Nhö ta ñaõ thaáy, ñaïo Phaät Vieät Nam cuûa theá kyû thöù thöù naêm chæ coøn laïi teân tuoåi cuûa hai vò thieàn sö: ñoù laø Dharmadeva vaø Hueä Thaéng.

Theá kyû thöù saùu ghi laïi hai vò thieàn sö Vieät Nam: Quaùn Duyeân vaø Phaùp Hieàn. Chính trong theá kyû naøy maø thieàn sö Tyø Ni Ña Löu Chi ñeán Vieät Nam, vaø laäp ra thieàn phaùi mang teân oâng.

Ba theá kyû tieáp theo: theá kyû thöù baûy, taùm vaø chín laø ba theá kyû thuoäc Ñöôøng. Söï cai trò haø khaéc. Tuy vaäy trong theá kyû thöù baûy vaø thöù taùm, cao taêng xuaát hieän khaù nhieàu. Ngoaøi teân tuoåi cuûa nhöõng thieàn sö trong thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi, ta coøn coù teân tuoåi cuûa nhöõng vò taêng só töøng qua giaûng kinh beân cung vua Ñöôøng, nhöõng vò taêng só thoâng hieåu caû Haùn ngöõ laãn Phaïn ngöõ, thöôøng ñi chu du qua AÁn Ñoä vaø Trung Hoa. Trong theá kyû thöù chín, thieàn sö Voâ Ngoân Thoâng qua Vieät Nam vaø laäp moät thieàn phaùi nöõa mang teân oâng.

Theá kyû thöù möôøi laø theá kyû Vieät Nam baét ñaàu thöïc söï giaønh ñöôïc quyeàn töï chuû. Khuùc Thöøa Duï, Khuùc Haïo, Khuùc Thöøa Myõ, noái nhau daáy nghieäp, roài Ngoâ Quyeàn phaù quaân Nam Haùn. Tieáp ñeán Ñinh Tieân Hoaøng deïp 12 söù quaân, laäp ra nöôùc Ñaïi Coà Vieät ñoäc laäp. Maät Giaùo vaø Thieàn laø hai heä thoáng Phaät giaùo höng thònh nhaát cuûa thôøi ñaïi. Chính trong theá kyû naøy maø nhöõng truï ñaù veà Maät Toâng ñöôïc taïo döïng ôû Hoa Lö. Chính trong theá kyû naøy maø ñaïo Phaät tích cöïc ñoùng goùp vaøo vieäc döïng nöôùc. Naêm 971, vua Ñinh Tieân Hoaøng ñònh giai caáp cho taêng só vaø ban chöùc taêng thoáng cho Ngoâ Chaân Löu cuûa thieàn phaùi Voâ Ngoân Thoâng, cho oâng hieäu Khuoâng Vieät Thaùi Sö, chính nhaän thöùc Phaät giaùo laøm nguyeân taéc chæ ñaïo taâm linh cho chính söï. Cuõng chính trong theá kyû naøy maø vua Leâ Ñaïi Haønh môøi thieàn sö Phaùp Thuaän vaø thieàn sö Vaïn Haïnh cuûa thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi laøm coá vaán chính söï. Caùc thieàn sö Khuoâng Vieät, Phaùp Thuaän vaø Vaïn Haïnh cuõng ñaõ tieáp tuïc giuùp vua Lyù Thaùi Toå trong theá kyû keá tieáp.

Coù nhieàu lyù do khieán caùc thieàn sö ñôøi lyù tham döï chính söï (tham döï chính söï maø khoâng tham döï chính quyeàn, bôûi vì hoï khoâng nhaän chöùc vuï trong noäi caùc, chæ tôùi giuùp yù kieán vaø coâng vieäc, roài veà chuøa). Lyù do thöù nhaát: hoï laø nhöõng ngöôøi coù hoïc, coù yù thöùc veà quoác gia, soáng gaàn guõi vôùi quaàn chuùng vaø bieát ñöôïc nhöõng khoå ñau cuûa ngöôøi daân ñang bò moät chính saùch ñoâ hoä haø khaéc boùc loät. Lyù do thöù hai: hoï khoâng coù yù muoán tranh ngoâi cuûa vua, khoâng giaønh quyeân bính vaø ñòa vò ngoaøi ñôøi, neân vua tin hoï. Lyù do thöù ba: hoï khoâng coá chaáp vaø thuyeát trung quaân (chæ bieát giuùp moät vua maø thoâi) nhö caùc nhaø Nho, neân hoï coù theå coäng taùc vôùi baát cöù oâng vua naøo coù theå ñem laïi haïnh phuùc cho daân. Lyù do thöù tö: caùc vua caàn söùc hoïc cuûa hoï; nhaát laø trong ñôøi Ñinh, Leâ, caùc vua ñeàu khoâng phaûi thuoäc giôùi trí thöùc. Nho só thì chaéc laø khoâng coù maáy ngöôøi, maø laïi chæ trung thaønh ñöôïc vôùi moät trieàu ñaïi.

Trong phaàn noùi veà thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi, ta thaáy haønh ñoäng chính trò cuûa caùc thieàn sö Phaùp Thuaän vaø Vaïn Haïnh. Thieàn phaùi Voâ Ngoân Thoâng coù thieàn sö Ngoâ Chaân Löu cuõng ñoùng goùp nhieàu trong lónh vöïc chính trò. Danh hieäu Khuoâng Vieät Ñaïi Sö maø vua Ñinh Tieân Hoaøng ban cho oâng ñuû noùi leân taàm quan troïng cuûa coâng taùc oâng. Khuoâng Vieät coù nghóa laø "giuùp nöôùc Vieät". Naêm 986, khi söù Toáng laøLyù Giaùc ñi qua, vua Ñaïi Haønh nhôø oâng ra öùng ñoái, bôûi vì oâng laø ngöôøi coù khaû naêng nhaát luùc baáy giôø. Chính ngöôøi ñi ñoùn tieáp Lyù Giaùc cuõng laø moät thieàn sö: Phaùp Thuaän laøm thô treân thuyeàn, vaø khieán cho lyù Giaùc khaâm phuïc. Sau cuoäc vieáng thaêm, Lyù Giaùc ñaõ laøm baøi thô toû yù khaâm phuïc vua Vieät. Vua Leâ Ñaïi Haønh lieân nhôø Khuoâng Vieät laøm moät baøi thô khaùc ñeå tieãn Lyù Giaùc veà nöôùc:

Chaéc haün coâng trình cuûa Khuoâng Vieät trong chính söï khaù lôùn, cho neân saùch Thuyeàn Uyeån Taäp Anh môùi cheùp "Vua Leâ Ñaïi Haønh raát kính troïng, phaøm nhöõng vieäc quaân quoác trong trieàu ñình ñeàu ñöa cho ngaøi caû" (Leâ Ñaïi Haønh hoaøng ñeá vöu gia leã kính, phaøm trieàu ñình quaân quoác chi söï, sö giai döõ yeân).

Tuy giuùp vua Tieàn Leâ, nhöõng khi thaáy tình traïng teä laäu cuûa quoác gia do Leâ Long Ñænh taïo ra, thieàn sö Vaïn Haïnh ñaõ khoâng ngaàn ngaïi uûng hoä Lyù Coâng Uaån trong vieäc chaám döùt cheá ñoä daõ man naøy. Sau khi Leâ Ñaïi Haønh maát, con laø Long Vieät leân ngoâi 3 ngaøy thì bò Long Ñænh gieát. Thaáy theá, vaø bieát tröôùc laø Long Ñænh seõ raát taøn baïo, Lyù Coâng Uaån ñaõ thaát voïng oâm xaùc Long Vieät maø khoùc. Vaïn Haïnh cuõng thaáy roõ nguy cô aáy neân baét ñaàu nuoâi yù ñöa Lyù Coâng Uaån leân chính quyeàn.

Caùc vua ñôøi Lyù so saùnh vôùi caùc vua Ñinh Leâ thì gioûi hôn raát nhieàu phöông dieän hoïc thöùc. Söï suøng Phaät cuûa caùc vua Lyù cuõng coù tính caùch taâm linh vaø trí thöùc hôn. Hoï ñeàu coù hoïc Phaät vaø thöôøng vôùi caùc thieàn sö ñeán ñeå ñaøm luaän veà giaùo lyù. Trong trieàu ñaõ xuaát hieän nhieàu ngöôøi coù Nho hoïc, trong soá naøy coù nhieàu ngöôøi do caùc thieàn sö ñaøo taïo. Vì vaäy, caùc thieàn sö chæ ñoùng goùp veà phöông dieän chæ ñaïo tinh thaàn maø khoûi phaûi tröïc tieáp laøm nhöõng vieäc nhö tieáp söù, thaûo chieáu duï vaø vaên thö, ñöa saùch löôïc kinh teá vaø chính trò.

Vaøo haï baùn theá kyû thöù möôøi hai ñaõ xuaát hieän nhöõng nho thaàn nhö Ñaøm Dó Moâng cöïc löïc baøi xích Phaät Giaùo, nhöng duø sao aûnh höôûng cuûa caùc thieàn sö treân trieàu ñình vaãn coøn maïnh. Lyù Cao Toâng (1175-1210) bò taêng phoù Nguyeãn Thöôøng khuyeân can chôù neân haùt xöôùng chôi bôøi xa hoa quaù ñoä. OÂng noù; "Toâi nghe baøi töïa Kinh Thi noùi: aâm nhaïc laøm loaïn nöôùc thì nghe nhö oaùn giaän. Nay daân loaïn, nöôùc khoán, chuùa thöôïng thì rong chôi voâ ñoä. Trieàu ñình roái loaïn, daân taâm ly taùn, ñoù laø trieäu chöùng maát nöôùc". Ngöõ khí cuûa thieàn sö cho ta thaáy aûnh höôûng Phaät giaùo trong daân gian coøn maïnh. Thieàn sö Vieân Thoâng tröôùc ñoù cuõng ñaõ aân caàn noùi vôùi vua Thaàn Toâng veà leõ trò loaïn "Thieân haï cuõng nhö baát cöù caùi gì, heã ñaët noù vaøo choã an, thì an, ñaët vaøo choã nguy thì nguy: ñieàu naøy troâng vaøo haønh ñoäng cuûa baäc nhaân chuû (vua). Neáaâu ñöùc toân troïng söï soáng cuûa vua maø hôïp vôùi loøng daân khieán cho daân yeâu meán nhö cha meï, ngöôõng moä vua nhö maët trôøi maët traêng, nhö theá laø ñaët thieân haï vaøo ñuùng choã an ñoù. Trò vaø loaïn cuõng do ôû söï duøng ngöôøi; neáu coù ngöôøi toát giuùp raäp thì trò, maø khoâng coù thì loaïn. Toâi thaáy caùc baäc ñeá vöông ñôøi tröôùc khoâng ai khoâng vì duøng baäc quaân töû maø höng, khoâng ai khoâng vì duøng tieåu nhaân maø vong. Tình traïng khoâng phaûi chuyeän moät saùng moät chieàu maø töø töø xaûy ra vaäy. Trôøi ñaát khoâng phaûi töø laïnh ñoåi sang noùng ngay töùc khaéc, maø phaûi ñi daàn töø xuaân sang thu, baäc vua chuùa khoâng höng hay vong ñoät ngoät maø höng vong töø töø tuøy theo tính caùch thieän hay aùc cuûa hoï. Baäc thaùnh vöông ñôøi xöa bieát theá neân môùi baét chöôùc ñöùc cuûa trôøi maø tu thaân khoâng ngöøng, noi theo pheùp cuûa ñaát maø an daân khoâng nghæ. Tu thaân laø thaän troïng ôû beà trong, run sôï nhö daãm leân baêng moûng. An daân laø kính troïng keû döôùi, haõi huøng nhö cöôõi ngöïa naém daây cöông muïc. Theo ñoù thì höng maø khoâng theo thì vong. Söï höng vong chæ töø töø maø xaûy ñeán."

Hoài ban ñaàu laäp quoác caùc thieàn sö ñaõ môû nhöõng cuoäc vaän ñoäng gaây yù thöùc quoác gia, ñaõ söû duïng caùc moân hoïc phong thuûy vaø saám vó trong caùc cuoäc vaän ñoäng aáy, ñaõ tröïc tieáp thieát laäp keá hoaïch, thaûo vaên thö, tieáp ngoaïi giao ñoaøn, baøn luaän veà caû nhöõng vaán ñeà quaân söï. Nhöng sau ñoù, khi trong trieàu ñình ñaõ coù ñuû ngöôøi lo caùc vieäc aáy thì hoï chæ giöõ vai troø höôùng daãn tinh thaàn vaø coá vaán ñaïo ñöùc. Nhöng duø sao nhöõng thieàn sö thaân caän vôùi chính quyeàn vaãn ít. Ngoaøi caùc vò Phaùp Thuaän, Khuoâng Vieät, Vaïn Haïnh, Hueä Sinh, Vieân Chieáu, Maõn Giaùc, Chaân Khoâng, Giaùc Haûi vaø Khoâng Loä laø nhöõng vò thöôøng coù ñi laïi cöûa khuyeát moãi khi coù trieäu thænh, nhieàu thieàn sö ñaõ töø choái veà kinh sö khi coù chieáu môøi. Nhöng nhöõng thieàn sö coù tham döï chính söï nhö Vaïn Haïnh trong khi laøm vieäc vaãn giöõ thaùi ñoä xuaát theá cuûa mình, khoâng muoán hoøa minh trong voøng danh lôïi, xong vieäc thì röùt lui veà chuøa. Trieát hoïc haønh ñoäng cuûa Vaïn Haïnh tieâu bieåu cho thaùi ñoä chung cuûa caùc thieàn sö: laøm thì laøm, nhöng khoâng maéc keït vaøo coâng vieäc, khoâng nöông töïa vaøo höõu vi. Ñoù laø trieát lyù voâ truï ^[1].

Y Ù höôùng xaây döïng moät neàn vaên hoùa Vieät Nam ñoäc laäp cuûa caùc thieàn sö raát roõ reät. Veà phöông dieän ñòa lyù hoï ñaõ muoán dôøi kinh ñoâ tôùi moät nôi coù theå döïng neân söï nghieäp ñoäc laäp laâu daøi. Veà phöông dieän hoïc thuaät, hoï coù coâng ñaøo taïo moät lo öùp trí thöùc khoâng coá chaáp, bieát dung hôï caùc yù thöùc dò bieät nhö Nho, Laõo, Phaät. Veà phöông dieän vaên hoùa, hoï döïng neân ñöôïc caû moät trieàu ñaïi thuaàn töø, laáy ñöùc töø bi laøm caên baûn cho chính trò. Veà vaên hoùa, hoï laø nhöõng ngöôøi ñoùng goùp vaøo vaans deà saùng staùc nhieøu nhaát trong nöôùc, duø phaàn lôùn nhöõng saùng taùc naøy naèm trong chuû ñeà Phaät giaùo. Veà myõ thuaät, nhöõng coâng trình kieán truùc vaø ñieâu khaéc cuûa Phaät giaùo cuõng laø nhöõng ñoùng goùp myõ thuaät quan troïng nhaát trong thôøi ñaïi.

Trong phaàn noùi veà thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi, chuùng ta ñaõ baøn veà söï söû duïng phong thuûy hoïc cuûa caùc thieàn sö. Ta cuõng noùi ñeán ñoà aùn kinh thaønh Thaêng Long nhö coâng trình suy tö cuûa thieàn sö Vaïn Haïnh. Nhöõng ngoâi chuøa xaây döïng trong noäi cung hay trong kinh thaønh ñeå caùc vua tónh taâm, tham thieàn vaø nghieân cöùu ñaïo Phaät haün cuõng ñöôïc xaây döïng theo söï gôïi yù cuûa caùc thieàn sö.

Veà hoïc thuaät, ta bieát raèng caùc thieàn sö ñaõ môû tröôøng daïy hoïc, khoâng nhöõng cho taêng só maø coøn cho cö só nöõa. Vaïn Haïnh ñaõ ñaøo taïo neân Lyù Coâng Uaån taïi chuøa LuÏc Toå; Trí thieàn sö treân nuùi Cao Daõ ñaõ ñaøo taïo neân Toâ Hieán Thaønh vaø Ngoâ Hoøa Nghóa. Nhieàu thieàn sö am töôøng caû tam giaùo (Khuoâng Vieät, Vaïn Haïnh, Ñaïo Haïnh, Vieân Thoâng, Maõn Giaùc, Baûo Giaùm v.v...); hoï ñaõ daïy cho moân ñeä nhöõng ñieàu tinh hoa nhaát trong khoa hoïc xaõ hoäi vaø chính trò cuûa Nho giaùo. Caùc thieàn sö Vieân Thoâng vaø Nguyeãn Thöôøng khi coá vaán vaø can giaùn caùc nhaø vua, ñaõ duøng lyù luaän cuûa Nho giaùo moät caùch raát côûi môû vaø vôùi tinh thaàn khoâng phaân bieät. Kieán thöùc Nho giaùo ñöôïc söû duïng theo tinh thaàn Phaät giaùo quaû ñaõ ñoùng goùp khaù nhieàu cho hoïc thuaät vaø chính trò ñôøi Lyù, sau naøy nhöõng nhaø nho thieáu caên baûn Phaät hoïc ñaõ trôû neân giaùo ñieàu, coá chaáp vaø heïp hoøi. Thaùi ñoä ñoù ñaõ gaây chia reõ vaø taïo neân söï loaïn laïc trong xöù. Thaùi ñoä naøy traùi ngöôïc vôùi thaùi ñoä dung hôïp caùc yù thöùc heä cuûa caùc vò thieàn sö. Hoï giaûng daïy Nho giaùo, hoï khuyeán khích hoïc Nho hoïc. Naêm 1070, vua Thaùnh Toâng laäp vaên mieáu ôû kinh thaønh ñuùc töôïng Khoång Töû, Chu Coâng, Nhan Töû, Taêng Töû, Töû Tö vaø Maïnh Töû ñeå thôø, vaø coøn veõ tranh 72 vò tieàn hieàn ñeå treo. Vua Anh Toâng cuõng hai laàn laäp mieáu thôø Khoång Töû.

Veà phöông dieän saùng taùc, caùc vò thieàn sö thöôøng ñeå laïi moãi ngöôøi ít ra moät baøi thô. Coù nhieàu thi taäp coù ñeán ngaøn baøi, nhöng ñeàu ñaõ maát. Nhöõng baøi thô coøn ñöôïc giöõ laïi laø nhôø saùch Thuyeàn Uyeån Taäp Anh . Trong soá nhöõng baøi thô aáy coù nhieàu baøi raát ñeïp, nhöng vì ít bieát veà töø ngöõ Phaät giaùo vaø khoâng quen thuoäc vôùi Thieàn hoïc neân nhieàu ngöôøi cho ñoù laø nhöõng baøi keä khoâ khan, sau ñaây chuùng toâi trích moät vaøi ví duï. Tröôùc heát laø baøi cuûa thieàn sö Khoâng Loä:

"Keâu daøi moät tieáng, laïnh hö voâ" laø moät thi höùng sieâu thoaùt traàm huøng ít thaáy ôû thi ca. Moät baøi khaùc nöõa cuûa thieàn sö Maõn Giaùc.

Caønh mai aáy phaûi chaêng laø hieän töôùng cuûa baûn theå chaân nhö baát sinh baát dieät cuûa vaïn phaùp? Moät baøi cuûa thieàn sö Ngoä AÁn:

Chaân tính thì voâ töôùng, khoâng naém baét ñöôïc. Nhöng neáu chaân tính ñaõ voâ töôùng, taïi sao ta khoâng duøng taâm voâ töôùng ñeå baét noù? Doù laø bí quyeát cuûa thaønh coâng. Hình aûnh hoøn ngoïc töôi thaém treân nuùil öûa vaø boâng sen nôû trong loø than hoàng laø nhöõng hình aûnh moâ taû söï nhieäm maàu cuûa chaân taâm ñaït tôùi do moät taâm traïng voâ töôùng nhö theá.

- Vieân Thoâng Taäp cuûa Vieân Thoâng. Cuoán naøy coù tôùi moät ngaøn thô, tieác thay khoâng coøn.

- Thaäp Nhò Boà Taùt Haïnh Tu Chöùng Ñaïo Traøng cuûa Vieân Thoâng

- Bia chuøa Baùo AÂn, nuùi An Hoaïch, laøng An Hoaïch, döïng naêm 1100, noùi veà söï nghieäp Lyù Thöôøng Kieät, khoâng bieát do ai soaïn.

- Bia chuøa Suøng Nghieâm Dieân Thaùnh ôû laøng Duy Tónh, döïng naêm 1110, do thieàn sö Phaùp Baûo (Haûi Chieáu) soaïn.

- Bia thaùp Suøng Thieän Dieân Linh, nuùi Long Ñoäi, döïng naêm 1121, do Mai Baät soaïn.

- Bia chuøa Höông Nghieâm, nuùi Caøn Neâ, laøng Phuû Lyù döïng naêm 1124, khoâng bieát ai soaïn.

- Bia chuøa Linh Xöùng, nuùi Ngöôõng Sôn, laøng Ngoï Xaù döïng naêm 1126, do thieàn sö Phaùp Baûo (Haûi Chieáu) soaïn.

- Baøi minh quaû chuoâng chuøa Thieân Thcuù treân nuùi Phaät Tích do thieàn sö Hueä Höng soaïn naêm 1109.

- Baøi minh treân thaùp bia Hoäi Thaùnh ôû nuùc Ngaïc Giaø do thieàn sö Leâ Kim soaïn naêm 1092

- Baøi minh quaû chuoâng vaø baøi vaên bia cuûa chuøa Vieân Quang, do thieàn sö Dónh Ñaït soaïn 1122.

- Baøi vaên bia chuøa Dieân Phuùc, thoân Coå Vieät, do Nguyeãn Dieäm soaïn naêm 1121.

Nhöõng baøi bia vaø minh treân ñaây phaàn lôùn ñöôïc oâng Leâ Quyù Ñoân nhaéc ñeán trong saùch Kieán Vaên Tieåu Luïc [2].Moät vaøi baøi khaùc ñöôïc nhaéc tôùi trong saùch Lyù Thöôøng Kieät cuûa oâng Hoaøng Xuaân Haõn. Noùi veà caùc baøi minh vaø baøi bia treân, Leâ Quyù Ñoân pheâ bình nhö sau: "Vaên ñôøi Lyù vaø vaên bieàn ngaãu, coù nhieàu veû, saùnh ñöôïc vôùi vaên theå ñôøi Ñöôøng". Ñaây laø moät baøi minh do thieàn sö Phaùp Baûo soaïn vaøo naêm 1126, ñoïc thaáy trong ñoaïn cuoái cuûa bia chuøa Linh Xöùng, noùi veà ñaïo Phaät vaø coâng lao Lyù Thöôøng Kieät trong vieäc döïng chuøa Linh Xöùng:

Ngoaøi ra coøn coù nhöõng baøi vaên nhö baøi chieáu cuûa vua Lyù Thaùi Toå tröôùc khi dôøi ñoâ veà Thaêng Long, baøi chieáu khuyeân noâng, baøi chieáu mieãn thueá cho daân cuûa vua Lyù Thaùi Toâng, baøi chieáu di meänh cuûa vua Lyù Nhaân Toâng, baøi chieáu di meänh cuûa vua Lyù Nhaân Toâng v.v... Nhöõng baøi naøy ñeàu mang ít nhieàu tö töôûng hoøa aùi cuûa ñaïo Phaät, vaø coù theå coù baøi ñaõ do nhöõng caây buùt thieàn gia vieát neân. Trong saùch Vuõ Trung Tuøy Buùt, Phaïm Ñình Hoå noùi veà vaên Lyù vaø Traàn nhö sau: "Ta thöôøng xeùt vaên hieán nöôùc ta, vaên ñôøi Lyù thì coå aùo xöông kích, phaûng phaát nhö vaên ñôøi Haùn, ñeán ñôøi Traàn tuy hôi keùm hôn ñôøi Lyù nhöng cuõng coøn ñieån nhaõ hoa thieäm, nghò luaän phoâ baøy ñeà coù sôû tröôøng caû".

Nhöõng coâng trình myõ thuaät cuûa ñaïo Phaät ñôøi Lyù raát nhieàu nhöng nhöõng di tích coøn laïi raát ít.

Naêm 1010, luùc vöøa leân ngoâi, Lyù Thaùi Toå ñaõ xaây taùm ngoâi chuøa ôû queâ vua laø phuû Thieân Ñöùc, tænh Baéc Ninh. Taïi Thaêng Long vua cho döïng chuøa Höng Thieân Ngöï, vaø gaàn ñieän Thaùi Hoøa, chuøa Vaïn Tueá. Tieáp ñoù vua cho laäp caùc chuøa Thieân Quang, Thieân Ñöùc, Thieân Vöông, Thaéng Nghieâm, Caåm Y, Long Höng, Thaùnh Thoï. Khaép trong nöôùc chöøng 300 ngoâi chuøa ñöôïc taïo döïng vaø nhöõng chuøa ñaõ hö naùt thì söûa chöõa laïi. Naêm 1024, vua laïi laäp theâm chuøa Chaân Giaùo. Naêm 1036, vua Lyù Thaùi Toâng laøm leã khaùnh thaønh töôïng Phaät Ñaïi Nguyeän vöøa ñuùc xong.

Naêm 1040, vua laïi khaùnh thaønh moät nghìn pho töôïng Phaät baèng goã, moät nghìn böùc tranh Phaät vaø moät vaïn côø phöôùng. Naêm 1041, ñuùc töôïng Phaät Di Laëc baèng ñoàng naëng 7.560 caân ñaët taïi vieän Thieân Phuùc. Naêm 1049, vua döïng chuøa Dieân Höïu, töùc chuøa Moät Coät.

Naêm 1055. Vua Lyù Thaùnh Toâng xaây chuøa Ñoâng Laâm vaø chuøa Tónh Löï ôû nuùi Ñoâng Cöùu (Baéc Ninh). Naêm 1056, vua khôûi coâng xaây chuøa Suøng Khaùnh Baùo Thieân, phaùt 12.000 caân ñoàng ñeå ñuùc chuoâng vaø töï tay thaûo baøi minh khaéc treân chuoâng. Naêm 1057, tröôùc chuøa naøy, moät ngoïn thaùp teân Ñaïi Thaéng Tö Thieân ñöôïc xaây leân, 12 taàng, cao 20 tröôïng. Cuõng naêm naøy xaây hai chuøa Thieân Phuùc vaø Thieân Thoï cuøng ñuùc hai töôïng Phaïm Vöông vaø Ñeá Thích baèng vaøng thôø ôû hai chuøa naøy. Naêm 1057, vua san lang töôùng laø Quaùch Maõn taïc töôïng A Di Ñaø baèng ñaù ôû huyeän Tieân Du. Naêm 1058, vua xaây ñieän Linh Quang, Kieán Leã vaø Suøng Nghi. Phía tröôùc ñieän döïng laàu chuoâng moät coät, saùu caùnh, hình hoa sen. Cuõng naêm naøy thaùp nuùi Ñoà Sôn (cao 42 meùt) xaây xong vua ban hieäu laø thaùp Tröôøng Long. Naêm 1070, döïng chuøa Nhò Thieân Vöông. Naêm 1071, vua vieát chöõ "Phaät" cao moät tröôïng saùu thöôùc khaéc vaøo bia ñaù ñeå taïi chuøa nuùi Tieân Du.

Naêm 1086 vua Lyù Nhaân Toâng döïng chuøa Laâm Sôn vaø xaây thaùp ñaù taïi huyeän Queá Döông. Naêm 1091, vua döïng thaùp Linh Teá. Naêm 1105, vua döïng ba thaùp ñaù taïi chuøa Laõm Sôn. naêm 1108, döïng ñaøi Ñoäng Linh. Naêm 1114, döïng laàu Thieân Phaät. Naêm 1117, khaùnh thaønh thaùp Vaïn Phong Thaønh Thieän ôû nuùi Chöông Sôn. Naêm 1118, khaùnh thaønh thaùp Thaát Baûo. Naêm 1121, döïng chuøa Quaûng Giaùo ôû nuùi Tieân Du vaø khaùnh thaønh ñieän Truøng Minh ôû chuøa Baùo Thieân. Naêm 1122, khaùnh thaønh Suøng Thieän Dieân Linh oû nuùi Ñoäi Sôn. Naêm 1124, döïng chuøa Hoä Thaùnh vaø xaây ñaøi Uaát La. Naêm 1127, khaùnh thaønh chuøa Truøng Höng Dieân Thoï. Naêm 1129, vua Lyù Thaàn Toâng khaùnh thaønh 84.000 baûo thaùp baèng ñaát. Naêm 1130, khaùnh thaønh chuøa Quaûng Nghieâm Tö Thaùnh. Naêm 1133, döïng caùc chuøa Thieân Minh vaø Thieân Thaønh. Naêm 1134, khaùnh thaønh ba töôïng tam toân baèng vaøng.

Treân ñaây laø moät soá coâng taùc kieán truùc vaø ñieâu khaéc Phaät giaùo ñôøi Lyù ñöôïc nhaéc ñeán trong caùc saùch Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö vaø Vieät Söû Löôïc.

Nhöõng gi tích coøn laïi ngaøy nay cho thaáy ngheä thuaät kieán truùc vaø ñieâu khaéc ñôøi Lyù coøn mang nhieàu aûnh höôûng ngheä thuaät Chieâm Thaønh. Moät Nghi Thaàn Kinnari, thieân nöõ ñaàu ngöôøi mình chim ñang chôi nhaïc khí, ñöôïc ñaøo leân döôùi neàn chuøa Phaät Tích tænh Baéc Ninh. Nhöõng chaïm troå treân ñaù tìm ñöôïc treân chuøa Phaät Tích coù nhöõng con roàng mình raén, muõi daøi, mieäng roäng kieåu thuûy quaùi Makara cuûa myõ thuaät Chieâm Thaønh vaø Nam Döông. Nhöõng di tích naøy thuoäc ñôøi vua Lyù Thaùnh Toâng (1054-1072). AÛnh höôûng myõ thuaät Trung Hoa bieåu loä moät caùch hieån nhieân, nhöng saéc thaùi rieâng bieät Vieät Nam cuûa myõ thuaät ñôøi Lyù raát laø roõ reät.

Thaùp Baùo Thieân ôû chuøa Suøng Khaùnh ñöôïc xaây naêm 1057 (caùi choùp baèng ñoàng phía treân laø coâng trình Khoâng Loä) cao 20 tröôïng, 12 taàng, laø moät trong nhöõng coâng trình lôùn ñôøi Lyù. Thaùp naøy naêm 1414 bò töôùng nhaø Minh laø Vöông Thoâng phaù ñeå laáy gaïch ñaù choáng cöï vua Leâ Lôïi trong khi bò quaân vua vaây boïc. Neân thaùp to baèng moät khu chôï (coù thôøi ñöôïc duøng ñeå hoïp chôï). Trong saùch Tang Thöông Ngaãu Luïc, Tuøng Nieân noùi: "Naêm giaùp daàn 1791, khi dôõ ra ñeå laáy gaïch ñaù xaây thaønh ngöôøi ta coøn thaáy 8 pho töôïng Kim Cöông, chia ñöùng traán boán cöûa, nhöõng töôïng ngöôøi tieân, chim muoâng cho ñeán nhöõng giöôøng gheá cheùn baùt khoâng keå xieát, ñeàu baèng ñaù caû. Moãi vieân gaïch ñeàu coù in nieân hieäu "Long Thuïy Thaùi Bình".

Ngoaøi thaùp Baùo Thieân, coøn chuoâng Quy Ñieàn, ñænh Phoå Minh vaø töôïng Quyønh Laâm; boán coâng trình naøy ñeàu laø nhöõng coâng trình myõ thuaät ñôøi Lyù, ñöôïc goïi laø "An Nam Töù Ñaïi Khí".

Nhöõng baûo thaùp ñôøi Lyù nay ñeàu bò ñoå naùt, chæ coøn thaùp Bình Sôn ôû chuøa Vónh Khaùnh laø coøn nguyeân veïn. Chuøa naøy ôû laøng Bình Sôn, huyeän Laäp Thaïch, tónh Vónh Yeân. Chieàu cao cuûa thaùp naøy laø 15 meùt. Thaùp xaây toaøn baèng gaïch nung giaø, maøu ñoû xaãm. OÂng Nguyeãn Baù Laêng trong Kieán Truùc Phaät Giaùo Vieät Nam noùi raèng "Tuy thaùp cuõng chòu aûnh höôûng cuûa kieán truùc Chaøm veà ñieåm caùc thaùp Chaøm ñeå traàn nhö caùc thaùp khaùc ñôøi Lyù" nhöng laïi khaùc thaùp Chaøm veà ñieåm "caùc thaùp Chaøm maët xaây gaïch ñeà côõ roài ñieâu khaéc tröïc tieáp ngay vaøo" trong khi thaùp Bình Sôn "coù nhöõng phieán gaïch ñieâu khaéc ñieâu khaéc hoaëc daäp khuoân tröôùc roài môùi ñem xeáp gheùp laïi, gaén vaøo thaân thaùp baèng nhöõng caùi moùc". Theo oâng "taùc phaåm naøy ñöôïc töôïng tröng cho söï phoái hôïp giöõa hai nguoàn vaên hoùa chính laø Trung Hoa vaø Chieâm Thaønh ñeå taïo ra moät saéc thaùi vaên hoùa Vieät Nam toàn taïi cho ñeán cuoái ñôøi Traàn, Hoà"

Hoaøng Xuaân Haõn vieát trong saùch Lyù Thöôøng Kieät: "Ñôøi Lyù coù theå goïi laø ñôøi thuaàn nhaát trong lòch söû nöôùc ta. Ñoù chính laø aûnh höôûng cuûa ñaïo Phaät".

Trong hai trieàu Ñinh vaø Leâ, ta thaáy vieäc trieàu ñình coøn duøng nhöõng cöïc hình nhö vaïc daàu, chuoàng hoå ñeå tröøng trò keû coù toäi. Ñôøi Ñinh thì Ñoã Thích gieát Ñinh Tieân Hoaøng vaø Ñinh Lieãn. Ñôøi Leâ thì Ngoïa Trieàu gieát Leâ Trung Toâng. Nhöng sang ñôøi Lyù thì caùc vua coù ñaïo ñöùc vaø ñôøi soáng taâm linh, coù ñoä löôïng khoan hoàng vôùi daân vaø ngay vôùi keû cöøu ñòch. Coù theå töø bi laø moät ñöôøng loái chính trò, nhöng chính trò töø bi laø moät neàn nhaân baûn ñaùng ñöôïc uûng hoä. Vua Lyù Thaùi Toâng ñaõ tha toäi cho Nuøng Trí Cao, khoâng gieát, coøn vua Lyù Thaùnh Toâng cuõng ñaõ khoâng gieát vua Chieâm Thaønh laø Cheá Cuû.

Naêm 1065, vua Lyù Thaùnh Toâng, trong moät phieân xöû kieän ôû ñieâïn Thieân Khaùnh, ñaõ chæ vaøo coâng chuùa Ñoäng Thieân ñöùng haàu beân caïnh maø baûo nguïc laïi raèng: "Loøng ta yeâu con ta, cuõng nhö loøng cha meï daân yeâu daân, daân khoâng bieát maø maéc vaøo hình phaùp, ta raát laáy laøm thöông. Töø nay veà sau, khoâng cöù gì toäi naëng nheï, ñeàu nhaát luaät khoan giaûm" (Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö).

Cuõng nhaø vua naøy, vaøo muøa ñoâng naêm AÁt muøi 1055, trôøi giaù reùt, ñaõ baûo vôùi caùc quan: "Traãm ôû trong cung naøo loø söôûi ngöï, naøo aùo loùt caàu maø coøn reùt nhö theá naøy, nghó ñeán ngöôøi tuø giam trong nguïc, khoå sôû veà goâng cuøm, chöa bieát roõ ngay gian maø khoâng ñöôïc no buïng, aùo khoâng kín mình, gioù reùt khoå thaân, hoaëc coù theå cheát khoâng nôi nöông töïa, traãm raát thöông xoùt. Vaäy haï leänh cho höõu ty phaùt chaên chieáu vaø moãi ngaøy cho aên hai böõa côm" (Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö).

Thaùi haäu YÛ Lan vôï vua Nhaân Toâng xuaát thaân laø moät coâ gaùi queâ neân bieát roõ nhöõng khoå ñau cuûa noâng daân. Baø ñaõ khuyeân vua Nhaân Toâng neân phaït naëng nhöõng keû troäm traâu vaø gieát traâu gaây neân tình traïng khoâng coù traâu caøy. Naêm 1013, thaùi haäu laáy kho chuoäc nhöõng ngöôøi ñaøn baø con gaùi ngheøo phaûi ñem thaân ñi theá nôï, khoâng theå ñi laáy choàng.

Vôùi nhöõng nhaø chính trò coù töø taâm vaø nhöõng ngöôøi xuaát gia bieát lo giaùo duïc söï thöïc haønh ñaïo töø bi trong daân chuùng, ñôøi soáng xaõ hoäi ñôøi Lyù trôû thaønh thuaàn töø vaø ñeïp ñeõ. Ñaïo ñöùc vaø töø bi ñaõ khoâng laøm cho daân ngheøo nöôùc yeáu; traùi laïi, nhöõng yeáu toá naøy ñaõ taïo neân phuù cöôøng. Nhöõng chieán thaéng Chieâm Thaønh vaø Toáng quoác, söï vaéng maët cuûa baïo ñoäng trong nhaân gian vaø trong cung khuyeát, söï gaàn guõi giöõa vôùi daân; nhöõng ñieàu ñoù noùi leân ñöôïc ñaëc tính cuûa xaõ hoäi ñôøi Lyù. Thieàn sö Phaùp Thuaän ñaõ noùi tröôùc ñieàu ñoù:

Vua Ñinh Tieân Hoaøng laø vò vua ñaàu tieân ñaõ ñònh giai caáp cho taêng löõ. Naêm 971, moät vò thieàn sö teân Ngoâ Chaân Löu ñöôïc phong laøm Taêng Thoáng. Cheá ñoä taêng thoáng taïi Vieät Nam baét ñaàu töø ñaáy.

Trong thôøi Lyù, caùc vua thænh thoaûng cuõng ñaët laïi giai caáp taêng só vaø ñaïo só, nhöng vaãn theo quy cheá töø ñôøi nhaø Ñinh. Nhöõng chöùc vuï taêng thoáng, taêng luïc, taêng chính, ñaïi hieàn quan coù giaù trò veà phöông dieän toå chöùc giaùo hoäi lieân heä tôùi chính quyeàn vaø xaõ hoäi, chöù khoâng phaûi nhöõng chöùc vuï lieân heä tôùi ñôøi soáng haønh ñaïo trong noäi boä tu vieän nhö hoøa thöôïng, yeát ma, giaùo thuï, giaùm vieän, truï trì, v.v..

Nhöõng vò taêng só ñöôïc xem nhö laõnh ñaïo tinh thaàn cho trieàu ñình vaø cho caû nöôùc ñöôïc goïi laø Quoác Sö. Chöõ quoác sö ôû ñaây khoâng coù yù nghóa laø chöùc vuï coá vaán chính trò cuûa vua maø chæ coù nghóa laø baäc thaày daïy ñaïo cuûa caû nöôùc. Sau Vaïn Haïnh, caùc vò Khoâ Ñaàu, Khoâng Loä, Thoâng Bieän vaø Vieân Chieáu laø nhöõng ngöôøi ñöôïc ban hieäu laø quoác sö. Caùc vò naøy ñeàu laø nhöõng vò hoïc roäng. Trong ñôøi vua Lyù Thaùi Toå ñaõ choïn ngöôøi xuaát saéc cho ñi xuaát gia. Boán naêm sau taêng thoáng Thaåm Vaên Uyeån laäp giôùi ñaøn ôû chuøa Vaïn Thoï ñeå taêng ñoà thoï giôùi. Naêm 1016, hôn 1.000 ngöôøi ôû kinh ñoâ Thaêng Long ñöôïc tuyeån choïn ñeå xuaát gia laøm taêng só vaø ñaïo só.

Naêm 1019, laïi moät laàn nöõa ñoä daân laøm taêng só. Ñeán naêm 1134 vua Lyù Thaàn Toâng laïi toå chöùc ñoä taêng moät laàn nöõa.Soá löôïng ngöôøi xuaát gia ñoâng daàn. Vaøo cuoái ñôøi Lyù, naêm 1198, soá taêng só leân nhieàu quaù, teä laäu sinh ra trong giôùi xuaát gia, vua Lyù Cao Toâng cho choïn loïc vaø sa thaûi bôùt taêng só khoâng xöùng ñaùng. Tröôùc ñoù, naêm 1179, vua ñaõ cho khaûo haïch caùc taêng quan.

Veà chuøa thì veà nhöõng ngoâi chuøa do vua quan laäp neân, coøn coù nhieàu ngoâi do daân chuùng xaây caát. Naêm 1088 vua Lyù Nhaân Toâng theo söï ñeà nghò cuûa vaên quan vaø ñeà laïi, phaân caùc chuøa laøm ba loaïi:

Chuøa coù nhieàu taêng só tu hoïc, coù ruoäng vaø coù ngöôøi caøy do Nhaø nöôùc caáp.

Veà kinh ñieån, naêm 1011, vua Lyù Thaùi Toå ñaõ cho döïng nhaø taøng kinh Traàn Phuùc ñeå taøng chöùa kinh ñieån. Naêm 1018, vua naøy sai hai ngöôøi, Nguyeãn Ñaïo Thaønh vaø Phaïm Haïc sang Toáng ñeå thænh Tam Taïng kinh.

Tam Taïng kinh ôû ñaây chaéc chaén laø aán baûn naêm 983, aán baûn Tam Taïng kinh ñaàu tieân ôû Trung Hoa, do vua Toáng Thaùi Toå ban chieáu khaéc töø naêm 972. Taïng kinh naøy khaéc trong 11 naêm, goàm caû thaûy 13.000 baûn goã, coù taát caû 1.076 kinh, 480 taäp vaø 5.048 quyeån. Tôùi naêm 1020, Nguyeãn Ñaïo Thaønh vaø Phaïm Haïc môùi chôõ kinh veà tôùi Quaûng Chaâu. Vua nhôø thieàn sö Phi Trí ñi ñoùn. Naêm 1021, vua cho döïng taøng kinh Baùt Giaùc ñeå chöa Ñaïi Taïng vöøa ñöôïc thænh naêm 1023, vua laïi sai ngöôøi cheùp cheùp ra moät baûn Ñaïi Taïng nöõa, vaø döïng theâm taøng kinh Ñaïi Höng ñeå caát giöõ. Naêm 1027, vua laïi sai cheùp theâm moät Ñaïi Taïng khaùc.

Naêm 1034, vua laïi döïng theâm taøng kinh Truøng Höng vaø sai oâng Haø Thuï vaø Ñoã Khoan ñi söù Toáng. Laàn naøy vua Toáng laïi taëng cho moät Ñaïi Taïng kinh nöõa. Ñaây cuõng laø aán baûn naêm 983. Naêm 1036, moät baûn Ñaïi Taïng nöõa ñöôïc cheùp ñeå chöùa vaøo kho saùch Truøng Höng. Nhö vaäy laø taïi kinh sö hoài aáy ñaõ coù tôùi naêm baûn Ñaïi Taïng cho caùc taêng só vaø nhaø hoïc Phaät nghieân cöùu.

Naêm 1081, vua laïi sai Löông Duïng Luaät sang Toáng xin Ñaïi Taïng. Vaø naêm 1098, khi Nguyeãn Vaên Tín ñi söù sang Toáng, vua cuõng xin theâm moät baûn Ñaïi Taïng khaùc. Ta thaáy nhu caàu söû duïng Ñaïi Taïng thôøi baáy giôø raát lôùn.

AÁn baûn Ñaïi Taïng thöù hai taïi Trung Hoa baét ñaàu töø naêm 1080, nhöng maõi ñeán 1176 môùi hoaøn thaønh. AÁn baûn naøy coù 6.434 quyeån goïi laø Suøng Ninh Vaïn Thoï Ñaïi Taïng. Vaäy taát caû caùc baûn Ñaïi Taïng maø nhaø Lyù thænh töø Toáng quoác thôøi ñoù ñeàu laø aán baûn naêm 983.

Nhöõng baûn kinh thoâng dung nhö kinh Kim Cöông, Döôïc Sö, Phaùp Hoa, Vieân Giaùc, v.v... coù leõ ñaõ ñöôïc baét ñaàu khaéc baûn vaø in taïi Vieät Nam sau ñoù. Ta khoâng bieát ngheà in ôû Vieät Nam baét ñaàu töø thôøi naøo. Saùch Thuyeàn Uyeån Taäp Anh noùi raèng toå phuï cuûa thieàn sö Tín Hoïc (maát 1190) ñaõ laøm ngheà khaéc baûn in laâu ñôøi. Traàn sau naøy, khi maø kyõ thuaät khaéc baûn goã cuûa ta ñöôïc caûi thieän nhôø nhöõng ngöôøi ñaõ hoïc ngheà in taïi Trung Quoác.

Vì nhöõng ghi cheùp veà moät ít nhöõng chuyeän thaàn bí phaùp thuaät nhö chuyeän giang hoà, chuyeän töï yù ñaàu thai, v.v... neân ta coù caûm töôûng Phaät giaùo ñôøi Lyù ñaày daãy nhöõng meâ tín. Kyø thöïc, trong baát cöù thôøi naøo, keå ngay trong hieän ñaïi, cuõng coù nhöõng hieän töôïng meâ tín nhö theá. Vaán ñeà laø nhöõng chuyeän meâ tín nhö vaäy ñöôïc ghi cheùp laïi hay khoâng. Khoâng phaûi vì ñieån tòch ñaõ ghi cheùp laïi moät soá chuyeän meâ tín ñôøi Lyù maø ta cho raèng chæ vaøo ñôøi Lyù, Phaät giaùo môùi coù nhöõng tín ngöôõng dò ñoan.

Phaät giaùo ñôøi Lyù, nhö ta thaáy trong lòch söû vaø noäi dung tö töôûng cuûa caùc thieàn phaùi, coù moät chieàu saâu taâm linh raát ñaùng keå. Coù nhieàu thieàn sö hoïc roäng, hieåu nhieàu baøi baùc nhöõng tín ngöôõng vaø phaùp thuaät dò ñoan, ñoùng goùp lôùn lao trong phaïm vi hoïc thuaät, phong hoùa vaø xaõ hoäi. Tính chaát meâ tín dò ñoan ôû nhöõng thôøi ñaïi Phaät giaùo suy ñoài nhö trong ñôøi Leâ Sô vaø trong thôøi Phaùp thuoäc.

[1](43) Baát baïo ñoäng

[2](44) Kieán Vaên Tieåu Luïc: "Toâi coù thu thaäp vaên coøn soùt treân ñaù vaø treân ñoàng ñöôïc vaøi chuïc baøi... (löôïc). Nhaân ñaây luïc ít baøi coù danh ñeå bieát ñaïi khaùi caùch thöùc: baøi minh treân chuoâng chuøa Thieân Phuùc, nuùi Phaät Tích, döïng nieân hieäu Nguyeân Hoùa thöù 9 trieàu Lyù, sö Hueä Höng soaïn; baøi minh treân bia chuøa Hoäi Khaùnh ôû Suøng Nghieâm, AÙi Chaâu, döïng nieân hieäu Ñaïi Khaùnh thöù 9, sö Phaùp Baûo soaïn; baøi minh treân bia thaùp Hoäi Khaùnh ôû nuùi Ngoïc Giaø, döïng nieân hieäu Hoäi Phong thöù nhaát, phaùp sö Leâ Kim soaïn; baøi bia ôû baûo thaùp Suøng Thieän Dieân Linh ôû nuùi Long Ñoäi (thuoäc huyeän Duy Tieân) döïng nieân hieäu Dueä Vuõ thöù hai, binh boä vieân ngoaïi lang laø Mai Coâng Baät soaïn; baøi bia chuøa Linh Xöùng nuùi Ngöôõng Sôn, laøng Ngoï Xaù, huyeän Vónh Phuùc, döïng nieân hieäu Dueä Vuõ thöù baûy, sö Phaùp Baûo soaïn; baøi bia chuøa Dieân Phuùc, laømg Coå Vieät, döïng naêm Ñaïi Khaùnh thöù tö, do moân khaùch cuûa Ñoã Anh Vuõ laø Coâng Dieäm soaïn..."