûa trung taâm Laïc Döông, nhöng cuõng laø teân cuûa moät ngöôøi em hoï cuûa Sôû Vöông Anh. Sôû Vöông Anh laø em cuøng cha khaùc meï vôùi vua Haùn Minh Ñeá, ñöôïc phong töôùc Vöông naêm 41. Naêm 52, Sôû Vöông Anh di cö ra Baønh Thaønh, kinh ñoâ cuûa nöôùc Sôû. Haäu Haùn Thö coù cheùp caâu chuyeän sau ñaây: Naêm 65, vua Minh Ñeá xuoáng chieáu cho pheùp nhöõng ngöôøi naøo bò toäi naëng ñöôïc daâng voùc luïa ñeå chuoäc toäi. Sôû Vöông Anh coù maëc caûm mình cuõng coù toäi, neân dang leân vua Minh Ñeá ba möôi taám luïa. Vua Minh Ñeá xuoáng chieáu noùi raèng Vöông khoâng coù toäi gì, traùi laïi, Vöông coøn coù coâng ñöùc "bieát suøng thöôïng giaùo lyù cao sieâu cuûa Hoaøng Laõo vaø ñöùc nhaân töø bao la cuûa Phaät" (Thöôïng Hoaøng Laõo chi vi ngoân, thöôïng Phuø Ñoà chi nhaân töø). Vöông beøn laøm leã saùm hoái, aên chay ba thaùng vaø toå chöùc thònh soaïn cuùng döôøng taêng só vaø cö só. Nhö theá roõ raøng laø trung taâm Baønh Thaønh ñöôïc thaønh laäp sôùm hôn trung taâm Laïc Döông; chính ôû ñaây vaøo naêm 65 ñaõ coù moät ñoaøn theå Phaät Giaùo vöøa taêng giaø vaø cö só. Taêng giaø ñaây chaéc chaén laø nhöõng vò taêng giaø ngoaïi quoác, bôûi leõ ngöôøi Trung Hoa trong ñôøi Haùn chöa ñöôïc pheùp xuaát gia. Cao Taêng Truyeän trích lôøi sôù cuûa Vöông Ñoä ñôøi Taán: "Töø khi Phaät Giaùo ñöôïc du nhaäp chæ nghe noùi ñeán caùc sö Taây Vöïc ñöôïc pheùp laäp chuøa thôø Phaät, ngöôøi Haùn khoâng ñöôïc pheùp xuaát gia. Nhaø Nguïy theo phaùp cheá cuûa nhaø Haùn cuõng chöa cho daân baûn xöù xuaát gia". OÂng Thang Duïng Hình: Trong saùch Haùn Nguïy Löôõng Taán Nam Baéc Trieàu Phaät Giaùo Söû neâu leân thuyeát laø vaøo ñôøi Haùn ñaõ coù ngöôøi Haùn xuaát gia roài. Vaø coù leõ nhöõng ngöôøi xuaát gia naøy chæ thoï Nguyeãn giôùi cuûa Öu Baø Taéc thoâi. Ñieàu naøy khoâng ñöùng vöõng, bôûi vì nhö theá thì caâu chuyeän caàn giaø phaûi phaân bieät xuaát gia vaø taïi gia trong caâu noùi "ñaët tieäc thònh soaïn cuùng döôøng taêng só vaø cö só". OÂng Thang Duïng Hình coøn ñöa ra chöùng côù Nghieâm Phuø Ñieàu, ngöôøi Phaät töû coäng taùc vôùi An Theá Cao dòch kinh taïi Laïc Döông, laø moät ngöôøi Haùn xuaát gia. Nhöng khoâng coù taøi lieäu gì chöùng chaéc Nghieâm Phuø Ñieàu cuõng khoâng coù veû laø teân cuûa moät ngöôøi xuaát gia.

Trôû laïi chuøa Höùa Xöông. Sôû Vöông Anh maát naêm 71, ñaõ bieán moät ngoâi nhaø cuûa Höùa Xöông Töï vaø ñaõ aûnh höôûng saâu xa tôùi tín ngöôõng cuûa Haùn Hoaøn Ñeá.

Lieân heä tôùi trung taâm Baønh Thaønh, ngoaøi caâu chuyeän Sôû Vöông Anh theo Phaät, coøn coù caâu chuyeän Saï Dung laøm chuøa. Theo saùch Ngoâ Chí, Saï Dung ngöôøi Ñôn Döông, laøm quan phuï traùch vaän taûi löông thöïc mieàn haï löu soâng Döông Töû, Sa Dung laøm caùch meänh giöõ laáy löông thöïc, quyeàn bính moät phöông. OÂng chuøa o naáu thöùc aên baày ra ñöôøng daøi tôùi möôøi daëm ñeå cho ngöôøi ñoùi tôùi aên. Sau ñoù oâng ta caát moät ngoâi chuøa lôùn, trong ñoù coù thôø töôïng Phaät theáp vaøng; laïi xaây moät caùi laàu coù theå chöùa tôùi tôùi 3.000 ngöôøi. OÂng ta toå chöùc tuïng kinh, thuyeát phaùp, laøm leã cuùng Phaät. Saï Dung maát naêm Höng Bình thöù hai ñôøi Haùn Hieán Ñeá (195). Saùch Thuûy Kinh Chuù cuõng cho bieát tröôùc khi Saï Dung laøm chuøa vaøi naêm, coù moät gia ñình theo ñaïo Phaät gaàn ñoù ñaõ xaây moät caây thaùp cao ñeå thôø moät ngöôøi trong gia ñình vöøa maát. Caùc caâu chuyeän treân ñeàu xaùc nhaän theâm raèng Baønh Thaønh vaøo haï baùn theá kyû thöù hai laø moät trung taâm Phaät Giaùo quan troïng. Khoâng coù söû lieäu naøo noùi veà nguoàn goác cuûa trung taâm Phaät Giaùo Baønh Thaønh. Trung taâm naøy, nhö ta ñaõ thaáy, ñaõ laø nguoàn goác cuûa trung taâm Laïc Döông thì khoâng theû naøo do töø trung taâm Laïc Döông maø ñöôïc thaønh laäp. Ta cuõng phaûi loaïi gæ thuyeát cho raèng ñaïo Phaät truyeàn vaøo mieàn haï löu soâng Döông Töû baèng ñöôøng boä. Chæ coøn coù theû noùi Phaät Giaùo ñöôïc truyeàn vaøo Baønh Thaønh baèng ñöôøng bieån. Löông Khaûi Sieâu cuõng quaû quyeát nhö vaäy. Neáu ñaõ do haûi ñaïo thì ñaïo Phaät chaéc chaén phaûi ñi qua Giao Chæ tröôùc, bôûi vì Giao Chæ laø moät ñieåm giao tieáp quan troïng giöõa Trung Hoa va theá giôùi beân ngoaøi. Söï coù maët cuûa trung taâm Luy Laâu trong thôøi Haùn ñaõ laø moät söï thöïc hieån nhieân, thì trung taâm Luy Laâu laøm caên cöù laø baøn ñaïp cho Phaät giaùo ñi vaøo ñaát Haùn laø moät chuyeän dó nhieân vaäy. Ta khoâng theå töôûng töôïng raèng trong ñaàu theá kyû thöù nhaát, caùc vò du taêng AÁn Ñoä ñoå boä leân Quaûng Chaâu vaø ñi thaúng leân mieàn haï löu soâng Döông Töû trong khi hoï chöa bieát Haùn ngöõ vaø trong khi ñaát Haùn chöa coù moät cô sôû vaø moät daáu tích gì veà ñaïo Phaät ñeå moùc noái. Caùc vò taêng só theo thöông thuyeàn, duø ñoå boä leân ñaát Phuø Nam, Chaân Laïp, Nhaät Nam, Cöûu Chaân, Giao Chæ hay Quaûng Chaâu haún cuõng phaûi döøng chaân quy tuï taïi ñòa ñieåm giao tieáp Giao Chæ, raát thuaän lôïi cho hoï veà moïi maët. Giao Chæ saùt caùc nöôùc chòu aûnh höôûng vaên minh AÁn Ñoä nhö Phuø Nam, Chaân Laïp, Chieâm Ba (Chaøm), nhöõng nöôùc coù söû duïng Phaïn ngöõ. Vaên hoùa Giao Chæ tuy khaùc vôùi vaên hoùa naøy hôn caû vaø ôû ñaây Haùn töï ñaõ ñöôïc duøng. Vaäy Giao Chæ laø ñaát duy nhaát ôû ñoù coù theå tìm ngöôøi thoâng dòch deã daøng. Giao Chæ thuaän lôïi veø maët ñòa dö vaø ngoân ngöõ. Sau khi coù thôøi gian nghæ ngôi, hoïc taäp sinh ngöõ, thaêm hoûi tình hình chính trò vaø ñòa theá, caùc vò du taêng AÁn Ñoä môùi nghó ñeán chuyeän vöôït haøng thaùng mieàn nuùi ñi leân mieàn Baéc. Chính do vai troø ñòa lyù vaø vaên hoùa ñoù cuûa Giao Chæ maø trung taâm Phaät Giaùo Luy Laâu ñöôïc thaønh laäp vaø thaønh laäp vaøo tieàn baùn theá kyû thöù nhaát, bôûi ñeán naêm 65 ta thaáy daáu tích Phaät giaùo ôû Baønh Thaønh roài (Sôû Vöông Anh moä Phaät) moät vaøi hoïc giaû cho raèng chöõ Giao, trong Giao Chæ voán laø chöõ Giao trong Giao Long, nhöng theo chuùng toâi, chöù Giao ñaây coù nghóa laø moâ giôùi giao tieáp - giao tieáp giöõa luïc ñòa Haùn vaø nöôùc ngoaøi. Vai troø ñòa lyù naøy hieän vaãn coøn nhö xöa. Vieät Nam vaãn laø cöûa ngoõ ñi vaøo luïc ñòa Trung Hoa, vaø danh töø Indo- Chine duøng ñeå chæ cho baùn ñaûo ñoâng Döông cuõng mang cuøng moät nguï yù giao tieáp nhö vaäy. Ta coù theå keát luaän raèng trung taâm Baønh Thaønh ñöôïc thaønh laäp do söï vieáng cuûa caùc taêng só phaùt xuaát töø trung taâm Luy Laâu.

Nhaø hoïc giaû Trung Hoa Hoà Thích (Hoà Thích Luaän Hoïc Caän Tröôùc, Thöôïng Hæa, 1935) noùi raèng hoài ñoù ñaõ coù nhöõng ñöôøng lieân laïc giöõa trung taâm Luy Laâu vaø trung taâm Baønh Thaønh. OÂng cho raèng ñaõ coù nhöõng vò taêng só khôûi haønh töø Giao Chaâu ñeán Vuõ Chaâu (ôû Quaûng Taây) roài töø Quaûng Taây ñeán Quaûng Ñoâng, vaø töø Quaûng ñoâng vöôït qua nuùi non ñi tôùi mieàn haï löu löu chaâu thoå soâng Döông Töû. Haäu Haùn Thö cuõng coù noùi ñeán nhöõng chuyeán ñi töø Giao Chaâu ñeán mieàn haï löu soâng Döông Töû baèng ñöôøng bieån. Haäu Haùn Thö ghi cheùp: Quaän Nhaät Nam ñem phaåm vaät coáng hieán Haùn Ñeá baèng ñöôøng bieån. Khöông Taêng Hoäi laø moät vò tu só doøng doõi ngöôøi Khöông Cö (Sogdiane), sinh tröôûng treân ñaát Giao Chaâu ñeán haï löu soâng Döông töû ñeå truyeàn ñaïo. Ngoaøi lyù do treân coøn coù nhöõng chöùng côù sau ñaây giuùp keát luaän raèng trung taâm Luy Laâu vaøo ñôøi Ñoâng Haùn laø moït caên cöù Phaät giaùo quan troïng, töø ñoù Phaät giaùo ñaõ ñöôïc truyeàn vaøo ñaát Haùn:

1. Trong ba trung taâm Phaät Giaùo ñôøi Haùn, trung taâm Luy Laâu laø trung taâm coù toå chöùc taêng ñoaøn sôùm nhaát. Trong saùch Lyù Hoaëc Luaän vieát veà nhöõng teä traïng cuûa giôùi taêng só Giao Chaâu vaøo haï baùn theá kyû thöù hai, Maâu Töû noùi: "Sa moân ngaøy nay coù keû laïi thích uoáng röôïu ngon, coù khi coù vôï con, bieát caát giöõ tieàn baïc, cuûa quyù, laïi chuyeân moân löøa doái". Nhö vaäy ta bieát raèng taêng ñoaøn Giao Chaâu thôøi ñoù ñaõ khaù ñoâng ñaûo môøi coù nhieàu teä ñoan nhö vaäy. Danh töø "Sa moân ngaøy nay" maø Maâu Töû duøng khoâng theå ñeå chæ moät soá ít taêng só AÁn Ñoä coù maët taïi Giao Chaâu, maø laø chæ soá ñoâng taêng só Giao Chaâu vaäy.

2. ÔÛ Trung Hoa, maõi ñeán naêm thöù hai nieân hieäu Gia Bình (naêm 250) môùi coù Ñaøm Ma Ca La töø Trung AÁn qua thöïc haønh phaùp "thaäp nhaân thoï" ñeå laøm leã trao giôùi xuaát gia cho ngöôøi muoán laøm Sa moân. Theo pheùp naøy, leã xuaát gia truyeàn giôùi phaûi do moät hoäi ñoàng möôøi vò taêng só chuû toïa môùi ñöôïc hôïp phaùp. Trong möôøi vò ñoù, coù ba vò thaày (Tam sö: hoøa thöôïng, yeát ma vaø giaùo thuï) vaø baûy vò Toân chöùng chöùng minh.ÔÛ Giao Chaâu pheùp "thaäp nhaân thoï" naøy ñaõ ñöôïc aùp duïng chaäm nhaùt laø vaøo haï baùn theá kyû thöù hai. Ta thaáy Khöông Taêng Hoäi (sinh tröôûng taïi Giao Chaâu, cha meï maát luùc möôøi tuoåi, ñaõ ñi xuaát gia taïi Giao Chaâu khoaûng möôøi naêm sau ñoù) vieát trong baøi töïa kinh An Bang Thuû Y Ù, coù than thôû raèng tam sö cuûa mình ñaõ vieân tòch quùa sôùm: "Toâi sinh ra nhö daáu tích cuoái cuøng, vöøa môùi ñuû söùc vaùc cuûi thì meï cha ñeàu maát, baäc tam sö cuõng vieân tòch, nhìn leân maây trôøi, buoàn thaáy mình thieáu ngöôøi chæ daïy..."Trong soá möôøi vò truyeàn giaùo cho Khöông Taêng Hoäi ta khoâng bieát coù vò naøo laø taêng só ngoïai quoác khoâng. Ta cuõng khoâng theå noùi taát caû möôøi vò kia ñeàu laø taêng só ngoaïi quoác ñöôïc. Khöông Taêng Hoäi tuy laø doøng doõi ngöôøi Khöông Cö, nhöng theo Löông Cao Taêng Truyeän, thì cha meï oâng ñaõ sang cö truù taïi Giao Chaâu laøm ngheà buoân baùn, vaø khi oâng leân möôøi tuoåi thì cha meï ñeàu maát. Sinh tröôûng taïi Giao Chaâu, coá nhieân oâng noùi tieáng Giao Chaâu: xuaát gia hoïc Phaät taïi Giao Chaâu vaø coù khaû naêng dòch thuaät kinh Phaïn ra kinh Haùn, oâng chaéc chaén ñaõ hoïc Phaïn ngöõ vaø Haùn ngöõ taïi Giao Chaâu. Cao Taêng Truyeän (vieát vaøo khoaûng 520 sau Taây lòch) cho raèng Taêng Hoäi laø vò taêng só ñaàu tieân xuaát hieän sôùm nhaát ôû Giang Nam, vaø tröôùc ñoù taïi ñaát naøy chæ coù moät vò cöù só teân laø Chi Khieâm ngöôøi nöôùc Nhuïc Chi töø phöông Baéc chaïy loaïn xuoáng.

3. Taäp luaän thuyeát ñaàu tieân veà ñaïo Phaät baèng Haùn töï ñaõ ñöôïc vieát taïi Giao Chaâu. Taùc giaû nhö ta ñaõ bieát,laø Maâu Töû, sinh vaøo khoaûng 165 - 170.

Ngöôøi Phaät töû naøy ñaõ hoïc Phaät taïi Giao Chaâu vaø vieát cuoán saùch kia ñeå ñaùp laïi nhöõng kích baùc veà Phaät töû cuûa nhöõng ngöôøi khoâng theo ñaïo Phaät, nhaát laø nhöõng ngöôøi theo Khoång Laõo töø ñaát haùn chaïy qua tò naïn Tam Quoác. Baøi töïa saùch Lyù Hoaëc Luaän noùi: "Sau khi Haùn Linh Ñeá maát ^[4] trong nöôùc roái loaïn, chæ coù ñaát Giao Chaâu taïm yeân, nhöõng baäc dò nhaân Baéc phöông ñeàu ñeán ôû laïi ñaây, nhieàu ngöôøi theo thuaät tòch coác tröôøng sinh cuûa thaàn tieân. Thôøi aáy coù nhieàu hoïc giaû. Maâu Töû thöôøng ñem Nguõ Kinh ra vaán naïn, nhieàu ñaïo gia vaø thuaät só khoâng laøm sao ñoái ñaùp laïi ñöôïc". Maâu Töû hoïc Phaät ôû Giao Chaâu, chaéc chaén khoâng phaûi vôùi nhöõng nhaân só theo ñaïo tòch coác tröôøng sinh, maø laø vôùi nhöõng taêng só AÁn Ñoä coù maët taïi Giao Chaâu thôøi vaø vôùi nhöõng taêng só ngöôøi Giao Chaâu. Khoâng bieát Maâu Töû coù goùp phaàn vaøo coâng vieäc dòch thuaät kinh saùch Phaïn ngöõ ra Haùn ngöõ ñaàu tieân veà Phaät Giaùo khoâng? Coù leõ Maâu Töû ñaõ phaûi hoïc tieáng Phaïn ñeå nghieân cöùu Phaät Giaùo. Cuõng coù theå coù moät soá ít ngöôøi theo göông Maâu Töû theo ñaïo Phaät vaø goùp coâng vaøo vieäc dòch thuaät kinh ñieån. Xeùt veà hình thöùc cuõng nhö noäi dung kinh TöThaäp Nhò Chöông, ta coù theå noùi raèng kinh naøy ñöôïc trích dòch laïi töø nhieàu kinh ñieån, vaø xuaát hieän taïi Giao Chaâu trong theá kyû thöù hai Taây lòch, chöù khoâng phaûi do phaùi ñoaøn Haùn Minh Ñeá mang töø nöôùc Nhuïc Chi veà.

4. Saùch Ngoâ Chí coù cheùp moät laù thö cuûa Vieân Huy nhaø Haùn göûi töø Giao Chaâu cho thöôïng thö leänh laø Tuaân Huùc naêm 207, trong ñoù coù moät ñoaïn nhö sau: "Só Nhieáp ôû Giao Chaâu ñaõ hoïc vaán saâu roäng laïi gioûi chính trò, neân trong buoåi ñaïi loaïn vaãn ñöôïc moät quaän yeân oån hôn 20 naêm, bôø coõi khoâng vieäc gì, daân vaãn yeân nghieäp. Anh em ñeàu laøm quan coi quaän, huøng töôùng moät chaâu, ôû laùnh xa muoân daëm, uy tín khoâng ai hôn. Khi ra vaøo thì ñaùnh chuoâng khaùnh, uy nghi ñuû heát: keøn saùo thoåi vang, xe ngöïa ñaày ñöôøng; ngöôøi Hoà ñi saùt baùnh xe ñoát höông thöôøng coù ñeán maáy möôi ngöôøi...". Danh töø Hoà ôû ñaây chæ cho ngöôøi AÁn Ñoä. Ñaây cuõng laø moät chöùng côù veà tính chaát AÁn Ñoä cuûa ñaïo Phaät Giao Chaâu ôû trong haï baùn theá kyû thöù hai.

5. Vaøo thôøi Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi (cuoái theá kyû thöù hai ñaàu theá kyû thöù ba) ôû Giao Chaâu ñaõ coù löu haønh ít nhaát laø möôøi laêm boä kinh roài, vaø soá taêng só taïi Giao Chaâu ñaõ coù khoaûng naêm traêm vò. Taøi lieäu naøy ñöôïc cheùp trong cuoán Thieàn Uyeån Taäp Anh Ngöõ Luïc, moät taùc phaåm hoaøn thaønh ñaàu ñôøi Traàn, noùi veà ba phaùi Thieàn toâng Vieät Nam tröôùc ñoù. Sau ñaây laø ñoaïn vaên hieân heä tôùi tieåu söû thieàn sö Thoâng Bieän, tuy hôi daøi nhöng laø taøi lieäu quan troïng nhaát cuûa Vieät Nam veà lòch söû du nhaäp cuûa Phaät Giaùo vaøo Giao Chaâu.

"Ngaøy raèm thaùng Hai naêm Hoäi Phong thöù naêm (1906), hoaøng thaùi haäu Phuø Caûm Linh N haân thieát leã trai taêng vaø cuøng caùc baäc kyø tuùc cöùu vaán veà nghóa Phaät vaø Toå {...} Baø hoûi: "Phaät ôû phöông naøo? Toå ôû nöôùc naøo? Ai hôn ai keùm? Ñeán nöôùc ta hoài naøo ñeå truyeàn ñaïo? Ai ñeán tröôùc ai ñeán sau? Ngöôøi naøo daïy nieäm danh hieäu Phaät, ngöôøi naøo daïy ñaït taâm yù Toå?" Trong khi moïi ngöôøi coøn ñang yeân laëng thì thieàn sö Trí Khoâng traû lôøi: "Phaät laø baäc thöôøng truù theá gian, baát sinh baát dieät; Toå laø ngöôøi ñaït ñeán toâng chæ cuûa Phaät Taâm vaø tôùi trình ñoä kieán giaûi vaø thöïc haønh ñi ñoâi vôùi nhau. Phaät vaø Toå laø moät. Chæ coù keû keùm hoïc môùi voïng nghó giöõa Toå vaø Phaät coù hôn coù keùm. Vaû laïi, Phaät laø giaùc ngoä. Söï giaùc ngoä naøy voán traïm nhieân thöôøng truù - taát caû moïi sinh linh ñeàu coù baûn tính giaùc ngoä, chæ vì buïi voïng tình che laáp, troâi theo nghieäp baùo maø löu laïc maø löu laïc maõi trong voøng nguõ thuù. Vì taâm töø bi neân Phaät thò hieän giaùng sinh ôû Taây Truùc voán laø xöù trung öông vaäy. Naêm möôøi chín tuoåi xuaát gia, naêm ba möôi tuoåi thaønh ñaïo. Thuyeát phaùp treân ñôøi trong 49 naêm, baøy ra bao nhieâu phöông tieän giaùo hoùa ñeå giuùp cho ngöôøi ngoä ñaïo; ñoù laø thôøi ñaïi laäp giaùo vaäy. Tröôùc khi nhaäp nieát baøn, Ngaøi ngaïi ngöôøi sau meâ chaáp neân noùi vôùi Vaên Thuø: Trong soá 49 naêm qua, ta chöa töøng noùi moät tieáng, chöù ñöøng noùi laø coù dieãn baøy ra nhöõng hoïc thuyeát. Nhaân ñoù Ngaøi ñöa leân caønh hao. Ñaïi chuùng ñeàu mang mang, chæ coù toân giaû Ca Dieáp mæm cöôøi. Phaät bieát Ca Dieáp coù ñieàu kheá ngoä, lieàn ñem chính phaùp nhaõn taïng trao cho, ñoù laø toå thöù nhaát. Ñaây laø taâm toâng truyeàn laïi, bieät laäp ngoaøi giaùo ñieån vaäy. Sau ñoù Ma Ñaèng ñem giaùo lyù naøy löu nhaäp vaøo ñaát Haùn, Ñaït Ma ñem toâng chæ naøy truyeàn vaøo Löông Nguïy. Veà Giaùo Toâng thì ñeán Thieân Thai Trí Giaû laø thanh; veà Thieàn Toâng thì ngöôøi ñaït ñöôïc toâng chæ veû vang nhaát laø Taøo Kheâ Hueä Naêng. Hai toâng naøy ñeán nöôùc Vieät ta ñaõ laâu roài. Giaùo Toâng thì töø Maâg Taêng Hoäi. Thieàn Toâng thì coù phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi laø phaùi ñaàu tieân, roài ñeán phaùi Voâ Ngoân Thoâng, Hai vò ñoù laø toå cuûa hai phaùi vaäy". Haäu hoûi: "Veà hai thieàn phaùi aáy, coù chöùng cô gì ñeå giaûo nghieäm?" Thieàn sö ñaùp: "Xeùt truyeän Ñaøm Thieân phaùp sö, ta thaáy vaøo ñôøi Tuøy Cao Toå, giaùo phaùp ñöôïc naâng ñôõ raát nhieàu. vua Vaên Ñeá noùi: "Traãm nghó nhôù tôùi loøng töø bi cuûa ñöùc Ñieàu Ngöï khi ngaøy thuyeát daïy chính phaùp, khoâng bieát laøm sao ñeå baùo aân ñöùc naøy. Töø khi leân ngoâi, traãm ñaõ hoã trôï tam baûo khaép nôi, thaâu xaù lôïi di theå ñeå laøm baûo thaùp thôø khaép nöôùc ñeán 49 nôi, ñeå laøm nôi daãn daét cho nhaân gian. Traãm ñaõ laøm hôn 150 ngoâi chuøa vaø thaùp. Ta cuõng muoán laø chuøa thaùp ôû Giao Chaâu ñeå cho phöôùc ñöùc ñöôïc thaám nhuaàn caû ñaïi thieân theá giôùi. Xöù aáy tuy noäi thuoäc, nhöng ôû quaù xa. Vaäy phaùp sö haõy choïn moät soá danh taêng sang ñoù ñeå giaùo hoùa khieán cho moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc bieát ñeán ñaïo boà ñeà". Phaùp sö Ñaøm Thieân taâu: "Giao Chaâu coù ñöôøng thaúng thoâng vôùi Thieân Truùc". Khi Phaät Phaùp môùi tôùi Giang Ñoâng chöa ñaày ñuû gì thì ôû thuû ñoâ Luy Laâu cuûa Giao Chaâu ñaõ coù tôùi hai möôi ngoâi baûo saùt (chuøa), ñoä ñöôïc h ôn 500 vòt taêng vaø dòch ñöôïc 15 cuoán kinh roài... Nhö vaäy laø vì Phaät Giaùo truyeàn ñeán Giao Chaâu tröôùc khi truyeàn ñeán Giang Ñoâng vaäy. Hoài aáy, coù caùc vò Taêng nhö Ma Ha Kyø Vöïc, Khöông Taêng Hoäi,Chi Cöông Löông, Maâu Baùc... cö truù taïi ñoù. Nay laïi coù Phaùp Hieàn thöôïng só, ñaéc phaùp vôùi Tyø Ni Ña Löu Chi, truyeàn baù toâng chæ cuûa Tam Toå, laø moät vò boà taùt soáng, cö truù taïi chuøa Chuùng Thieän, daïy doã giaùo hoùa ñoà chuùng coù hôn ba traêm ngöôøi, khoâng thua gì ôû Trung Quoác. Beä haï laø moät böïc cha hieàn khaép choán, muoán bình ñaúng boá thí, nhöng ñaát kia ñaõ coù ngöôøi roài, ta khoâng caàn göûi ngöôøi tôùi nöõa".

Thieàn sö Trí Khoâng coøn noùi tieáp theâm veà hai phaùi thieàn Tyø Ni Ña Löu Chi vaø Voâ Ngoân Thoâng vaø daãn theâm chöùng côù. Hoaøng thaùi haäu raát vöøa yù. Sau naøy thieàn sö ñöôïc trieàu ñình toân xöng laø Thoâng Bieän quoác sö.

Thoâng Bieän quoác sö laø ngöôøi hoïc roäng bieát nhieàu, ñaõ duøng moät söû lieäu Trung Quoác. Chuùng ta chöa bieát tieåu söû Ñaøm Thieân phaùp sö maø thieàn sö trích daãn naèm trong saùch naøo. Nhöõng saùch Thích Thò Thoâng Giams, Phaät Toå Lòch Ñaïi Thoâng Taûi, Phaät Toå Thoáng Kyû, Tuïc Cao Taêng Truyeän... ñeàu khoâng thaáy cheùp ñoaïn naøy. Nhöng Cao Taêng Truyeän khi noùi ñeán Khöông Taêng Hoäi ñaõ ghi moät caâu coù theå chöùng minh ñöôïc lôøi Ñaøm Thieân phaùp sö noùi. Saùch naøy vieát: "Khöông Taêng Hoäi vaøo naêm Xích OÂ thöù möôøi (naêm 247. Saùch Quaûng Haèng Minh Taäp trong Ñaïi Taïng Ñaïi chaùnh trích daãn Ngoâ Thö, noùi laø naêm Xích OÂ thöù tö, töùc laø naêm 241.) ñeán ñaát Kieán Nghieäp; vì caûm phuïc, söï linh öùng cuûa Xaù Lôïi, vua Ngoâ Toân Quyeàn beøn döïng chuøa Kieán Sô. Töø ñoù, Phaät phaùp taïi mieàn Giang Nam baét ñaàu höng thònh". Saùch Löông Cao Taêng Truyeän cuõng cheùp töông töï:"Luùc aáy ñaïi phaùp ñaõ truyeàn vaøo ñaát Ngoâ,nhöng söï hoaèng phaùp chöa ñaày ñuû. Taêng Hoäi muoán cho Phaät phaùp ñöôïc höng khôûi ôû mieàn Giang Taû, vaø chuøa thaùp ñöôïc kieán laäp theâm, neân Ngaøi mang tích tröôïng ñi veà phöông Ñoâng. Vaøo naêm Xích OÂ thöù hai nhaø Ngoâ, Ngaøi ñeán Kieán Nghieäp, vaø caát moät thaûo am... Khi Khöông Taêng Hoäi cho thaáy tính caùch linh öùng cuûa Xaù Lôïi Phaät, Ngoâ Toân Quyeàn raát kinh dò vaø thuaàn phuïc, oâng lieàn cho döïng moät ngoâi chuøa thôø Xaù Lôïi, goïi laø chuøa Kieán Sô. Coøn nôi Taêng Hoäi ôû, goïi laø Phaät Ñaø Lyù. Sau ñoù, ñaïi phaùp ñöôïc höong thònh taïi mieàn Giang Taû".

Traàn Vaên Giaùp neâu nghi vaán veà Ñaøm Thieân phaùp sö, noùi raèng Ñaøm Thieân soáng trong trieàu ñaïi nhaø Teà, khoâng phaûi Tuøy. Söï thöïc laø Ñaøm Thieân soáng trong trieàu ñaïi nhaø Tuøy, laø moät vò phaùp sö ñöôïc vua Tuøy Vaên Ñeá kính troïng vaøo baäc nhaát (Xem Phaät Toå Lòch Ñaïi Thoâng Taûi).

Möôøi laêm cuoán kinh ñaõ ñöôïc dòch ra Haùn töï vaø löu haønh taïi Giao Chaâu vaøo cuoái theá kyû thöù hai laø nhöõng kinh naøo? Ta bieát chaéc chaén laø trong soá ñoù coù kinh Töù Thaäp Nhò Chöông, bôûi saùch Lyù Hoaëc Luaän cuûa Maâu Baùc coù noùi tôùi teâm kinh naøy. Con soá 15 boä kinh coù theå khoâng ñuùng, cuõng nhö lôøi noùi cuûa Ñaøm Thieân: "Giaùo Toâng baét ñaàu töø Maâu Töû vaø Khöôùng Taêng Hoäi" ñaõ khoâng ñuùng. Caû hai ngöôøi Maâu Töû vaø Khöông Taêng Hoäi, ñeàu khoâng phaûi laø ngöôøi nöôùc ngoaøi tôùi truyeàn ñaïo, traùi laïi caû hai ngöôøi ñeàu baét ñaàu hoïc Phaät taïi Giao Chæ. Nhö theá, hoï khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi maø teân tuoåi coøn thaáy roõ raøng trong söû saùch thoâi. Khöông Taêng Hoäi xuaát gia taïi Giao Chæ, coù tam sö vaø thaát chöùng. Maâu Töû cuõng ñaõ xuaát gia. Trong Lyù Hoaëc Luaän coù nhieàu ñoaïn khieán ta nghó raèng soá kinh ñieån löu haønh taïi Giao Chæ doài daøo hôn con soá Ñaøm Thieân keå ra gaáp boäi. Ta ñoïc thöû ñoaïn sau ñaây cuûa Lyù Hoaëc Luaän:

"Ngöôøi ta hoûi Maâu Töû: Chaân lyù chí thaät thì thöôøng khoâng vaên hoa, lôøi noùi chí lyù thì khoâng hoa hoøe... cho neân chaâu ngoïc thì quyù giaù maø ngoùi vuïn thì laø ñoà boû. Xöa thaùnh nhaân cheá ra baûy kinh, vaên töø khoâng quaù ba vaïn lôøi vaø khoâng coù gì khoâng ñuû trong töøng aáy kinh vaên. Ngaøy nay, chöông ñieån cuûa Phaät Giaùo coù ñeán haøng ngaøn öùc, söùc moät ngöôøi khoâng theå naøo ñoïc heát ñöôïc. Toâi chaùn vaø khoâng muoán ñoïc".

Moät ñoaïn khaùc:

"Ngöôøi ta hoaûi Maâu Töû: Lôøi leõ trong kinh Phaät khoâng chæ baøy ñöôïc chaân lyù cuûa vaïn vaät maø chæ duøng ví duï quaù nhieàu.. Duø lôøi leõ nhieàu nhöng cuõng nhö chieác xe boø ñöïng ñaày buïi ngoïc, ngöôøi ta khoâng cho laø quyù".

Nhöõng ñoaïn treân, vieát vaøo cuoái theá kyû thöù hai haún coù theå cho ta moät khaùi nieäm veà soá löôïng kinh Phaät löu haønh ôû Giao Chæ thôøi aáy.

Raát tieác ta khoâng bieát ñöôïc ñoù laø nhöõng kinh gì, ngoaøi kinh Töù Thaäp Nhò Chöông, kinh Baûn Sinh (Vessantara - jÄtaka trong ñoù coù chuyeän thaùi töû Tu Ñaïi Noa) vaø kinh Baûn Söï (ñôøi cuûa Phaät), nhôø moät vaøi chi tieát cuûa Lyù Hoaëc Luaän. Coù theå trong soá kinh ñieån kia cuõng coù caû moät baûn dòch Milinda - panha nöõa, bôûi vì theå taøi Lyù vaø Luaän laø theå taøi vaán ñaùp baét chöôùc y heät nhö Di Lan Vaán Ñaïo Kinh, vaø trong vaên hoïc Trung Hoa tröôùc ñoù cuõng nhö sau ñoù haøng traêm naêm cuõng khoâng coù moät taùc phaåm naøo vieát theo ñeà tai aáy.

Ñaøm Thieân coøn noùi tôùi vieäc "ñoä ñöôïc hôn 500 vò taêng". Danh töø "ñoä Taêng" ôû ñaây coù nghóa laø laøm leã truyeàn giôùi Sa Moân xuaát gia ñeå ngöôøi cö só trôû thaønh ngöôøi taêng só. Soá taêng só naøy chaéc chaéc laø taêng só Giao Chaâu, bôûi vì nhöõng taêng só ngoaïi quoác coù maët taïi ñoù ñaõ laø taêng só roài, khoâng caàn phaûi "ñoä" nöõa. Ñieàu naøy cuõng xaùc nhaän theâm veà söï coù maët cuûa moät taêng ñoaøn quan troïng taïi Giao Chaâu vaøo theá kyû thöù hai phuø hôïp vôùi lôøi noùi cuûa Maâu Töû veà nhöõng teä ñoan trong giôi Sa Moân thôøi aáy.

6. Taïi trung taâm Luy Laâu, vieäc saùng taùc ñöôïc chuù troïng sôùm hôn ôû caùc trung taâm khaùc, nhö ta ñaõ bieát, Maâu Töû vieát taäp Lyù Hoaëc Luaän laø cuoán saùch saùng taùc veà ñaïo Phaät coå nhaát maø ta hieän coù baèng Haùn töï. Taêng Hoäi cuõng chuù troïng nhieàu veà saùng taùc: oâng ñaõ bieân taäp cuoán Luïc Ñoä Yeáu Muïc, saùng taùc Neâ Hoaøn Phaïm Boái, chuù giaûi caùc kinh An Ban Thuû Y Ù, Phaùp Caûnh vaø Ñaïo Thoï cuõng vieát baøi töïa cho ba kinh naøy (Cao Taêng Truyeän). Trong nhöõng kinh Taêng Hoäi dòch, baây giôø chæ coøn Luïc Ñoä Taäp Kinh, maø Thang Duïng Hình nghó laø moät taùc phaåm cuûa Taêng Hoäi chöù khoâng phaûi moät baûn dòch töø Phaïn vaên. Nhöõng chuù sôù cuûa Taêng Hoäi veà caùc kinh An Ban Thuû Y Ù, Phaùp Caûnh vaø Ñaïo Thoï ñaõ maát, duy caùc baøi töïa caùc kinh An Bang Thuû Y Ù vaø Phaùp Caûnh laø coøn.

Trong soá nhöõng taùc phaåm kia, moät soá ñaõ ñöôïc saùng taác taïi ñaát Kieán Nghieäp, vaø moät soá taïi Giao Chaâu. Ñieàu ta caàn löu yù ñaây laø so vôùi caùc trung taâm Laïc Döông vaø Baønh Thaønh, trung taâm Luy Laâu ngoaøi vieäc dòch thuaät: Chi Khieâm ôû Kieán Nghieäp tuy coù bieân taäp Taùn Boà Taùt Lieân Cuù Phaïm Boái vaø chuù thích Lieãu Baûn Sinh Töû Kinh ngoaøi ra ñeàu laø taùc phaåm dòch thuaät. Ta coù theå keát luaän laø trung taâm Phaät Giaùo Luy Laâu ñaõ tröôûng thaønh tröôùc hai trung taâm Phaät Giaùo ñaát Haùn.

[1] Taùc phaåm naøy ñöôïc vieát vaøo cuoái theá kyû thöù hai

[2] Do Trung Hoa Thö Cuïc ôû Baéc Kinh taùi baûn naêm 1963. Baûn ñaàu tieân ñöôïc in naêm 1955.

[3] Theo caâu chuyeän naøy, vua Haùn Minh Ñeá naèm moäng thaáy moät ngöôøi vaøng bay qua tröôùc ñieän, saùng ra cho ngöôøi ñi sang Taây Vöùc ñeå tìm ñaïo Phaät. Chuyeän ñöôïc cho laø xaûy ra trong nieân hieäu Vónh Bình thöù möôøi, töùc laø naêm 67 cuûa theá kyû thöù nhaát kyû nguyeân Taây lòch.