Theo Thuyeàn Uyeån Taäp Anh, "Thieàn Sö Tyø Ni Ña Löu Chi laø doøng Baø La Moân, goác ôû Nam Thieân Truùc, vaân du qua Trung Hoa; vaøo naêm Nhaâm ngoï (562) nieân hieäu Ñaïi Kieán thöù saùu nhaø Traàn thì ñeán Tröôøng An. Vaøo naêm 574 sau khi Phaät giaùo bò Voõ Ñeá ñaøn aùp, oâng ñi veà ñaát Nghieäp (Hoà Nam). Hoài ñoù, toå thöù ba cuûa Thieàn toâng Trung Hoa laø Taêng Xaùn ñang bò naïn ôû ñaây, aån taïi nuùi Tö Khoâng. Khi Tyø Ni Ña Löu Chi gaëp toå Taêng Xaùn, thaáy phong ñoä phi phaøm, lieàn chaêp tay ba laàn, toå vaãn ngoài yeân khoâng noùi noùi naêng gì. Trong luùc ñöùng chôø suy tö, taâm boång môû ra nhö coù choå sôû ñaéc, oâng lieàn laïy xuoáng ba laïy. Toå cuõng chæ gaät ñaàu ba caùi maø thoâi. OÂng luøi ba böôùc, thöa raèng: ñeä töû töø tröôùc tôùi nay chöa coù cô hoäi, xin hoøa thöôïng töø bi cho ñeä töû ñöôïc theo haàu beân taû höõu. Toå noùi: oâng mau mau ñi veà phöông Nam tieáp xuùc vôùi thieân haï, khoâng neân ôû laâu taïi ñaây. OÂng lieàn töø bieät toå ñi veà phöông Nam, ôû laïi chuø Cheá Chæ ôû Quaûng Chaâu. Ñaây laø vaøo khoaûng nieân hieäu Ñaïi Ñeá thöù saùu. OÂng dòch ñöôïc moät soá kinh nhö Töôïng Ñaàu vaø Baùo Nghieäp Sai Bieät. Ñeán thaùng Ba naêm Canh tyù nieân hieäu Ñaïi Töôøng thöù hai (580), vaøo ñeán nöôùc ta, ôû taïi chuøa naøy (Phaùp Vaân Töï), laïi dòch theâm kinh Toång Trì.

Thieàn sö Tyø Ni Ña Löu Chi cuõng ñaõ ñöôïc noùi tôùi trong saùch Thích Thò Thoâng Giaùm cuûa Thích Baûn Giaùc vieát naêm ñôøi Toáng, töông ñöông vôùi nhaø Lyù Vieät Nam. tuy nhieân nhöõng chi tieát ôû ñaây khoâng ñöôïc phuø hôïp hoaøn toaøn vôùi saùch Thieàn Uyeån. Theo Thích Thò Thoâng Giaùm thì naêm 582, Tyø Ni Ña Löu Chi vaøo ôû laïi ñaát Tuøy ñeå dòch kinh. "Tuøy Vaên Ñeá vaøo naêm Nhaâm daàn (582) trieäu Phaùp Trí (Ngöôøi AÁn, teân Phaïn ngöõ laø Dharmajnana) ñeán kinh ñoâ dòch kinh. Luùc ñoù laïi coù Tyø Ni Ña Löu Chi, teân Haùn töï laø Dieät Hyû, môùi qua; vua cuõng trieäu vaøo dòch kinh. Thaùng hai naêm aáy, Dieät Hyû dòch xong kinh Töôïng Ñaàu. Thaùng ba Phaùp Trí dòch xong kinh Nghieäp Baùo Sai Bieät. Thaùng baûy Dieät Hyû laïi dòch xong kinh Toång Trì.

Nhö vaäy, theo Thích Thò Thoâng Giaùm, kinh Nghieäp Baùo Sai Bieät (Thuyeàn Uyeån Taäp Anh cheùp nhaàm la Baùo Nghieäp Sai Bieät) laø do Phaùp Trí dòch chöù khoâng phaûi do Tyø Ni Ña Löu Chi. Ñieàu naøy chaéc ñuùng, bôûi kinh Nghieäp Baùo Sai Bieät trong Ñaïi Taïng hieän mang teân Phaùp Trí laø dòch giaû. Cuõng theo Thích Thò Thoâng Giaùm, Tyø Ni Ña Löu Chi ñaõ dòch xong kinh Toång Trì taïi Trung Hoa maø khoâng phaûi taïi Vieät Nam nhö Thuyeàn Uyeån Taäp Anh ñaõ noùi.

Neáu Thích Thò Thoâng Giaùm noùi ñuùng, thì Tyø Ni Ña Löu Chi vaøo Vieät Nam sau naêm 582. Nhöng ta khoâng chaéc gì saùch Thích Thò Thoâng Giaùm noùi veà nieân ñaïi Tyø Ni Ña Löu Chi ñuùng hôn saùch Thuyeàn Uyeån Taäp Anh, vì leõ lieân heä cuûa Tyø Ni Ña Löu Chi vôùi saùch Thuyeàn Uyeån quan troïng hôn vôùi saùch Thích Thò Thoâng Giaùm nhieàu.

Thieàn sö Thoâng Bieän, theo Thuyeàn Uyeån Taäp Anh, ñaõ trích daãn lôøi cuûa phaùp sö Ñaøm Thieân noùi veà Tyø Ni Ña Löu Chi: "Nay laïi coù Phaùp Hieàn thöôïng só, ñaéc phaùp vôùi Tyø Ni Ña Löu Chi, truyeàn baù toâng chæ cuûa tam Toå, laø moät vò Boà Taùt soáng, cö truù taïi chuøa Chuùng Thieän, daïy doã giaùo hoùa ñoà chuùng coù hôn 300 ngöôøi, khoâng thua gì ôû Trung Quoác"[1]. Thoâng Bieän daãn chöùng chuyeän cuûa phaùp sö Ñaøm Thieân nhöng khoâng cho bieát laø chuyeän naøy cheùp ôû saùch naøo. Nhö ñaõ noùi chuyeän cuûa phaùp sö Ñaøm Thieân trong caùc taùc phaåm nhö Phaät Toå Thoáng Kyû, Thích Thò Thoâng Giaùm, vv... khoâng coù ñoaïn vaên naøo maø Thoâng Bieän trích daãn. Caùc saùch Cao Taêng Truyeän vaø Tuïc Cao Taêng Truyeän ñeàu khoâng cheùp veà Ñaøm Thieân vì leõ caùc saùch aáy ñöôïc vieát tröôùc thôøi ñaïi Ñaøm Thieân [2].

Theo Thuyeàn Uyeån Taäp Anh, Tyø Ni Ña Löu Chi ñaõ nghe lôøi toå Taêng Xaùn xuoáng phöông Nam haønh ñaïo vaø do ñoù ñaõ dòch caùc kinh Töôïng Ñaàu vaø Nghieäp Baùo Sai Bieät taïi chuøa Cheá Chi ôû Quaûng Chaâu vaø sau khi tôùi chuøa Phaùp Vaân ôû laøng Coå Chaâu, Long Bieân, môùi baét ñaàu dòch kinh Toång Trì. Thuyeàn Uyeån Taäp Anh noùi roõ raèng oâng ñeán chuøa Phaùp Vaân vaøo thaùng Ba naêm Giaùp daàn (594) thì tòch. Thôøi gian oâng löu truù taïi Vieät Nam nhö vaäy laø 14 naêm.

Khi oâng qua tôùi chuøa Phaùp Vaân thì ôû ñaây ñaõ coù moät vò thieàn sö Vieät Nam teân laø Quaùn Duyeân ñang daïy thieàn hoïc cho ñoà chuùng. OÂng ôû laïi ñaây vaø choïn thieàn sö Phaùp Hieàn laøm ñeä töû. Phaùp Hieàn töø tröôùc ñaõ coù hoïc thieàn hoïc vôùi Quaùn Duyeân.

Sau ñaây laø baûng lieät keâ möôøi chín theá heä cuûa thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi:

Theá heä 3: Hueä Nghieâm, ngöôøi truyeàn phaùp cho Thanh Bieän cuûa theá heä thöù tö. Hueä Nghieâm laø moät trong 300 hoïc troø cuûa Phaùp Hieån, soáng ñoàng thôøi vôùi Phaùp Ñaêng, tröôùc voán laø thaày cuûa Thanh Bieän. Hueä Nghieâm ôû chuøa Suøng Nghieäp, coøn Phaùp Ñaêng ôû chuøa Phoå Quang coù theå Phaùp Ñaêng cuõng laø hoïc troø cuûa Phaùp Hieån.

Theá heä 9: Thoâng Bieän vaø hai ngöôøi khuyeát luïc, trong soá naøy coù theå coù Phuø Trì chuøa Long Thoï, thaày cuûa Phaùp Thuaän.

Theá heä 10: La Quyù An (maát 979), Phaùp Thuaän (maát 991), Mahamaya (maát 1029) vaø moät ngöôøi khuyeát luïc (coù theå vaø Voâ Ngaïi, thaày cuûa Suøng Phaïm)

Theá heä 11: Thieàn OÂng (maát 979), Suøng Phaïm (maát 1087) vaø hai ngöôøi khuyeát luïc (coù theå laø Trí Hieàn, giaùo sö cuûa Ñaïo Haïnh vaø Phaùp Baûo, thaày cuûa Thuaàn Chaân).

Theá heä 12: Vaïn Haïnh (maát 1018), Ñinh Tueä (maát?), Ñaïo Haïnh (maát 1112), Trì Baùt (maát 1117), Thuaàn chaân (maát 1101) vaø hai vò khuyeát luïc.

Theá heä 13: Hueä Sinh (maát 1063), Thieàn Nham (maát 1163), Minh Khoâng (maát 1141), baûn tòch (maát 1140) vaø hai ngöôøi khuyeát luïc (coù theå laø Phaùp Thoâng baïn ñoàng moân cuûa Hueä Sinh vaø Bieän Taøi, giaùo sö cuûa Khaùnh Hyû).

Theá heä 14: Khaùnh Hyû (1142) vaø boán vò khuyeát luïc trong ñoù coù theå laø tính nhaõn vaø Tính Nhö, hai ngöôøi baïn ñoàng moân, vaø Quaûng Phuùc, thaày cuûa Giôùi Khoâng.

Theá heä 15: Giôùi Khoâng (maát?), Phaùp Dung (maát 1174) vaø moät ngöôøi khuyeát luïc, coù leõ laø Thaûo Nhaát chuøa Tónh Löï, thaày cuûa Chaân Khoâng.

Theá heä 16: Trí (maát?), Chaân Khoâng (maát 1100), Ñaïo Laâm (maát 1203).

Theá heä 17: Dieäu Nhaân (maát 1113), Vieân Hoïc (maát 1136), Tónh Thieàn (maát 1193) vaø moät ngöôøi khuyeát danh, coù leõ laø Vieân Hoïc, ngöôøi ñaõ chæ daïy Vieân Thoâng^(*).

Theá heä 18: Vieân Thoâng (maát 1151) vaø moät ngöôøi khuyeát luïc, coù leõ laø Ñònh Höông thaày cuûa Y Sôn.

Tyø Ni Ña Löu Chi qua Trung Hoa naêm 562, ñeán naêm dòch kinh naøy (582 theo Thích Thò Thoâng Giaùm) laø 20 naêm, coá nhieân luùc ñoù Haùn vaên cuûa oâng ñaõ gioûi laém roài. Thôøi gian ñaïo Phaät bò Voõ Ñeá nhaø Baéc Chu ñaøn aùp laø töø naêm 574 ñeán 577. Chính trong thôøi gian naøy maø oâng gaëp ñöôïc Taêng Xaùn ñang laùnh naïn taïi nuùi Tö Khoâng, vaø chaéc haün laø cuoäc gaëp gôõ ñaõ coù aûnh höôûng trong söï choïn löïa kinh naøy ñeå dòch, bôûi Taêng Xaùn chuyeân veà Thieàn hoïc. Tyø Ni Ña Löu Chi chòu aûnh höôûng cuûa Taêng Xaùn khaù saâu ñaäm; söï aûnh höôûng naøy thaáy roõ trong lôøi daën cuûa oâng daën laïi ñeä töû Phaùp Hieån tröôùc khi vieân tòch: "Taâm aán cuûa chö Phaät khoâng löøa doái ta ñaâu; taâm aáy troøn nhö nuùi thaùi hö, khoâng thieáu khoâng dö, khoâng ñi khoâng tôùi, khoâng ñöôïc khoâng maát, khoâng nhaát nguyeân, khoâng ña nguyeân, khoâng thöôøng khoâng ñoaïn, voán khoâng sinh ra cuõng khoâng dieät maát... (löôïc). Khi Taêng Xaùn aán cho ta taâm naøy thì coù baûo ta neân gaáp veà phöông Nam maø giao tieáp.. "Nhöõng chöõ troøn ñaày nhö thaùi hö, khoâng thieáu khoâng dö"(vieân ñoàng thaùi hö, voâ khuyeát voâ dö) laø hai caâu maø ta thaáy trong baøi ca Tín Taâm Minh raát coù giaù trò cuûa Taêng Xaùn:

Thaáy aûnh höôûng ñoù cuûa Taêng Xaùn nôi Tyø Ni Ña Löu Chi, ta coù theå tin raèng vò sau naøy ñaõ nghe lôøi Taêng Xaùn ñi veà phöông Nam vaø dòch kinh Töôïng Ñaàu taïi chuøa Cheá Chæ ôû Quaûng Chaâu, saùt beân Giao Chaâu. Coá nhieân laø oâng ñaõ coù mang theo beân mình nhieàu baûn Phaïn ngöõ maø oâng öa thích, trong ñoù coù kinh Töôïng Ñaàu Tinh Xaù vaø kinh Toång Trì. Nhö vaäy laø tröôùc khi qua Trung Hoa, oâng ñaõ coù nghieân cöùu veà Baùt Nhaõ, Thieàn hoïc (kinh Töôïng Ñaàu) vaø Maät Giaùo (kinh Toång Trì).

Ta neân bieát Maät Giaùo coù lieân heä maät thieát vôùi Thieàn toâng. Tyø Ni Ña Löu Chi laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaõ duøng danh töø taâm aán sôùm nhaát trong lòch söû thieàn, maø danh töø naøy ñaõ phaùt xuaát töø caùc kinh ñieån Maät Giaùo. Kinh Ñaïi Nhaät, kinh caên baûn cuûa Maät Toâng, noùi nhö sau veà taâm aán: "Ñoái vôùi moïi lôøi giaùo huaán cuûa Phaät khoâng coù gì laø khoâng naém ñöôïc tinh yeáu; neáu coù theå giöõ gìn ñöôïc taâm aán aáy ñeå môû roäng taát caû caùc phaùp moân, ñoù goïi laø ngöôøi ñaõ thoâng ñaït ñöôïc tam thöøa". Taâm aán ôû ñaây laø tinh yeáu maät yù cuûa kinh Ñaïi Nhaät.

Trong giôùi thieàn gia, danh töø taâm aán sau naøy coù nghóa laø ñoái töôïng cuûa söï trao truyeàn tröïc tieáp töø thaày sang troø. AÁn coù nghóa laø quyeát ñònh hay laø khuoân daáu töôïng tröng cho söï chaân truyeàn vaø chính thoáng. Söï trao truyeàn tinh yeáu cuûa giaùc ngoä ñöôïc thöïc hieän baèng taâm, ñöôïc thöïc hieän giöõa taâm vôùi taâm, khoâng caàn ñi qua baát cöù moït trung gian naøo, ñoù goïi laø taâm aán. Khi Tyø Ni Ña Löu Chi noùi raèng Taêng Xaùn ñaõ aán cho oâng caùi taâm aán cuûa chö Phaät, töùc laø oâng nhaän Taêng Xaùn laø ngöôøi ñaõ giuùp oâng giaùc ngoä.

Töôïng Ñaàu Tinh Xaù Kinh chaéc chaén ñaõ ñöôïc phoå bieán vaø söû duïng ôû Giao Chaâu thôøi aáy: kinh naøy coù theå xem nhö laø kinh caên baûn cuûa Thieàn hoïc söû duïng trong thieàn vieän Phaùp Vaân maø trong caùc toøng laâm thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi nhö toøng laâm Thieàn Chuùng, nôi ñoù coù 300 taêng só hoïc taäp thieàn quaùn döôùi söï chæ daãn cuûa thieàn sö Phaùp Hieån. Kinh Töôïng Ñaàu Tinh Xaù coù ñaëc tính phaù chaáp cuûa vaên heä baùt nhaõ vaø ñaëc bieät chuù troïng thieàn quaùn. Luïc toå Hueä Naêng laø ngöôøi ñaàu tieân ôû Trung Hoa duøng moät kinh thuoäc vaên heä baùt nhaõ (kinh Kim Cöông) trong söï giaûng daïy Thieàn hoïc - luùc ñoù, Kinh Laêng Giaø laø kinh ñöôïc thò baäc nhaát trong giôùi thieàn gia - Söï söû duïng kinh Töôïng Ñaàu Tinh Xaù ôû Giao Chaâu cho ta thaáy söï lieân heä giöõa vaên heä baùt nhaõ vaøThieàn hoïc ôû Giao Chaâu ñaõ coù sôùm hôn ôû Trung Hoa moät theá kyû. Kinh Laêng Giaø laø moät cuoán kinh ñöôïc Boà Ñeà Ñaït Ma trao cho Hueä Khaû vaø ñöôïc truyeàn laïi cho caùc toå keá tieáp. Kinh Töôïng Ñaàu Tinh Xaù noùi veà khoâng, thuoäc heä thoáng baùt nhaõ, ñaõ ñöôïc duøng ñeå boå tuùc cho kinh Laêng Giaø. Vua Lyù Thaùi Toâng ñaõ toû ra raát tinh töôøng trong baøi thô maø vua laøm ñeå cho truy taùn Tyø Ni Ña Löu Chi.

Kinh Töôïng Ñaàu Tinh Xaù noùi veà baûn chaát cuûa giaùc ngoä (töùc laø boà ñeà) nhö moät caùi gì khoâng theå duøng lôøi noùi vaø chöõ vieát ñeå dieãn taû ñöôïc: "Vaên Thuø Sö Lôïi ôi, boà ñeà sieâu vieät ngoân ngöõ, sieâu vieät vaên töï, khoâng caàn ñieåm töïa". Quan nieäm naøy phuø hôïp vôùi quan nieäm taâm aán cuûa kinh Ñaïi Nhaät beân Maät Giaùo: kinh ñieån laø thaùnh giaùo, tinh yeáu cuûa thaùnh giaùo laø taâm aán; taâm aán do ñoù cuõng sieâu vieät kinh ñieån vaø thaùnh giaùo. Chính caên cöù treân ñieåm naøy maø Ñeà Ñaït Ma, hoài môùi qua Nguïy, ñaõ tuyeân boá raèng tueä giaùc cuûa oâng "ñöôïc truyeàn laïi ñoäc laäp vôùi kinh giaùo, khoâng caên cöù treân vaên töï, ñi thaúng vaøo taâm ngöôøi, thaáy ñöôïc töï tính vaø thaønh Phaät"(giaùo ngoaïi bieät truyeàn, baát laäp vaên töï, tröïc chæ nhaân taâm, kieán taùnh thaønh Phaät). Ñeà Ñaït Ma qua Nguïy vaøo khoaûng ñaàu theá kyû thöù saùu; tuy tuyeân boá nhö vaäy nhöng oâng vaãn ñem beân mình moät baûn kinh Laêng Giaø maø oâng trao laïi cho Hueä Khaû, vaø Hueä Khaû trao laïi cho Taêng Xaùn. Tyø Ni Ña Löu Chi khi ñeán Giao Chaâu ñaõ duïng kinh Töôïng Ñaàu Tinh Xaù ñeå laøm caên baûn cho söï haønh thieàn ôû ñaây. Thieàn khoâng bò raøng buoäc vaøo ngoân ngöõ vaên töï nhöng thieàn ôû traùch nhieäm chöa töøng coù thaùi ñoä druoàng boû khinh khi vaên töï: trong thieàn moân, kinh ñieån vaãn thöôøng ñöôïc ñem ra nghieân cöùu giaûng daïy. Coù ñieàu laø trong khi giaûng daïy kinh ñieån, caùc thieàn sö luoân nhaéc ñeán raèng caùc thieàn giaû khoâng neân raøng buoäc trong ngoân ngöõ vaø khaùi nieäm. Kinh ñieån laø nhöõng phöông tieän giuùp thieàn giaû haønh ñaïo: muïc ñích cuûa thieàn giaû laø giaùc ngoä chöù khoâng phaûi laø chöùa chaáp kieán thöùc. Caùi bieát giaùc ngoä khaùc vôùi caùi bieát khaùi nieäm. Khi Tyø Ni Ña Löu Chi gaëp Phaùp Hieàn, thaáy ngöôøi khaùc thöôøng, oâng lieàn nhìn vaøo maët Phaùp Hieàn vaø hoûi: "Thaày tính (hoï) gì? (luùc môùi qua Giao Chaâu, coá nhieân oâng chöa noùi ñöôïc tieáng Vieät, do ñoù caùc cuoäc ñaøm thoaïi chaéc baèng tieáng Taøu. Chöõ Tính coù nghóa laø hoï, cuõng coù nghóa laø theå tính) Phaùp Hieàn hoûi laïi: " Hoøa thöôïng tính gì?"Tyø Ni Ña Löu Chi hoûi laïi: "Thaày khoâng coù tính aø?"Phaùp Hieàn noùi: "Tính thì sao laïi khoâng coù, nhöng hoøa thöôïng laøm theá naøo ñeå bieát?"Tyø Ni Ña Löu Chi lieàn quaùt "Bieát ñeå laøm gì?"Phaùp Hieàn boång tænh ngoä, suïp xuoáng laïy, vaø nhaän ñöôïc toâng chæ.

Ban ñaàu Tyø Ni Ña Löu Chi chæ muoán hoûi teân hoï cuûa Phaùp Hieàn. Nhöng Phaùp Hieàn laïi muoán ñöa caâu chuyeän leân bình dieän trieát hoïc. OÂng hoûi "hoøa thöôïng tính gì?"töùc laø ñaøm luaän veà theå tính cuûa taâm. Nhöng Tyø Ni Ña Löu Chi moät möïc töø choái khoâng muoán ñi vaøo cuoäc ñaøm luaän veà theå tính hoïc. OÂng hoûi laïi caâu hoûi ñôn giaûn "toâi muoán bieát thaày teân gì sao thaày khoâng noùi? Thaày khoâng coù teân sao?". Phaùp Hieàn vaãn cöùng ñaàu muoán ñöùng treân bình dieän ñaøm luaän theå tính. OÂng noùi: "theå tính thì ai laïi khoâng coù, nhöng hoøa thöôïng laøm caùh naøo ñeû bieát ñöôïc theå tính ñoù?". Tôùi ñaây Tyø Ni Ña Löu Chi giaùng cho Phaùp Hieàn moät ñoøn sinh töû. OÂng quaùt "bieát ñeå laøm gì?". Y Ù muoán noùi: caùi bieát khaùi nieäm maø oâng ñang ñi tìm ñoù khoâng coù maûy may ích lôïi gì cho oâng heát. Caùi bieát cuûa söï tænh thöùc giaùc ngoä khoâng phaûi laø caùi bieát coù tính caùch kieán thöùc. Vì laø ngöôøi lanh lôïi, neân Phaùp Hieàn ñaõ böøng thaáy ñöôïc söï thöïc.

Cuoäc ñaøm thoaïi giöõa Hueä Nghieâm (theá heä thöù ba vaø thöù tö cuûa thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi) cho ta thaáy roõ tinh thaàn sieâu vieät vaên töï cuûa thieàn. Thanh Bieän raát say meâ kinh Kim Cöông Baùt Nha Ba La Maät, nhöng vì ñaõ hoïc kinh naøy theo kieåu töø chöông, neân oâng khoâng ñaït ñöôïc tinh yeáu cuûa kinh. OÂng tìm ñeán Hueä Nghieâm taïi chuøa Suøng Nghieäp. Hueä Nghieâm hoûi: "Theo oâng thì ai ñaõ noùi ra kinh naøy?"Thanh Bieän noùi: "Khoâng phaûi chính Phaät thích Ca Nhö Lai ñaõ noùi kinh naøy sao?"Hueä Nghieâm: "Trong kinh coù caâu: "Neáu ai cho raèng Nhö Lai coù thuyeát phaùp, keû aáy laø ngöôøi baøi baùng Phaät, khoâng hieåu ñieàu ta muoán noùi". Vaäy oâng haõy suy nghó cho chín ñi: neáu noùi kinh naøy khoâng phaûi laø cuûa Phaät thuyeát thì laø baùng kinh, neáu noùi kinh naøy laø do Phaät thuyeát thì laø baùng Phaät. OÂng hieåu nhö theá naøo, noùi mau, noùi mau!"Thanh Bieän môû mieäng ñònh noùi thì Thanh Bieän laáy chieác phaát traàn ñaùnh ngay moät caùi vaøo mieäng. Thanh Bieän boãng nhieân tænh ngoä, cuùi xuoáng laøm leã.

Tín Taâm Minh cuûa Taêng Xaùn chòu aûnh höôûng raát nhieàu cuûa giaùo lyù Hoa Nghieâm vaø Tam Luaän. Ñoái vôùi vaán ñeà höõu theå vaø voâ theå, kinh Hoa Nghieâm (Avatamsaka) ñi töø nguyeân lyù duyeân sinh (söï sinh dieät cuûa hieän töôïng tuøy thuoäc nhieàu ñieàu kieän) ñeán nguyeân lyù truøng truøng duyeân khôûi (caùc ñieàu kieän lieân heä vôùi nhau lôùp naøy sang lôùp khaùc ñi veà voâ taän) ñeå keát luaän raèng moät laø taát caû, taát caû laø moät. Sieâu vieät moät laàn trong caùc quan nieäm höõu, voâ, nhaát nguyeân vaø ña nguyeân. Tö töôûng Tam luaän laø keát quaû heä thoáng tö töôûng hoùa tö töôûng Baùt Nhaõ do Long Thoï vaø Ñeà Baø ôû theá kyû thöù hai xieån döông trong ba boä luaän Trung Luaän, Baùch Luaän vaø Thaäp Nhò Moân Luaän. Tö töôûng naøy mang maøu saéc moïi bieän chöùng phaùp nhaèm ñeán ñaùnh ñoå vaø voâ lyù hoùa moïi quan nieäm veà höõu, voâ, sinh, dieät v.v... môû ñöôøng cho trí tueä phi khaùi nieäm töùc laø voâ phaân bieät trí, hoaëc tueä giaùc boà ñeà. Kinh Töôïng Ñaàu Tinh Xaù laø moät thieàn kinh ñaïi thöøa, trong ñoù tö töôûng sieâu vieät höõu voâ cuõng raát roõ reät. "Baäc trí giaû phaûi laáy thieàn laøm theå, thieàn trí phaûi bình ñaúng khoâng phaân bieät (theo leà thoùi khaùi nieäm), vì phaân bieät chæ laø phöông tieän. Phaûi quaùn nguõ aám, luïc nhaäp, thaäp baùt giôùi, thaäp nhò nhaân duyeân, söï löu chuyeån sinh töû vaø caùc hình töôùng thieän aùc laø huyeãn hoùa, khoâng phaûi höõu cuõng khoâng phaûi voâ"(Töôïng Ñaàu Tinh Xaù Kinh). Ñoaïn kinh naøy vöøa nhaán maïnh ñeán trí tueä voâ phaân bieät nhö coâng cuï duy nhaát coù theå laøm chöùng nhaän thöïc taïi vöøa nhaán maïnh ñeán baûn chaát duyeân sinh hö huyeãn vaø phi höõu phi voâ cuûa vaïn phaùp. Tyø Ni Ña Löu Chi coá nhieân laø ñaïi dieän cho tö töôûng Thieàn hoïc ñaïi thöøa naøy. Lôøi cuûa oâng vôùi Phaùp Hieàn veà taâm phaùp tröôùc khi tòch chöùng toû ñieàu ñoù: "troøn nhö thaùi hö, khoâng thieáu, khoâng dö, khoâng ñi, khoâng tôùi, khoâng ñöôïc, khoâng maát, khoâng nhaát nguyeân, cuõng khoâng ña nguyeân, khoâng thöôøng cuõng khoâng ñoaïn, khoâng sinh cuõng khoâng dieät". Ñoù thöïc laø thuaàn tuùy tö töôûng tam luaän, sieâu vieät moïi khaùi nieäm ñoái laäp höõu voâ, nhaát dò, lai khöù, sinh dieät, thöôøng ñoaïn.

Baøi keä noùi veà baûn tính khoâng (sunyata) cuûa nhaân, cuûa ngaõ, cuûa toâng baùt nhaõ, vaø cuûa caû caùc chö Phaät trong hieän taïi vaø vò lai. Baøi keä coù tính laëp laïi nhöõng kieán thöùc thu löôïm trong caùc kinh Baùt Nhaõ. Thieàn sö Hueä Sinh lieàn trình vua baøi keä sau ñaây, trong ñoù ta thaáy roõ tính caùch sieâu vieät caû khoâng vaø höõu:

Ñaây laø moät baøi keä raát saâu saéc thuoäc loaïi sieâu ñaúng trong kho taøng vaên hoùa Phaät Giaùo. khoâng nhöõng ñöùng vöõng veà phöông dieän tö töôûng maø ñöùng veà phöông dieän vaên hoïc, hình aûnh moät chieác thuyeàn troáng khoâng laëng leõ vöôït bieån döôùi aùnh traêng tòch tónh cuûa Laêng Giaø laø moät hình aûnh maøu nhieäm. Thieàn sö Hueä Sinh ñaõ baét ñaàu baèng quan nieäm phaùp (söï vaät) phuø hôïp vôùi tinh thaàn baùt nhaõ: neáu phaùp laø moät söï taäp hôïp cuûa nhieàu ñieàu kieän vaø khoâng coù moät baûn chaát hay töï tính trong baûn thaân noù, thì phaùp ngang vôùi voâ phaùp, vaø vì vaäy nhöõng thuoäc tính höõu vaø khoâng khoâng theå gaùn cho noù ñöôïc (phaùp cuõng nhö voâ phaùp, khoâng höõu cuõng khoâng khoâng). Neáu ñaït ñöôïc chaân lyù ñoù - ñaït baèng thöïc chöùng maø khoâng phaûi naém baét baèng khaùi nieäm - thì seõ khoâng thaáy gì khaùc nhau giöõa chuùng sinh (ngöôøi khoâng giaùc ngoä) vaø Phaät (ngöôøi giaùc ngoä) nöõa. Trong theá giôùi thöïc taïi cuûa chaân lyù aáy, moïi ngoân ngöõ khaùi nieäm khoâng coøn hieäu löïc gì nöõa, taát caû ñeàu laëng yeân: döôùi aùnh saùng traàm laëng cuûa maët traêng Laêng Giaø, töôïng tröng cho trí tueä giaùc chieáu, moät chieác thuyeàn vöôït bieån, trong loøng chieác thuyeàn tuyeät ñoái khoâng mang theo ai, khoâng mang theo gì. ÔÛ ñaây Phaät vaø chuùng sinh laø moät, khoâng coù ngöôøi meâ, khoâng coù ngöôøi ngoä, khoâng coù ngöôøi cöùu ñoä, khoâng coù ngöôøi ñöôïc cöùu ñoä, khoâng coù ai qua bôø.

Hai caâu cuoái ñoái trò laïi khuynh höôùng choáng ñoái giöõa khoâng vaø höõu, nhaèm gôõ vua Lyù Thaùnh Toâng ra khoûi söï baùm víu vaøo khaùi nieäm khoâng maø vua ñaõ hoïc ñöôïc trong Baùt Nhaõ. Thieàn sö noùi "sau khi bieát khoâng cuõng laø khoâng, thì môùi thöïc söï bieát coù laø gì"(trí khoâng khoâng giaùc höõu). Bôûi chaáp vaøo khoâng thì cuõng haïi cuõng nhö chaáp vaøo coù; neáu thoaùt khoûi khoâng, bieát khoâng cuõng khoâng thì coù cuõng seõ khoâng raøng buoäc ñöôïc ta nöõa. Coù nhö vaäy thì coâng phu thieàn ñònh môùi khoâng bò keït (tam muoäi nhaäm thoâng chu).

Thieàn sö Ñaïo Haïnh (maát 1112) thuoäc theá heä thöù 12 cuûa thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi cuõng coù moät baøi keä raát saâu saéc veà vaán ñeà sieâu vieät khoâng höõu:

Hai caâu ñaàu "noùi coù thì töø haït buïi haït caùt ñeàu coù, noùi khoâng thì caû vuõ truï ñeøu khoâng"phaûn chieáu trung thöïc tö töôûng Hoa Nghieâm. Caâu thöù ba " coù vaø khoâng ñoái nhau vaø nöông töïa nhau nhö boùng nguyeät doøng soâng". Caâu thöù tö nhaèm vaøo söï ngaên ngöøa khoâng ñeå ngöôøi ta maéc vöôùng vaøo söï chaáp khoâng: "ñöøng bò maéc keït vaøo caùi khoâng cuûa coù vaø khoâng"(vaät tröôùc höõu khoâng khoâng).

Ñöùng veà phöông dieän tö töôûng, Maät Giaùo laø moät phaûn öùng ñoái vôùi khuynh höôùng quaù thieân troïng tri thöùc vaø nghieân cöùu caùc heä thoáng Baùt Nhaõ vaø Duy Thöùc. Theo Maät Giaùo, trong vuõ truï coù aån taøng nhöõng theá löïc sieâu nhieân; neáu ta bieát söû duïng nhöõng theá löïc sieâu nhieân kia thì ta coù theå ñi raát mau treân con ñöôøng giaùc ngoä thaønh ñaïo, khoûi phaûi ñi tuaàn töï töøng böôùc. Söï giaùc ngoä cuõng coù theå thöïc hieän trong giaây phuùt hieän taïi. Söï söû duïng theá löïc cuûa thaàn linh, söï söû duïng thaàn chuù, aán quyeát vaø caùc hình aûnh maïn ñaø la [3] coù theå hoå trôï ñaéc löïc cho thieàn quaùn haønh ñaïo. Chính vì khuynh höôùng naøy cuûa Maät Giaùo maø Phaät giaùo ñaõ bao truøm trong moïi tín ngöôõng bình daân trong loøng noù, ôû AÁn Ñoä, cuõng nhö ôû Vieät Nam. töø ngöõ Toång Trì nguyeân laødharani (ñaø la ni) trong Phaïn ngöõ, coù nghóa laø naém giöõ, duy trì vaø ngaên ngöøa. Saùch Ñaïi Trí Ñoä Luaän (Mahapra-jnaparanita-sastra) cuûa Long Thoï (Nagarjuna) vieát vaøo theá kyû thöù hai noùi: "ñaø la ni coù nghóa laø duy trì vaø ngaên ngöøa: duy trì laøduy trì nhöõng thieän phaùp khoâng ñeå cho thaát laïc, nhö moät caùi bình nguyeân veïn coù theå chöùa nöôùc khoâng ñeå nöôùc ròn ra; ngaên ngöøa laø ngaên ngöøa nhöõng aùc phaùp khoâng cho phaùt sinh, neáu coù khuynh höôùng taïo taïo toäi aùc thì ngaên ngöøa khoâng cho taïo taéc: ñoù laø ñaø la ni". Coù boán loaïi ñaø la ni, töùc laø boán loaïi toång trì: phaùp, nghóa, chuù vaø nhaãn: Phaùp ñaø la ni laø duy trì nhöõng ñieàu hoïc hoûi veà phaät phaùp, khoâng cho taùn thaát. Nghóa ñaø la ni laø duy trì yeáu nghóa cuûa caùc giaùo phaùp khoâng ñeå cho queân maát. Chuù ñaø la ni laø duy trì caùc thaàn chuù khoâng ñeå queân maát. Thaàn chuù laø nhöõng lôøi noùi bí maät ñöôïc phaùt sinh trong khi ngoài thieàn ñònh, nhöõng maät ngöõ naøy coù nhöõng hieäu löïc linh nghieäm khoâng theå ño löôøng ñöôïc. Nhaãn ñaø laø ni laø an truù trong thöïc töôùng cuûa vaïn phaùp khoâng ñeå taùn loaïn.

Toång trì, nhö theá, coù theå lieân heä raát nhieàu tôùi thieàn ñònh. Kinh Toång trì cuûa Maät Giaùo ñaõ ñöôïc duøng cho nhieàu thieàn giaùo ngay töø buoåi khôûi ñaàu cuûa thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi. Tyø Ni Ña Löu Chi rôøi AÁn Ñoä vaøo khoaûng baùn theá kyû thöù saùu, vaø ñaõ thöøa keá tinh thaàn maät giaùo: oâng ñem theo vôùi oâng ít nhaát laø moät cuoán kinh Maät Giaùo baèng Phaïn ngöõ. Ta neân nhôù Maät toâng ôû Trung Hoa ñöôïc thaønh laäp vaøo theá kyû thöù taùm. Ba vò sö AÁn Ñoä laø Subhakarasimha (637-735) Vajrabodhi (670) vaø Amoghavajra (705-775) ñaõ mang Maät Giaùo vaøo Trung Hoa trong theá kyû naøy vaø ñaõ gaây aûnh höôûng lôùn taïi trieàu ñình nhaø Ñöôøng. Caùc vua Ñöôøng ñaõ nhöøo tôùi Maät Giaùo yeåm trôï vaø che chôû, cuõng gioáng nhö caùc vua nhaø lyù Vieät Nam vaäy. OÂng Haø Vaên Taán (trong taïp chí Nghieân cöùu lòch söû soá 76 thaùng 7 naêm 1965 xuaát baûn taïi Haø Noäi) cho bieát vaøo khoaûng naêm 1963, taïi laøng Tröôøng Yeân thuoäc kinh ñoâ HoaLö cuõng cuûa nhaø Ñinh, ngöôøi ta ñaõ ñaøo ñöôïc moät caây bia ñaù, treân bia coù khaéc caâu keä vaø chuù Ñaø La Ni, döïng vaøo naêm 973 ñôøi Ñinh. Bia naøy laø moät truï ñaù coù taùm maët, moät maët roäng saùu phaân röôõi. Treân moãi maët biañeàu coù khaéc chöõ Haùn, baét ñaàu baèng caâu "Phaät Ñính Toái Taéng Giaø Cuù Linh Nghieäm Ñaø La Ni", ghi laø do Tinh Haûi Quaân Tieát Cheá Nam Vieät Vöông Ñinh Lieãn taïolaäp. Laïi phaùt hieän moät kinh taïng döïng naêm 995 thôøi Leâ Ñaïi Haønh coù moät baøi keä vôùi nhöõng caâu sau ñaây:

Nhöõng taøi lieäu treân cho bieát söï thöïc haønh trì chuù cuûa Maät Giaùo raát ñöôïc phoå thoâng qua caùc trieàu ñaïi Ñinh vaø Tieøn Leâ vaäy.

Nhöng Tyø Ni Ña Löu Chi khoâng phaûi laø nguoàng goác duy nhaát cho yeáu toá Maät Giaùo cuûa thieàn phaùi mang teânoâng. Yeáu toá Maät Giaùo coøn thaâm nhaäp do nhöõng ngoõ ngaùhc khaùc: söï du hoïc cuûa caùc tsvn ôû AÁn Ñoä, aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo Chieâm Thaønh vaø söï vieáng thaêm crnx thieàn sö Maät Giaùo ngoaïi quoác.

Trong soá nhöõng ngöôøi ñi du hoïc AÁn Ñoä, coù thieàn sö Suøng PHaïm (maát 1087) ñeä töû cuûa thieàn sö Voâ Ngaïi taïi chuøa Höông Thaønh. Suøng Phaïm thuoäc theá heä 11 thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi. OÂng ôû laïi AÁn Ñoä chín naêm, sau khi veà nöôùc oâng môû tröôøng daïy taïi chuøa Phaùp Vaân, ñeï töû theo hoïc draát ñoâng, trong soá ñoá coù thieàn sö Ñaïo Haïnh sau naøy raát noåi tieáng veà phuø chuù Maät Giaùo (Ñaïo Haïnh cuõng ñaõ leân ñöôøng ñi AÁn, nhöng chæ tôùi Mieán Ñieän thì quay trôû veà; sau khi tìm thaày ñöôïc gaëp Suøng Phaïm). Vua Leâ Ñaïi Haønh nhieàu laàn trieäu thænh Suøng Phaïm vaøo kinh khuyeát ñeå tham khaûo ñaïo Phaät. Ñaïo phong cuûa Suøng Phaïm coøn khieán cho vua lyù Nhaân Toâng sau naøy laøm moät baøi keä taùn ca tuïng:

Suøng Phaïm coøn moät vò ñeä töû khaùc teân laø Trì Baùt (maát 1117) thuoäc theá heä thöù 12 cuûa thieàn phaùi. Trì Baùt cuõng hoïc vôùi Suøng Phaïm taïi chuøa Phaùp Vaân. Thieàn hoïc cuûa Trì Baùt cuõng thaám nhuaàn Maät Giaùo. Trong baøi keä thò tòch noùi veà sinh töû, trì Baùt ñaõ keát thuùc baøi keä baèng moät caâu maät ngöõ "aùn roâ toâ roâ taát rò" [4].

Trong soá nhöõng vò sö goác Chieâm Thaønh ta coù theå keå teân thieàn sö Ma Ha Ma Gia (Mahamaya), thuoäc theá heä thöù 10 cuûa thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi.. thieàn sö Ma Gia noåi tieáng veà phaùp thuaät, ñaõ töøng theo hoïc vôùi Phaùp Thuaän.

Caùi teân Mahamaya cho ta thaáy nguoàn goác tín ngöôõng Siva cuûa thieàn sö naøy. Ta bieát draèng vaøo naêm 875 Indrapura laäp moät tu vieän Phaät Giaùo taïi Chieâm Thaønh maø nhöõng di tích coøn laïi chöùng toû söï coù maët cuûa Phaät giaùo ñaïi thöøa ôû ñaây vaøo theá kyû thöù chín. Ñoù laø tu vieän Lakshmindralokesvara (Les eùtats Hindouiseùs d'Indochine, Georges coedeøs, 1984). Vaøo theá kyû thöù chín vaø thöù möôøi taïi Chieâm Thaønh tín ngöôõng ñaïi thöøa ñöôïc phoái ngöôõng vôùi tín ngöôõng Siva, vaø chính töø trong boái caûnh tín ngöôõng naøy maø gia ñình thieàn sö Mahamaya xuaát hieän. Theo tín ngöôõng Siva, thaàn Siva (Töï Taïi Thieân) laø thöïc taïi toái cao, laø nguyeân nhaân ñaàu tieân; coøn Skati (Xaù Chi) laø naêng löïc voâ taän cho söï saùng taïo, trong khi ñoù Mahamaya (nghóa laø Ñaïi AÛo Töôûng töùc laø chaát lieäu duøng ñeå saùng taïo. Trong tín ngöôõng toång hôïp cuûa Chieâm Thaønh hoài ñoù ngöôøi ta ñaõ thôø töôïng ñöùc Quan AAÂm (Lokesvara), ñöùc Döôïc Sö vaø caû ñöùc Ñaïi Töï Taïi Thieân Vöông nöõa. Caùi teân Mahamaya khoâng theå laø moät caùi teân thuaàn tuùy trong Phaät giaùo Chieâm Thaønh maø laø moät caùi teân chöùng toû yeáu toá tín ngöôõng Siva trong Phaät Giaùo Chieâm Thaønh. Theo Edward Coze (A Short History of Buddhism, 1960) hoài ñoù giaùo lyù Thuyeát Nhaát Thieát Höõu Boä (Sarastivada) vaø Tam Di Ñeå Boä (Sammitiyas) cuõng ñöôïc löu truyeàn taïi Chieâm Thaønh.

Thuyeàn Uyeån Taäp Anh cho bieát thieàn sö Mahamaya ngöôøi goác Chieâm Thaønh sau laáy hoï Döông; cha laø Boái Ñaø raát gioûi veà vaên hoïc Phaïn ngöõ, laøm quan ôû nhaø Tieàn Leâ. Mahamaya hoïc thoâng caû tieáng Phaïn laãn tieáng Haùn. OÂng truï trì taïi chuøa Quaùn AÙi vaø môû lôùp giaûng kinh Phaïn ngöõ. Ta bieát raèng caên baûn Maät Giaùo cuûa oâng ñaõ ñöôïc boài ñaép do söï hoïc hoûi vôùi thieàn sö Phaùp Thuaän (maát 991) thuoäc theá heä thöù möôøi cuûa thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi Mahamaya. Chính Phaùp Thuaän daïy oâng phaùp haønh saùm vaø trì tuïng thaàn chuù Ñaïi Bi. Sau ñoù oâng cuõng ñi Tröôøng An ñeå boài ñaép theâm sôû hoïc. Saùch Thuyeàn Uyeån Taäp Anh noùi oâng ñaéc phaùp Toång Trì Tam Muoäi vaø coù theå thöïc haønh nhieàu phaùp thuaät. Vua Leâ Ñaïi Haønh nghe tieáng, ba phen trieäu oâng ñeán: hoûi gì oâng cuõng khoâng ñaùp, chæ chaép tay cuùi ñaàu. Hoûi ñeán laàn thöù ba oâng môùi noùi: "Toâi laø oâng thaày tu khuøng cuûa chuøa Quaùn AÙi". Vua Leâ Ñaïi Haønh giaän quaù lieàn baûo quaân h aàu giöõ oâng laïi trong chuøa Vaïn Tueá ôû ñaïi noäi, khoùa cöûa laïi khoâng cho oâng ra. Ñeán saùng ngöôøi ta ñeán thì ñaõ thaáy oâng ñöùng thô thaån beân ngoaøi, cöûa phoøng vaãn coøn khoùa nhö cuõ. Vua laáy laøm laï, töø ñoù ñeå oâng töï do muoán ñi ñaâu thì ñi, laøm gì thì laøm. OÂng ñi vaøo Thanh Hoùa nôi ñoù daân chuùng raát haâm moä söï thôø phuïng quyû thaàn, hay gieát haïi loaøi vaät ñeå cuùng teá. Khi oâng khuyeân hoï neân duøng thöùc aên chay ñeå cuùng, khoâng caàn phaûi saùt sinh haïi vaät thì hoï noùi: "Vaán ñeà phuùc hoïa chuùng toâi ñaâu daùm laøm traùi yù thaàn". OÂng baûo: "Caùc ngaøi cöù boû aùc laøm laønh, neáu coù toäi gì toâi xin chòu theá cho". Ngöôøi laøng noùi: "Mieàn naøy thieân haï ñau oám cheát choùc nhieàu, thaày thuoác ñeàu boù tay, neáu oâng chöõa hoï laønh beänh, chuùng toâi seõ theo oâng". OÂn lieàn ñoïc chuù vaøo nöôùc laõ vaø phun thì beänh ñeàu laønh. Tuy vaäy daân laøng vaãn chöa theo. Hoï ñem röôïu thòt ñeán eùp oâng aên vaø noùi: "Neáu hoøa thöôïng cuøng aên uoáng vui veõ vôùi chuùng toâi thì chuùng toâi theo". OÂng traû lôøi: "Toâi khoâng daùm töø choái chæ sôï aên vaøo thì beänh ñau buïng taùi phaùt thoâi". Ngöôøi höông haøo hoï Ngoâ vui veõ noùi: "Neáu ñau buïng thì toâi xin chòu thay cho hoøa thöôïng." OÂng lieàn thuaän theo; khi aên xong buïng caêng leân, soâi nhö saám; oâng la lôùn: "OÂng Ngoâ ñaâu roài, ra chòu thay cho toâi ñi". OÂng naøy cuoáng quyùt khoâng bieát laøm sao. Mahamaya lieàn chaép tay nieäm Phaät, phaùp, Taêng roài möûa ra naøo toâm naøo caù naøo thuù vaät, loaøi naøo loaøi aáy ñeàu nhaûy ñi nhö thaät... Daân laøng ñeàu baùi phuïc vaø nghe lôøi oâng.

Teân tuoåi nhöõng vò sö AÁn Ñoä sang truyeàn Maät Giaùo ôû xöù ta khoâng ñöôïc ghi cheùp trong Thuyeàn Uyeån Taäp Anh. Nhöng Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cuûa Ngoâ Só Lieân coù noùi ñeán moät vò thieàn sö Maät Giaùo Taây Taïng teân Du Chi Baø Lam ñeán Vieät Nam vaøo thôøi cuûa Traàn Nhaân Toâng. "OÂng dung maïo ñen saïm, töï noùi laø ba traêm tuoåi, coù theå ngoài xeáp baèng noåi treân maët nöôùc, laïi coù theå thu caû nguõ taïng leân ôû treân ngöïc, laøm cho trong buïng leùp ñi nhö khoâng coù gì, chæ coù da buïng vaø xöông soáng thoâi. OÂng chæ aên löu hoaøn, maät vaø rau döa. ÔÛ nöôùc ta maáy naêm laïi veà nöôùc. Ñeán ñaây (1311) laïi sang vôùi con gaùi laø Ña La Thanh. Vua tuyeån vaøo cung. Du Chi Baø Lam ôû laïi, cuoái cuøng maát ôû kinh sö". Saùch Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö theâm raèng vaøo ñôøi Traàn Ming Toâng cuõng coù moät vò sö Maät Giaùo khaùc töø AÁn Ñoä sang. OÂng naøy teân laø Boà Ñeà Thaát Lyù, cuõng coù theå noåi treân maët nöôùc.

Theo Thuyeàn Uyeån Taäp Anh, ngoaøi Suøng Phaïm Mahamaya, trong thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi coù nhieàu vi thieàn sö gioûi veà Maät Giaùo: caùc thieàn sö Vaïn Haïnh (theá heä thöù 12, maát 1068), Thieàn Nham (theá heä thöù 13, maát 1163) ñeàu ñaõ hoïc taäp Toång Trì Tam Ma Ñòa [5]. Vaïn Haïnh vöøa gioûi veà Phaät hoïc vöøa gioûi veà Khoång hoïc, coøn Thieàn Nham thì gioûi veà kinh ñieån Phaïn ngöõ.

Veà phaùp thuaät, ta khoâng theå khoâng noùi ñeán thieàn sö Ñaïo Haïnh. Hieän giôø taïi Baéc Vieät coù hai nôi coøn thôø thieàn sö Ñaïo Haïnh: chuøa Laùng vaø Saøi Sôn. Vaøi ba naêm hoäi chuøa Laùng laïi ñöôïc toå chöùc moät laàn, daân laøng dieãn taû laïi söï tích thieàn sö Ñaïo Haïnh.

Ñaïo Haïnh teân tuïc laø Töø Loä. Cha oâng laø Töø Vinh, laøm chöùc taêng quan ñoâ aùn, oâng Töø Vinh bò Dieân Thaønh Haàu möôïn tay phaùp sö laø Ñaïi Ñieân duøng phaùp thuaät ñaùnh cheát vaø quaêng xaùc xuoáng soâng Toâ Lòch. "Töû thi Töø Vinh troâi ñeán caàu Quyeát, tröôùc nhaø Dieân Thaønh Haàu thì döïng ñöùng daäy nhö ngöôøi soáng, khoâng troâi nöõa, chæ tay vaøo nhaø Haàu suoát moät ngaøy. Haàu sôï, chaïy ñi tìm Ñaïi Ñieân. Ñaïi Ñieân ñeán ñoïc caâu keä "Ngöôøi xuaát gia coù giaän ai cuõng khoâng quaù moät ñeâm ngaøy". Töû thi beøn troâi ñi. Ñaïo Haïnh suy nghó caùch thöùc baùo thuø cho cha, nhöng chöa bieát caùch gì. Moät hoâm gaëp Ñaïi Ñieân, ñònh ñaùnh, boãng nghe treân khoâng coù tieáng keâu: "AÁy, ñöøng, ñöøng!"Sö sôï haõi boû gaäy maø ñi. Sö muoán ñi AÁn Ñoä caàu hoïc phaùp thuaät linh dò ñeå choáng laïi Ñaïi Ñieân, nhöng khi ñeán xöù Kim Xæ [6] thaáy ñöôøng xaù hieãm trôû quaù thì veà. Töø ñoù ôû aån trong nuùi Töø Sôn, ngaøy ngaøy chuyeân trì tuïng Ñaïi Bi Taâm Ñaø La Ni, tuïng ñuû moät vaïn taùm nghìn laàn thì thaáy moät thaàn nhaân ñeán tröôùc maët noùi: "Ñeä töû laø Traán Thieân Vöông caûm coâng ñöùc ngaøi trì kinh cho neân ñeán haàu ngaøi ñeå sai baûo". Sö bieát ñaïo phaùp mình ñaõ vieân thaønh, thuø cha coù theå traû, lieàn tìm ñeán caàu Queát quang chieác gaäy xuoáng doøng nöôùc chaûy xieát. Gaäy beøn loäi ngöôïc nöôùc nhö con roàng, ñeán caàu Taây Döông môùi ngöøng. Sö möøng noùi: Phaùp ta coù theå thaéng ñöôïc roài". Vaø ñeán choã Ñaïi Ñieân ôû. Ñaïi Ñieân thaáy sö hoûi raèng: "Ngöôi queân caâu chuyeän ngaøy tröôùc roài sao?"Sö ngöõa maët leân trôøi, khoâng thaáy gì, beøn laáy gaäy ñaùnh Ñaïi Ñieân. Ñaïi Ñieân phaùt beänh roài cheát. Töø ñoù oaùn cöøu tieâu taùn, nieàm tuïc laïnh nhö tro taøn, sö lieàn ñi khaép tuøng laâm tìm thaày aán chöùng. Nghe noùi ñeán thieàn sö Trí Huyeàn ñang hoùa ñaïo ôû Thaùi Bình, sö lieàn tìm ñeán tham yeát ñaët caâu hoûi veà chaân taâm nhö sau:

Sö hoang mang kinh hieåu. Khi ñeán nghe Suøng Phaïm giaûng kinh ôû chuøa Phaùp Vaân, sö hoûi: "theá naøo laø chaân taâm?"Suøng Phaïm hoûi trôû laïi: "caùi gì khoâng phaûi laø chaân taâm?"Laàn naøy sö thoaït nhieân toû ngoä beøn noùi: " Laøm theá naøo ñeå giöõ gì?" Suøng Phaïm noùi: "Ñoùi thì aên, khaùt thì uoáng"Töø ñoù phaùp löïc taêng tieán, thieàn duyeân caøng chín, coù theå sai söû ñieàu phuïc sôn ñaø daõ thuù, caàu möa möa taïnh, chuù thuûy trò beänh, khoâng gì laø khoâng öùng nghieäm...(Thuyeàn Uyeån Taäp Anh).

Trong thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi, coù nhieàu thieàn sö hoïc roäng khoâng nhöõng veà Phaät Laõo Khoång maø coøn veà caác khoa saám vó vaø phong thuûy nöõa. Chính saùch haø khaéc ngu daân cuûa nhaø Ñöôøng ñaõ haïn cheá söï hoïc hoûi cuûa quaàn chuùng; keû só ngoaøi ñôøi khoâng coù bao laêm coøn bò doøm ngoù, neân taêng só ngoaøi vai troø höôùng daãn sinh hoaït ñaïo ñöùc, coøn phaûi lo veà caùc nhu caàu thöïc teá cuûa daân. Khoâng ai daïy cho daân hoïc vaø vieát thì caùc nhaø sö môû lôùp daïy chöõ ôû chuøa. Treû em ñeán hoïc ôû chuøa khoâng haún laø ñi xuaát gia, nhö tröôøng hôïp Lyù Coâng Uaån vaäy. Thieáu ngöôøi laøm thuoác trò beänh thì caùc nhaø sö, saün coù kieán thöùc veà y khoa, chaån maïch hoát thuoác. Cho ñeán nhöõng vieäc caàu an, ma chay, choïn ñaát caát nhaø, choïn ngaøy laønh thaùng toát ñeå khai tröông buoân baùn, daân chuùng ñeàu coù theå nhôø vaøo caùc vò sö. Laø nhöõng ngöôøi coù hoïc vaø gaàn guõi daân chuùng nhö theá maø khoâng thuoäc veà giai caáp thoáng trò theo ñuoâi chính quyeàn ñoâ hoä, coá nhieân caùc nhaø sö naøy thoâng caûm vaø chia xeû nhöõng noãi khoå cuûa daân; do ñoù caùc chuøa ñaõ trôû neân nhöõng trung taâm xaây döïng yù thöùc ñoäc laäp quoác gia. Trong boái caûnh ñoù, söï thöïc haønh phaùp thuaät cuõng nhö söû duïng thuaät saám vó vaø phong thuûy vaø phong thuûy ñaõ goùp phaàn vaøo coâng vieäc xaây döïng yù thöùc daân toäc veà moät quoác gia ñoäc laäp.

Veà phong thuûy hoïc, caùc thieàn sö Ñònh Khoâng (730-808), La Quyù An (852-936) vaø Vaïn Haïnh (maát 1068) ñeàu laø nhöõng ngöôøi noãi tieáng. Ta coù nhieàu lyù do ñeå tin raèng quoác sö Vaïn Haïnh, thaày cuûa Lyù Coâng Uaån, laø ngöôøi ñaõ thuyeát phuïc vua naøy dôøi ñoâ töø Hoa Lö ra Thaêng Long trong yù nguyeän baûo veä cho neàn ñoäc laäp ñöôïc laâu daøi. Theo baøi Chieáu Dôøi Ñoâ cuûa Lyù Thaùi Toå, ñaát Hoa Lö laø nôi "theá ñòa khoâng daøi, vaän soá ngaén nguûi, traêm hoï hao toån, vaïn vaät khoâng neân"trong khi ñaát Thaêng Long thì "ôû giöõa khu vöïc trôøi ñaát, coù ñòa theá roàng cuoán hoå phuïc, ôû giöõa Nam Baéc Ñoâng Taây, tieän hình theá nuùi soâng sau tröôùc: ñaát roäng maø baèng phaúng, choã cao maø saùng suûa, daân cö khoâng khoå vì ngaäp luït, muoân vaät raát thònh maø phoàn vinh"(Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn thö). Ta coù theå nghó raèng thieàn sö Vaïn Haïnh vöøa laø ngöôøi thaûo chieáu, vöøa laø ngöôøi thieát keá hoïa ñoà cho kinh ñoâ Thaêng Long vaäy.

Tröôùc ñoù hai theá kyû, trong khi ñaát nöôùc coøn naèm döôùi aùch cai trò nhaø Ñöôøng, thieàn sö Ñònh Khoâng ñaõ nhen nhoùm ñöùc tin veà moät neàn ñoäc laäp quoác gia, baûo raèng chính ñòa theá cuûa laøng oâng seõ saûn xuaát ra nhaân vaät chính trò coù theå thöïc hieän ñöôïc neàn ñoäc laäp ñoù, vaø caên cöù vaøo söï tieân ñoaùn cuûa oâng, nhaân vaät naøy seõ laø ngöôøi hoï Lyù, moät hoâm ñaøo ñaát ñaép neàn döïng ngoâi chuøa Quyønh Laâm ôû laøng Dòch Baûng (naêm 785) oâng tìm thaáy möôøi chieác khaùnh vaø moät chieác lö höông, khi ñem xuoáng soâng röûa, moät chieác khaùnh chìm xuoáng nöôùc. Caûm höùng veà chuyeän naøy, oâng noùi: "möôøi chieác"laø "thaäp khaåu"vieát chung laø chöõ "coå" "moät chieác rôi xuoáng nöôùc chìm ñi"laø "thuûy khöù" vieát chuùng laø chöõ "phaùp"; thoâi ta ñaët cho cuoäc ñaát linh thieâng naøy laø "Coå Phaùp". OÂng laøm baøi thô sau:

OÂng coøn daën laïi ñeä töû laø Thoâng Thieän: "Ñaát Coå Phaùp naøy laø ñaát quan troïng, sau naøy coù theå coù keû dò nhaân ñeán phaù hoaïi, ngöôi phaûi giöõ gìn". Y Ù oâng thì neáu cuoäc ñaát naøy bò phaù hoaïi thì vó nhaân khoâng coøn coù theå xuaát hieän töø cuoäc ñaát aáy ñeå cöùu nöôùc vaø laøm höng thònh Phaät Phaùp.

Thoâng Thieän ghi laïi lôøi cuûa Ñònh Khoâng ôû ngoâi thaùp ñöôïc döïng leân thôø Ñònh Khoâng ^(*) taïi phía taây chuøa Luïc Toå, vaø tröôùc khi maát thì daën doø laïi cho ñeä töû laø La Quùy An (852-936). Thieàn sö La Quyù An cho bieát laø trong thôøi ñaïi oâng cuoäc ñaát ñoù moät laàn bò phaù hoaïi roài. Ngöôøi phaù hoaïi ñoù laø Cao Bieàn, moät vuõ töôùng nhaø Ñöôøng ñaõ sang Vieät Nam naêm 865 ñeå ñaùnh giaëc Nam Chieáu. Cao Bieàn raát gioûi thuaät phong thuûy vaø ñaõ vieát moät cuoán saùch veà tình traïng phong thuûy ñòa lyù cuûa nöôùc Vieät. Teân saùch laø Nam Caûnh Ñòa Lyù Chö Caùt Luïc. Saùch naøy coù khi coøn goïi laø Cao Vöông Di Caûo, Cao Bieàn Taán Thö hay Ñòa Lyù Cao Bieàn Caûo, Nguyeãn Ñoång Chi trong saùch Vieät Nam Coå Vaên Hoïc Söû (Haø Noäi,1942) coù trích moät ñoaïn trong moät baøi töïa saùch aáy do nhaø xuaát baûn vieát naêm 1720 nhö sau: "Ñôøi vua Ñöôøng Y Ù Toâng (860-873) goàm caû ñaát An Nam laøm quaän huyeän. Nghó ñeán vieäc Trieäu Ñaø xöng laøm Hoaøng Ñeá, vua beøn sai thaùi söû laø Cao Bieàn laøm ñoâ hoä An Nam. Khi Bieàn saép ra ñi, vua trieäu vaøo ñieän baûo raèng: Traåm nghe noùi ôû An Nam coù nhieàu ngoâi ñaát thieân töû, ngöôi tinh thoâng veà ñòa lyù hoïc thì neân heát söùc yeåm ñi vaø veõ tình theá ñaát aáy veà cho traãm xem. Bieàn ñeán An Nam, qua nuùi soâng naøo toát thì yeåm caû. Bieàn coù laøm tôø taáu taâu raèng chæ coù nuùi Taûn Vieân laø raát thieâng, yeåm khoâng ñöôïc, cho neân khoâng ñoäng ñeán".

Theo La Quyù An, Cao Bieàn khi ñaép thaønh ôû soâng Toâ Lòch ñaõ bieát ñaát Coå Phaùp laø ñaát coù khí vöông giaû neân cho ñaøo 19 ñòa ñieåm ñeå yeåm phaù, vaø chính Leâ Quyù An ñaõ cho laáp 19 ñòa ñieåm ñeå yeåm phaù vaø chính La Quyù An ñaõ laép caû 19 nôi nhö cuõ. OÂng laïi xaùc ñònh laø theá naøo ñaát naøy cuõng coù moät nhaân vaät coù meänh ñeá vöông xuaát hieän ñeå phuø trôï quoác gia vaø chính phaùp, neân ñaõ laøm hai vieäc:

1) Quyeân goùp taøi saûn vaø ñuùc moät töôïng Luïc Toå baèng vaøng, choân ôû gaàn tam quan ñeå khoûi bò troäm caép, daën raèng khi naøo coù caùc baäc minh vöông ra ñôøi ñeå giuùp daân cöùu nöôùc thì ñaøo leân, laáy vaøng uûng hoä, coøn khi naøo aùm chuùa coøn ngöï trò thì phaûi caát daáu döôùi ñaát.

2) Troàng moät caây gaïo ôû chuøa Minh Chaâu ñeå traán aùp vaø daën ñeä töû sau naøy phaûi ñaép neàn xaây thaùp, neáu caàn thì caát giöõ töôïng vaøng Luïc Toå trong aáy, ñöøng cho keû khaùc thaáy.

Naêm thieàn sö troàng caây gaïo laø naêm Bính thaân (936), cuõng laø naêm oâng thò tòch. Khi troàng caây, oâng coù ñeå laïi moät baøi saám nhö sau:

Baøi saám ñoù tieân ñoaùn söï thaønh coâng cuûa Lyù Coâng Uaån caên cöù vaøo phong thuûy saám vó.

Veà ñoän soá, hai thieàn sö Phaùp thuaän (maát 991) vaø Vaïn Haïnh (maát1016) laø nhöõng ngöôøi noåi tieáng. Thieàn sö Phaùp Thuaän hoï Ñoã, xuaát gia hoài coøn thô, hoïc vôùi thieàn sö Phuø Trì chuøa Long Thoï. Sau khi oâng ñaéc phaùp, nhöõng ñieàu oâng noùi ñeàu phuø hôïp vôùi phuø saám. Chính oâng ñaõ duøng ngheä thuaät phuø saám ñeå giuùp vua Leâ Ñaïi Haønh (980-1005) naém laáy quyeàn bính, chaám döùt tình traïng xaùo troän nguy hieåm trong trieàu ñình hoài cuoái Ñinh. Thuyeàn Uyeån Taäp Anh noùi raèng oâng laø moät nhaø baùc hoïc, gioûi veà ngheä thuaät vaø thi ca, coù taøi phuï taù nhaø vua trong vieäc chính trò vaø thoâng hieåu tình hình thöïc taïi cuûa ñaát nöôùc (baùc hoïc coâng thi, phuï vöông taù chi taøi, minh ñöông theá chi vuï). "Trong buoåi ñaàu saùng nghieäp cuûa trieàu Leâ, oâng coù coâng truø tính vaø quyeát ñònh keá hoaïch cuøng chính saùch, nhöng khi thieân haï ñaõ thaùi bình roài thì khoâng chòu phong thöôûng. Vua Leâ Ñaïi Haønh raát kính troïng, khoâng goïi teân, chæ xöng hoâ laø Ñoã Phaùp sö maø thoâi"(Thuyeàn Uyeån Taäp Anh ). Hoài söù giaû nhaø Toáng laø Lyù Giaùc qua, thieáu ngöôøi cö só ñeå öùng ñoái, vua môùi nhôø oâng caûi trang laø ngöôøi ñöa söù sang soâng, ñoàng thôøi quan saùt cöû ñoäng cuûa Lyù Giaùc. Thuyeàn ñang ñi, boãng oâng ñaïi söù nhaø Toáng thaáy ñoâi baïch nga bôi, lieàn ngaâm:

Lyù giaùc raát thaùn phuïc. Sau naøy khi vua Leâ Ñaïi Haønh hoûi veà söï beàn vöõng cuûa vaän nöôùc, thieàn sö Phaùp Thuaän ñaùp baèng moät baøi keä:

Y Ù thieàn sö muoán noùi söï ñoaøn keát nöông töïa laãn nhau vaø söï thöïc haønh ñaïo töø bi seõ khieán cho ngoâi vua vöõng beàn vaø hoøa bình tröôøng cöûu. Phaùp Thuaän coù saùng taùc cuoán Boà Taùt Hieäu Saùng Hoái Vaên, ngaøy nay khoâng coøn.

Thieàn sö Vaïn Haïnh laø baäc ñaøn em cuûa thieàn sö Phaùp Thuaän, nhöng cuõng ñaõ cuøng Phaùp Thuaän phuø taù vua Leâ Ñaïi Haønh. Vaïn Haïnh, maø sau naøy ñöôïc nhaø Lyù toân xöng Quoác sö, raát gioûi veà chính trò vaø ñaõ söû duïng saám vó moät caùch taøi tình trong cuoäc caùch maïng baát baïo ñoäng ñöa Lyù Coâng Uaån leân ngoâi vua.

Vaïn Haïnh laø ngöôøi hoï Nguyeãn, queâ laøng Coå Phaùp, töø thuôû nhoû thoâng minh sieâu dò, hoïc thoâng Nho, Laõo, Phaät vaø nghieân cöùu haøng traêm boä luaän Phaät giaùo, xem giaøu sang xe ngöïa khoâng vaøo ñaâu. Naêm hai möôi moát tuoåi oâng xuaát gia, cuøng tu hoïc vôùi baïn laø thieàn sö Ñònh Tueä döôùi söï chæ daãn cuûa thieàn sö Thieàn OÂng taïi chuøa Luïc Toå, sieâng naêng ñeâm ngaøy. Sau khi Thieàn OÂng maát, oâng baét ñaàu chuyeân thöïc taäp veàToång Trì Tam Ma Ñòa, vaø sau ñoù, heã noùi lôøi gì ñeàu ñöôïc thieân haï cho laø lôøi phuø saám. Vua Leâ Ñaïi Haønh raát toân kính oâng. Naêm 980, Haàu Nhaân Baûo cuûa nhaø Toáng mang quaân sang ñoùng ôû nuùi Cöông Giaùp Laõng ñònh xaâm chieám Vieät Nam. Vua trieäu Vaïn Haïnh vaø noùi neáu ñaùnh thì thaéng hay baïi. Vaïn Haïnh baûo: Noïi trong voøng töø ba ñeán baûy ngaøy giaëc seõ ruùt lui. Lôøi noùi naøy sau quaû öùng nghieäm. Khi vua Leâ Ñaïi Haønh muoán can thieäp vaøo Chieâm Thaønh ñeå cöùu söù giaû Vieät Nam bò Chieâm Thaønh baét giöõ nhöng coøn do döï, thì Vaïn Haïnh noùi ñaây laø cô hoäi ñöøng ñeå maát. Sau quaû y lôøi, traän aáy quaân Leâ thaønh coâng.

Trong cuoäc vaän ñoäng Lyù Coâng Uaån leân ngoâi, Vaïn Haïnh ñaõ vaän ñoäng dö luaän quaàn chuùng baèng saám truyeàn raát höõu hieäu. Saùch Thuyeàn Uyeån Taäp Anh noùi nhöõng loaïi saám truyeàn vaø tieân tri Vaïn Haïnh duøng coù raát nhieàu thöù. Khoâng keå ra heát ñöôïc. Saùch naøy keå ra moät vaøi phöông saùch ñaõ duøng: 1) Hoài Leâ Ngoaïi Trieàu ñang thi haønh chính saùch baïo ngöôïc [8] , bò thieân haï gheùt boû, thì taïi Coå Phaùp, coù moät con choù traéng xuaát hieän treân löng noù coù hai chöõ "thieân töû"laám taám baèng loâng ñen. Thieân haï beøn ñoàn raèng con choù laø töôïng tröng cho naêm Tuaát, vaø moät baäc thieân töû seõ sinh vaøo naêm Tuaát seõ xuaát hieän cuõng vaøo naêm Tuaát (naêm 1010, naêm caùch maïng thaønh coâng); 2) Seùt ñaùnh leân caây gaïo do thieàn sö La Quyù An troàng ngaøy xöa, inh thaønh chöõ. Ñaïi Vieä Söû Kyù Toaøn Thö noùi raèng daân laøng ñoïc ñöôïc nhöõng chöõ sau ñaây treân thaân caây gaïo:

Saùch Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö noùi tieáp: "Nhaø sö Vaïn Hanh töï ñoaùn rieâng raèng: Trong caâu: "thuï caên dieåu dieåu"chöõ caên laø goác, goác töùc chæ laø vua, chöõ dieåu ñoàng aâm vôùi chöõ yeåu, theá laø nhaø vua cheát yeåu; trong caâu: moäc bieåu thanh thanh", chöõ bieåu laø ngoïn, ngoïn laø baày toâi, chöõ thanh laø xanh, ñoàng aâm vôùi chöõ thanh laø thònh, theá laø moät ngöôøi trong soá quaàn thaàn seõ leân naém chính quyeàn; ba chöõ hoøa ñao moäc goùp laïi laø Leâ, laïc laø rôùt, töùc laø nhaø Leâ rôùt; ba chöõ thaäp baùt töû goùp laïi laø chöõ Lyù, "thaäp baùt töû thaønh"laø nhaø Lyù leân; trong caâu "ñoâng a nhaäp ñòa", chöõ ñoâng vaø chöõ a hôïp laïi laø chöõ Traàn, nhaäp ñòa laø ngöôøi phöông baéc vaøo cöôùp; caâu "dò moäc taùi sinh"töùc laø hoï Leâ khaùc laïi noåi leân; trong caâu "chaán cung kieán nhaät"thì chaán laø phöông Ñoâng, kieán laø moïc ra, nhaät laø thieân töû, thieân töû xuaát hieän ôû phöông Ñoâng; trong caâu "ñoaøi cung aån tinh"thì ñoaøi laø phöông Taây, aån laø laën, tinh laø ngöôøi taàm thöôøng, ngöôøi taàm thöôøng mai moät ôû phöông Taây. Maáy caâu naøy coù yù noùi vua thì non yeáu, toâi thì cöôøng thònh, hoï Leâ maát, hoï Lyù noåi leân, thieân töû ôû phöông Ñoâng moïc ra thì thöù nhaân ôû phöông Taây laën maát, trong voøng saùu baûy naêm nöõa thì thieân haï thaùi bình; 3) Trong chuøa Song Laâm coân truøng aên laù caây si thaønh chöõ "quoác" laø nöôùc; 4) Ban ñeâm ôû moä Hieån Khaùnh Ñaïi Vöông, ngöôøi ta nghe tieáng thaàn nhaân ngaâm keä töø boán phöông voïng tôùi, caùc baøi keä ñeàu baùo tröôùc söï leân ngoâi cuûa Lyù Coâng Uaån.

Ngaøy Lyù Coâng Uaån ñöôïc suy toân hoaøng ñeá trong cung thì Vaïn Haïnh ñang ôû chuøa Luïc Toå. OÂng bieát tröôùc veà vieäc naøy vaø noùi cho moïi ngöôøi xung quanh nghe. Hoï hoaûng hoát chaïy veà kinh sö nghe tin, thì ñoù quaû laø söï thöïc.

Vaïn Haïnh khoâng nhöõng laø moät vò laõnh ñaïo ñôøi soáng taâm linh maø coøn laø moät ngöôøi laõnh ñaïo haønh ñoäng. Kieán thöùc cuûa oâng raát roäng: nhöõng hieåu bieát cuûa oâng veà Nho hoïc cuõng ñöôïc oâng ñem ra söû duïng trong phaïm vi haønh ñoäng, vaø söû duïng trong tinh thaàn töï do phaù chaáp cuûa ñaïo Phaät. Thaùi ñoä cuûa oâng ñöôïm nhuaàn tinh thaàn töï do phaù chaáp aáy. Trieát hoïc haønh ñoäng cuûa oâng toùm löôïc trong caâu noùi cuûa oâng vôùi moân ñeä tröôùc khi oâng qua ñôøi: "Caùc vò neân nöông töïa vaøo ñaâu? Toâi thì toâi khoâng nöông töïa vaøo nôi coù theå khoâng nöông töïa vaø cuõng khoâng nöông töïa vaøo choã khoâng theå nöông töïa". Caâu naøy thaät thaám nhuaàn tinh thaàn Baùt Nhaõ vaø cho ta thaáy ñaâu laø bí quyeát thaønh coâng cuûa oâng. Ta coøn thaáy laäp tröôøng veà trieát hoïc haønh ñoäng cuûa oâng roõ raøng höon nöõa, khi ta ñoïc baøi keä Thò tòch oâng ñeå laïi ñeå daën doø ñeä töû veà vaán ñeà sinh dieät, thònh suy vaø thaønh baïi. OÂng noùi:

Vua Lyù Nhaân Toâng (1072-1127) sau khi nghe noùi ñeán haønh traïng Vaïn Haïnh, ñaõ vieát baøi thô sau ñaây ñeå ca ngôïi vò thieàn sö coù coâng nhaát trong buoåi ñaàu laäp quoác cuûa nhaøLyù:

[1]Traàn Vaên Giaùp noùi oâng khoâng hieåu caâu: "Kim höïu höõu Phaùp Ñaéc Hieàn Thöôïng Phaùp Só ö Tyø Ni Ña Löu Chi truyeàn tam toå Phaùi, vi boà taùt trung nhaân..."OÂng noùi: "Bao nhieâu teân ngöôøi ñöôïc keå ra trong saùu chöõ Phaùp, Ñaéc, Hieàn, Thöôïng, Phaùp, Só naøy?" Theo chuùng toâi, ñaây laø moät loái aán loaùt. Hai chöõ "Ñaéc vaø Phaùp"ñaõ ñöôïc ñaët nhaàm choã. Ñaùng lyù phaûi ñeå: "Kim höïu höõu Phaùp Hieàn thöôïng só, ñaéc phaùp ö Tyø Ni Ña Löu Chi, truyeàn tam toå phaùi, vi boà taùt trung nhaân". Nghóa caâu naøy trôû neân roõ raøng: nay laïi coù thöôïng só Phaùp Hieàn (thöôïng só laø danh hieäu toân xöng moät vò cao ñöùc, nhö thöôïng só Tueä Trungv.v...) ñaéc phaùp vôùi Tyø Ni Ña Löu Chi, truyeàn toâng phaùi cuûa tam toå, laø moät vò boà taùt soáng..."

[2]Traàn Vaên Giaùp trong Le bouddhisme En Annam Des Origines Au XIII eø Sieøcle, neâu ra nghi vaán cho raèng neáu Ñaøm Thieân maát vaøo khoaûng 479-484 thì laøm sao bieát Tyø Ni Ña Löu Chi vaø Phaùp Hieàn voán ñaõ haønh ñaïo vaøo cuoái theá kyû keá tieáp. Vaø oâng cho raèng Tuøy Cao Ñeá noùi tôùi trong Thuyeàn Uyeån Taäp Anh phaûi laø Teà Cao Ñeá... Thöïc ra Ñaøm Thieân khoâng nhöõng soáng qua thôøi ñaïi nhaø Teà maø coøn soáng vaøo thôøi ñaïi nhaø Traàn vaø Tuøy nöõa. saùch Thích Thò Thoâng Giaùm (cuoán 6) cuûa Baûn Giaùc noùi: Ñaøm Thieân, khi nöôùc Teà dieät thì vaøo nöôùc Traàn thì gaëp ñöôïc taùc phaåm Nhieáp Ñaïi Thöøa Luaän maø ñaát Baéc chöa bao giôø nghe noùi ñeán. Khi nhaø Tuøy uûng hoä chính phaùp, Ñaøm Thieân lieàn vöôït soâng ñem kinh qua. Saùch Phaät Toå Thoáng Kyù (quyeån 40) cuõng noùi: "Tuøy Vaên Ñeá, naêm thöù baûy sau khi leân ngoâi chieáu ban cho phaùp sö Ñaøm Thieân hieäu Chieâu Huyeàn Ñaïi Sa Moân Thoáng. Naêm thöù 14, chieáu laäp chuøa Thieàn Ñònh, trieäu Phaùp sö Ñaøm Thieân trieäu taäp 120 vò danh ñöùc haûi noäi veà ôû". Vua Vaên Ñeá nhaø Tuøy (Tuøy Cao Toå) leân ngoâi naêm 582, ngay sau thôøi gian Phaät giaùo bò vua Voõ Ñeá nhaø Baéc Chu ñaøn aùp, baét taêng ñoà hoaøn tuïc, laáy töï vieän cho caùc vò coâng haàu söû duïng. Tuøy Vaên Ñeá ngay sau khi leân ngoâi ñaõ ra leänh thieát laäp laïi moïi töï do haønh ñaïo vaø uûng hoä Phaät giaùo heát möïc. Ñaøm Thieân coäng taùc vôùi vua trong vieäc truøng höng ñaïo Phaät, haún bieát roõ veà tình traïng Phaät giaùo Giao Chaâu. Daãn chöùng cuûa Thoâng Bieän raát hôïp vôùi nhöõng söï kieän naøy.

[3]Maïn Ñaø La: Phaïn ngöõ laø Mandala, ñoà hình troøn trong ñoù caùc Ñöùc Phaät vaø Boà taùt ñöôïc saép xeáp theo nhöõng leà loái khaùc nhau ñeå töôïng tröng cho Kim Cöông Giôùi vaø Thai Taïng Giôùi noùi ñeán trong Maät Giaùo. Thai Taïng Giaùo laø töôïng tröng cho nguyeân lyù (lyù) vaø nguyeân nhaân (nhaân) trong khi Kim Cöông Giôùi töôïng tröng cho trí tueä (trí) vaø keát quaû (quaû).

[4]Nguyeân vaên baøi keä:

Coù töû taát coù sinh

Coù sinh taát coù töû

Töû khieán cho ngöôøi buoàn

Sinh laøm ngöôøi vui veû

Buoàn vui thaät voâ cuøng

Boång nhieân sinh bæ thöû

Vôùi chuyeän töû sinh ñöøng ñeå taâm chi

AÙn toâ roâ toâ roâ taát rò!

(Höõu töû töùc höõu sinh

Höõu sinh taát höõu töû

Töû vi theá sôû bi

Sinh vi theá sôû hyû

Bi hyû löôõng voâ cuøng

Hoát nhieân thaønh bæ thöû

Ö chö sinh töû baát quan hoaøi

AÙn toâ roâ toâ roâ taát rò!)

[5]Tam Ma Ñòa (Samadhi) laø thieàn ñònh: Toång trì Tam Ma ñaïi (Dharanisamadhi) laø thieàn ñònh veà toång trì

[6] Kim xæ laø raêng vaøng. Coù leõ laø xöù Mieán Ñieän

[7]Möôøi taùm ñöùa con laø thaäp baùt töû, vieát chung laïi thì thaønh chöõ Lyù, töùc nhaø Lyù.

[8]Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cheùp: "Vua thích gieát ngöôøi; phaøm ngöôøi bò haønh hình thì sai laáy coû tranh quaán vaøo ngöôøi maø ñoát cho löûa chaùy gaàn heát; hoaëc sai ngöôøi ... (löôïc) laáy dao ngaén, dao cuøn, xeû töøng maûnh ñeå khoâng cho cheát choùng... (löôïc). Ñi ñaùnh deïp baét ñöôïc tuø thì giaûi ñeán bôø soâng, khi nöôùc trieàu ruùt, sai ngöôøi laøm lao döôùi nöôùc, doàn caû vaøo trong aáy, ñeán khi trieàu leân thì ngaäp nöôùc maø cheát... (löôïc), töøng roùc mía ôû ñaàu sö Quaùch Ngang, giaû lôõ tay, löôõi dao tröôït xuoáng ñaàu nhaø sö chaûy maùu, roài caû cöôøi..

HAØNH TRANG VAØ TRUYEÀN THÖ ØA

BOÁI CAÛNH TÖ TÖÔÛNG CUÛA TYØ NI ÑA LÖU CHI

SIEÂU VIEÄT NGOÂN NGÖÕ VAÊN TÖÏ

SIEÂU VIEÄT HÖÕU VOÂ

YEÁU TOÁ MAÄT GIAÙO

SAÁM VÓ HOÏC, PHONG THUÛY HOÏC VAØ Y Ù THÖÙC ÑOÄC LAÄP QUOÁC GIA

TOÙM LÖÔ ÏC NHÖÕNG ÑAËC TÍNH CUÛA THIEÀN PHAÙI TYØ NI ÑA LÖU CHI