Trong nhöõng buoåi ñaàu laäp quoác ñôøi Lyù, caùc vua Lyù raát caàn ñeán caùc thieàn sö. Khoâng nhöõng hoï caàn ñeán caùc vò naøy ñeå lieân keát nhaân taâm, hoï coøn caàn ñeán söùc hoïc, coâng taùc giaùo duïc, coâng taùc ngoaïi giao vaø keá hoaïch cuûa nhöõng oâng thaày tu nöõa. ñeán ñôøi Traàn, tình traïng khaùc haún. Caùc vua Traàn ñeàu hoïc gioûi, maø laïi raát gioûi veà ñaïo Phaät, neân lieân heä giöõa caùc vua vaø caùc thieàn sö khoâng phaûi laø ñeå nhôø caäy veà phöông dieän keá hoaïch vaø coâng taùc. Caùc oâng vua nhö Thaùi Toâng, Thaùnh Toâng, Nhaân Toâng vaø Anh Toâng ñeàu coù caên baûn vöõng chaéc veà Phaät hoïc. Hoï uûng hoä Phaät Giaùo nhö moät phaàn vì hoï laø Phaät töû, moät phaàn coù leõ cuõng vì muoán lieân keát nhaân taâm trong vieäc xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc. Thôøi ñaïi Nhaân Toâng laø thôøi ñaïi maø Phaät Giaùo ñôøi Traàn höng thònh ñeán cöïc ñoä. Theá nhöng tinh thaàn töø bi vaø khoan dung cuûa ñaïo Phaät khoâng heà ñi ñoâi vôùi moät thaùi ñoä tieâu cöïc vaø queân laõng. Hoäi Nghò Dieân Hoàng do Traàn Nhaân Toâng trieäu taäp ñaõ noùi leân ñöôïc söï ñoàng taâm nhaát trí cuûa vua daân thôøi aáy. "Ñaùnh", quyeát nghò ñoàng thanh cuûa Hoäi Nghò Dieân Hoàng laø moät tieáng noùi cuûa yù thöùc töï chuû vaø tinh thaàn töï cöôøng töï löïc cuûa daân Vieät trong thôøi ñaïi Phaät Giaùo Thoáng Nhaát ñôøi Traàn. Neáu vua Traàn Thaùi Toâng khoâng hoïc Phaät vaø theo Phaät Giaùo thì coù leõ Phaät Giaùo ñôøi Traàn ñaõ khoâng coù ñöôïc giai ñoaïn röïc rôõ hoài Traàn Nhaân Toâng. Cuoäc ñôøi tu hoïc cuûa Traàn Thaùi Toâng ñaõ taïo moät khoâng khí hoïc Phaät thaät söï taïi trong giôi treû tuoåi ôû trieàu ñình vaø ôû giôùi trí thöùc taïi thuû ñoâ Thaêng Long. Söï hoïc Phaät naøy cuûa giôùi treû tuoåi vaø trí thöùc ñaõ laáy nguoàn caûm höùng ôû cuoäc ñôøi Thaùi Toâng vaø hoaøn toaøn khoâng vuï lôïi. Thaùnh Toâng vaø Tueä Trung laø hai ngöôøi xuaát saéc trong soá nhöõng ngöôøi treû hoïc Phaät vaø thaønh ñaït trong söï nghieäp hoïc Phaät aáy. Söï hoïc Phaät ôû ñaây khoâng ñöa ñeán thi cöû vaø ñòa vò, söï hoïc Phaät ñaây chæ laø ñeå laøm ngöôøi. Caùi hoïc hoaøn toaøn khoâng coù tính caùch khoa cöû, töø chöông vaø eùp buoäc.

Phaät Giaùo Truùc Laâm laø moät neàn Phaät Giaùo ñoäc laäp: uy tín tinh thaàn cuûa noù laø uy tín tinh thaàn quoác gia Ñaïi Vieät. Noù laø xöông soáng cuûa neàn vaên hoùa Vieät Nam ñoäc laäp. Neàn Phaät Giaùo naøy tuy coù tieáp nhaän nhöõng aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo Trung Hoa, AÁn Ñoä vaø Taây Taïng nhöng vaãn giöõ caù tính ñaëc bieät cuûa mình. Ñöùng veà phöông dieän tö töôûng, toå chöùc, cuõng nhö haønh ñaïo, giaùo hoäi Truùc Laâm coù nhöõng neùt ñoäc ñaùo khieán cho noù chæ coù theå laø moät giaùo hoäi Vieät Nam, phuïc vuï cho ngöôøi Vieät, duy trì vaø boài ñaép caù tính Vieät. Chính vì nhaän thöùc ñöôïc ñieåm aáy maø nhaø Minh vaøo ñaàu theá kyû thöù möôøi laêm ñaõ quyeát taâm ñaäp cho tan naùt nhöõng cô caáu vaên hoùa xaây döïng trong suoát gaàn 150 naêm cuûa Phaät Giaùo ñôøi Traàn. Tröông Phuï löôïm laët heát caùc saùch vôû coå kim cuûa ta, ñoùng thuøng chôû veà Kim Laêng. Thaùng baûy naêm Maäu tuaát (118) nhaø Minh coøn sai hai caùn boä vaên hoùa cuûa hoï laø tieán só Haï Thi vaø haønh nhaân Haï Thanh sang tìm toøi vaø thu löôïm taát caû nhöõng saùch cheùp veà lòch söû vaø söï tích xöa nay do ngöôøi Vieät vieát. Naêm 1419, nhaø Minh laïi cho ngöôøi ñem saùch Khoång giaùo, Laõo giaùo vaø Phaät Giaùo cuûa hoï sang ñeå thay theá cho nhöõng saùch tröôùc kia bò hoï laáy maát. Chính saùch tieâu dieät vaên hoùa thaâm ñoäc ñoù ñaõ phaù hoaïi gia taøi tinh thaàn cuûa trieàu Traàn ñeå laïi khoâng phaûi laø ít.

Trong ñôøi Traàn Thaùi Toâng, coù hai vò thieàn sö Trung Hoa laø Thieân Phong vaø Ñöùc Thaønh ñeán vieáng Ñaïi Vieät. Caû hai ngöôøi ñeàu laø khaùch cuûa vua Thaùi Toâng. Thieân Phong thuoäc truyeàn thoáng Laâm Teá, coøn Ñöùc Thaønh khoâng bieát thuoäc truyeàn thoáng naøo. Caû hai ngöôøi ñeàu ñaõ ñöôïc môøi tham döï nhöõng buoåi tham baùc thieàn hoïc do Thaùi Toâng toå chöùc ôû vieän Taû Nhai vaø chuøa Phoå Ninh. Nhöõng yeáu toá môùi cuûa Thieàn hoïc Laâm Teá do Thieân Phong ñem tôùi ñaõ coù aûnh höôûng nhieàu treân maët tö töôûng phaùt trieån thôøi naøy. Ñaïi Ñaêng quoác sö vaø Nan Tö hoøa thöôïng laø hai ngöôøi chòu aûnh höôûng Laâm Teá saâu ñaäm nhaát. Traàn Thaùi Toâng cuõng ñaõ hoïc vôùi quoác sö Ñaïi Ñaêng. Ñaïi Ñaêng coøn daïy thieàn hoïc Laâm Teá cho caùc vò nhö Lieãu Minh quoác sö, Thöôøng Cung, Huyeàn Saùch vaø coù leõ cho caû thieàn sö Tieâu Dieâu nöõa.

Naêm 1318, döôùi trieàu Minh Toâng coù moät vò cao taêng Trung Hoa khaùc töø Hoà Nam tôùi vieáng. Vò naøy teân laø Phuùc Tueä, hieäu laø Voâ Phöông tröôûng laõo. OÂng ñöôïc thöôïng hoaøng Anh Toâng môøi ñeán tham vaán. Thieàn sö Phaùp Loa cuõng ñöôïc môøi ñeán ñeå tieáp Voâ Phöông tröôûng laõo. Ta khoâng bieát ñöôïc vò taêng só Trung Hoa naøy theo khuynh höôùng Phaät Giaùo naøo.

Cuõng vaøo naêm 1318. Moät vò taêng só AÁn Ñoä teân Ban Ñeå OÂ Sa Thaát löu truù taïi Ñaïi Vieät ñöôïc phuïng chieáu vua Minh toâng dòch Baïch Taùn Caùi Thaàn Chuù. Vò taêng só naøy haún laø ngöôøi coù khuynh höôùng Maät Giaùo. Söï kieän oâng ñöôïc phuïng chieáu dòch kinh Baïch Taùn Caùi Thaàn Chuù cho ta thaáy raèng döôùi thôøi Minh Toâng, Phaät Giaùo Truùc Laâm ñaõ naëng khuynh höôùng Maät Giaùo vaø taêng só Ñaïi Vieät ñaõ chæ hoïc Phaät hoïc baèng Haùn töï maø khoâng ñöôïc hoïc Phaïn ngöõ nhö döôùi trieàu Lyù. Moät vò taêng só AÁn Ñoä khaùc thuoäc Maät Giaùo teân Boà Ñeà Thaát Lyù cuõng ñaõ ñeán Ñaïi Vieät trong thôøi ñaïi Minh Toâng.

Ngoaøi nhöõng vò taêng só Maät Giaùo AÁn Ñoä coøn coù moät vò taêng só Laït Ma Giaùo ngöôøi Taây Taïng teân laø Du Chi Baø Lam. OÂng naøy qua Ñaïi Vieät hai laàn, moät laàn döôùi trieàu vua Nhaân Toâng, moät laàn döôùi trieàu vua Anh Toâng. OÂng coù gia ñình vôï con. Trong chuyeán vieáng thaêm thöù hai vaøo naêm 1311, oâng coù ñöa coâ con gaùi Ña La Thanh ñi theo. Vua Anh Toâng ñaõ tuyeån coâ thieáu nöõ Taây Taïng naøy vaøo cung. Du Chi Baø Lam ôû laïi Ñaïi Vieät vaø maát ôû thuû ñoâ Thaêng Long.

Söï coù maët cuûa nhöõng vò taêng só Maät Giaùo cho bieát Phaät Giaùo cuoái ñôøi Traàn chòu aûnh höôûng Maät Giaùo khoâng phaûi chæ qua trung gian Trung Hoa maø coøn tröïc tieáp baèng söï vieáng thaêm cuûa taêng só Taây Taïng vaø AÁn Ñoä.

Thieàn hoïc ñôøi Traàn tieáp noái Thieàn hoïc ñôøi Lyù vaø trong suoát thôøi gian xaây döïng vaø phaùt trieån neàn Phaät Giaùo Thoáng Nhaát, ñaõ tieáp nhaän nhieàu khuynh höôùng môùi.

Thieàn sö Thöôøng Chieáu, ngöôøi ñaùnh daáu cho söï chuyeån tieáp giöõa Phaät Giaùo ñôøi Lyù vaø Phaät Giaùo ñôøi Traàn ñaõ thöøa höôûng di saûn tinh thaàn cuûa caû ba thieàn phaùi Tyø Ni Ña Löu Chi, Voâ Ngoân Thoâng vaø Thaûo Ñöôøng. Thieàn hoïc ñôøi Traàn trong buoåi ñaàu ñaõ chuù troïng tôùi söï nghieân cöùu caùc coå taéc nhöõng thieàn ngöõ vaø nhöõng keä tuïng duøng laøm taøi lieäu thieàn quaùn. Ñaây laø yeáu toá do thieàn phaùi Thaûo Ñöôøng ñem laïi, baét töø thieàn hoïc cuûa Tuyeát Ñaäu thuoäc thieàn phaùi Voâ Moân.

Nhöõng nhaø Thieàn hoïc ñaàu Traàn nhö Thaùi Toâng vaø Tueä Trung ñaõ coù saùng taùc nieâm tuïng (nhöõng lôøi thieàn ngöõ vaø nhöõng baøi keä tuïng duøng laøm saùng toû caùc coå taéc), chöùng toû Phaät Giaùo thöôïng baùn theá kyû möôøi ba tieáp noái vöõng chaõi truyeàn thoáng Thaûo Ñöôøng. Yeáu toá Maät Giaùo ñaõ ñöôïc thanh loïc ra khoûi Thieàn hoïc qua nhöõng nhaø Phaät töû nhö Vieân Chöùng, ÖÙng Thuaän, Thaùi Toâng, Ñaïi Ñaêng vaø Tueä Trung.

Trong nhöõng taùc phaåm cuûa Thaùi Toâng vaø Tueä Trung, Maät Giaùo ñôøi Lyù khoâng coøn löu laïi daáu veát naøo. Tuy vaäy, khuynh höôùng nieäm Phaät vaãn ñöôïc tieáp noái.

a) AÛnh höôûng Laâm Teá - Cuøng vôùi Thieân Phong, truyeàn thoáng Laâm Teá ñöôïc du nhaäp laàn ñaàu coù aûnh höôûng lôùn. nhöõng tö töôûng "voâ taâm"vaø "meâ ngoä khoâng hai"cuøng nhöõng nguyeân taéc Töù Lieäu Giaûn, Tam Cuù, Tam Huyeàn, Tam Yeáu, Töù Chieáu Duïng vaø Töù Taân Chuû ñöôïc hoïc taäp vaø aùp duïng. Phöông phaùp duøng tieáng heùt vaø gaäy ñaùnh cuõng thænh thoaûng ñöôïc aùp duïng. Söï thöïc haønh Thieàn hoïc trong theá kyû thöù möôøi ba coù theå ñöôïc moâ taû baèng nhöõng neùt sau ñaây:

- Hoïc kinh Kim Cöông, vaø neáu coù theå thì kinh Laêng Giaø, Vieân Giaùc vaø Phaùp Hoa.

- Hoïc caùc boä ngöõ luïc nhö Tuyeát Ñaäu Ngöõ Luïc, Ñaïi Tueä Ngöõ Luïc, Bích Nham Luïc.

- Döï nhöõng buoåi tham vaán Thieàn hoïc ñeå nghe ñoái thoaïi giöõa thieàn sö vaø thieàn sinh.

- Keát haï an cö moõi naêm ba thaùng töø raèm thaùng tö ñeán raèm thaùng baûy.

- Caàu phaùp vôùi moät vò cao taêng ñaïi ñaïo ñeå ñöôïc ñaéc phaùp.

b) Yeáu Toá Tònh Ñoä Giaùo - Vaán ñeà nieäm Phaät ñaõ ñöôïc Traàn Thaùi Toâng vaø Tueä Trung ñeà caäp tôùi. Ñoái vôùi caû hai ngöôøi, nieäm Phaät, cuõng nhö ngoài thieàn, coù muïc ñích gaïn loïc taâm yù vaø theå hieän phaùp thaân. Tuy Thaùi Toâng coù noùi ñeán vieäc "sinh veà nöôùc Phaät", nhöng vua nhaán maïnh nhieàu hôn tôùi taùc duïng phaùt khôûi chính nieäm vaø dieät tröø tam nghieäp (thaân, khaåu, yù). Vua vieát:

"Nieäm Phaät laø do taâm phaùt khôûi: Taâm phaùt khôûi veà neûo thieän thì ñoù laø thieän nieäm; thieän nieäm ñaõ phaùt khôûi thì thieän nghieäp seõ ñeàn boài. Taâm phaùt khôûi veà neûo aùc thì ñoù laø aùc nieäm; aùc nieäm ñaõ sinh thì aùc nghieäp seõ öùng nghieäm. Nhö kính hieän aûnh, nhö boùng theo hình, cho neân thieàn sö Vónh Minh Dieân Thoï noùi: ai maø voâ nieäm, ai maø voâ sinh?".

"Nay hoïc giaû muoán khôûi chính nieäm ñeå döùt tam nghieäp thì cuõng caàn möôïn coâng phu nieäm Phaät vaäy. Vì sao nieäm Phaät coù theå döùt tam nghieäp? Khi nieäm Phaät, thaân ngoài ngay ngaén, khoâng haønh taø haïnh, doù laø döùt thaân nghieäp; mieäng tuïng chaân ngoân (79) khoâng noùi lôøi taø ngöõ, ñoù laø döùt khaåu nghieäp; yù duy trì tinh tieán maø khoâng khôûi taø nieäm; ñoù laø döùt yù nghieäp. Tuy nhieân, coù ba trình ñoä trí giaû: ñoái vôùi baäc thöôïng trí, taâm chính laø Phaät, khoâng caàn phaûi theâm gì vaøo, chuû theå nieäm vaø ñoái töôïng nieäm laø moät khoâng khaùc. Ñoái töôïng vaø chuû theå nieäm voán baûn nhieân thanh tònh, neân noùi laø nhö nhö baát ñoäng, laø Phaät thaân. Phaät thaân vôùi thaân ta khoâng phaûi laø hai; hình töôùng khoâng khaùc, tòch nhieân thöôøng toàn, vöôït ngoaøi moïi tö duy, neân goïi laø Phaät ñang soáng. Ñoái vôùi baäc trung trí, thì taát caàn möôïn ñeán phöông phaùp nieäm Phaät, chuù taâm tinh caàn nieäm tröôùc noái nieäm sau khoâng vong thaát giaùn ñoaïn, töï taâm thaønh ra thuaàn thieän. Thieän nieäm ñaõ hieän thì aùc nieäm lieàn tieâu. AÙc nieäm ñaõ tieâu thì chæ coøn laïi thieän nieäm. Duøng nieäm naøy maø yù thöùc ñeán söï coù maët cuûa khaùi nieäm, duøng nieäm ñeå dieät tröø khaùi nieäm. Khaùi nieäm ñaõ dieät taát nhieân haønh giaû trôû veà vôùi chính ñaïo, khi maïng chung ñaït ñeán caùi vui cuûa nieát baøn, cuûa thöôøng, laïc, ngaõ, tònh, voán chính laø con ñöôøng cuûa Phaät vaäy. Ñoái vôùi baäc haï trí, mieäng phaûi chuyeân nieäm lôøi Phaät, taâm phaûi mong thaáy töôùng Phaät, thaân phaûi nguyeän sinh nöôùc Phaät, ngaøy ñeâm sieâng naêng tu haønh khoâng thoái chuyeån, sau khi maïng chung seõ tuøy thieän nieäm cuûa mình maø ñöôïc sinh veà nöôùc Phaät, sau ñoù ñöôïc nghe chính phaùp do chö Phaät giaûng daïy maø chöùng ñöôïc quaûvò Boà Ñeà, cuõng ñaït tôùi ñòa vò Phaät..."

Thaùi Toâng hai laàn noùi tôùi vieäc "möôïn ñeán phöông phaùp nieäm Phaät"cho ta thaáy vua xem nieäm Phaät cuõng laø moät phöông tieän thieàn ñònh, bôûi vì nieäm Phaät maø gaïn loïc taâm yù, dieät tröø aùc nghieäp, phaù tröø nhöõng chöôùng ngaïi taâm lyù ñeå laøm hieån loä baûn tính maø cuõng laø Phaät tính. Baøi thô cuûa Tueä Trung veà Tònh Ñoä cuõng cho bieát oâng xem Ñöùc Phaät A Di Ñaø laø töï taâm cuûa moãi ngöôøi, laø phaùp thaân coù maët khaép nôi nhö aùnh traêng coù treân moïi soùng nöôùc cuûa ñaïi döông vaøo moät ñeâm thu laïnh:

Nam Baéc Ñoâng Taây khaép choùi loøa

Traêng Thu ngöï giöõa trôøi cao roäng

Ñeâm laëng truøng döông raïng chieáu xa

(Taâm noäi Di Ñaø töû maï khu

Ñoâng Taây Nam Baéc phaùp thaân chu

Tröôøng khoâng chæ kieán coá luaân nguyeät

Saùt haûi truøng truøng daï maïn thu).

Thieàn sö Vónh Minh Dieân Thoï maø Thaùi Toâng noùi ñeán trong baøi Nieäm Phaät Luaän cuûa vua laø moät thieàn sö Trung Hoa (904-975) thuoäc thieàn phaùi Phaùp Nhaõn. Dieân Thoï laø ngöôøi ñaàu tieân aùp duïng phöông phaùp nieäm Phaät vaø trì chuù trong thieàn giôùi. Veà phöông phaùp nieäm Phaät, oâng noùi "Tònh ñoä laø taâm ta"vaø vaõng sinh tònh ñoä laø "sinh ra ôû coõi voâ sinh". OÂng noùi raèng theo nguyeân taéc thì chaùn sinh coõi ta baø caàu sinh tònh ñoä laø traùi vôùi chaân lyù bình ñaúng vaø cuõng traùi vôùi nguyeân taéc "ngoaïi taâm khoâng coù phaùp". Tuy nhieân, sinh laïi ôû tònh ñoä thì deã thaønh ñöôïc quaû vò boà ñeà. OÂng chuû tröông boán tröôøng hôïp:

1) Coù tu thieàn maø khoâng tu tònh ñoä: möôøi ngöôøi rôùt tôùi chín ngöôøi.

2) Khoâng tu thieàn chæ tu tònh ñoä: vaïn ngöôøi thaønh coâng caû vaïn.

Chính vì khuynh höôùng nieäm Phaät quaù maïnh nhö vaäy maø sau khi Dieân Thoï maát, thieàn phaùi Phaùp Nhaõn ñaõ suy ñoài vaø nhöôøng choã cho Tònh Ñoä Toâng. Nhöõng taùc phaåm Toâng Caûnh Luïc vaø Vaïn Thieän Ñoàng Quy cuûa oâng chaéc ñaõ ñöôïc vua Thaùi Toâng ñoïc qua. Tuy nhieân aûnh höôûng cuûa Dieân Thoï nôi Phaät Giaùo ñôøi Traàn, nhaát laø trong theá kyû thöù möôøi ba khoâng naëng neà ñeán noãi Tònh Ñoä coù theå laán aùp Thieàn hoïc. Trong nhöõng buoåi taäp chuùng vaøo thôøi Truùc Laâm, taêng só ñaõ aùp duïng phöông phaùp nieäm Phaät taäp theå. Saùch Thieàn Ñaïo Yeáu Hoïc coù ghi laïi cuoäc vaán ñaùp cuûa Truùc Laâm vôùi vaøi vò taêng trong khi ñaïi chuùng ñang thöïc haønh phöông phaùp nieäm Phaät treân chính ñieän.

c) Thieàn Giaùo Nhaát Trí - Sau khi Traàn Nhaân Toâng xuaát gia, phong traøo Phaät hoïc ñöôïc phaùt khôûi vaø ñaïi chuùng hoùa. Thieàn ngaøy xöa chuù troïng ñeán thieàn toïa vaø tham cöùu nhöõng thoaïi ñaàu, coù tính caùch ñoá kî caùi hoïc chöông cuù, baét ñaàu laáy söï hoïc hoûi kinh ñieån laøm troïng. Khoâng nhöõng thieàn sinh hoïc kinh Kim Cöông vaø caùc boä ngöõ luïc, hoï coøn hoïc nhieàu kinh khaùc, vaø hoïc theo kieåu phaân tích, chuù giaûi vaø bình luaän. Ñieàu naøy laø moät hieän töôïng môùi trong thieàn moân, vaø ñöôïc thuùc ñaåy bôûi moät khuynh höôùng toång hôïp giöõa giaùo toâng vaø thieàn toâng, goïi laø khuynh höôùng "thieàn giaùo nhaát trí". Ba vò laõnh ñaïo Phaät Giaùo Truùc Laâm ñaõ ñoùng goùp nhieàu vaøo phong traøo Phaät hoïc naøy. Caû ba, ngoaøi vieäc giaûng daïy caùc boä ngöõ luïc ñeàu tích cöïc giaûng caùc kinh Kim Cöông, Phaùp Hoa, Baùt Nhaõ, Laêng Giaø vaø Hoa Nghieâm. Kinh Hoa Nghieâm laø moät boä kinh vó ñaïi caàn phaûi ñöôïc giaûng suoát naêm môùi heát. Phaùp Loa giaûng kinh naøy nhieàu laàn; coù nhöõng khoùa giaûng coù tôùi töø 500 ñeán 1.000 ngöôøi theo hoïc. Saùch giaùo khoa veà caùc kinh ñöôïc soaïn ra vaø aán haønh roäng raõi. Nhöõng saùch do Phaùp Loa vaø Huyeàn Quang soaïn ñeå cung caáp cho vieäc hoïc Phaät thôøi aáy:

Thích Khoa Giaùo (Huyeàn Quang)

Phaùp Hoa Kinh Kinh Khoa Sôù (Phaùp Loa)

Laêng Giaø Kinh Khoa Sôù (Phaùp Loa)

Baùt Nhaõ Taâm Kinh Khoa Sôù (Phaùp Loa)

Kim Cöông Tröôøng Ñaø La Ni Khoa Sôuø (Phaùp Loa)

Ngoaøi ra, chaéc chaén soá saùch giaùo khoa naøy coøn nhieàu. Ñaây laø noùi veà caùc saùch phaân tích, ruùt ñaïi yù vaø bình giaûi veà caùc kinh, chöù khoâng noùi ñeán caùc saùch voán ñöôïc vieát trong truyeàn thoáng Thieàn hoïc nhö caùc boä ngöõ luïc, caùc taäp chæ nam veà thieàn haønh. Khoa laø phaân ra töøng ñoaïn vaø ruùt noùi ñaïi yù, coøn sôù laø chuù thích veà nghóa lyù cuûa caùc ñoaïn vaên. Caùc saùch khoa sôù vì vaäy cuõng laø nhöõng saùch khoa ñöôïc duøng moät caùch roäng raõi trong quaàn chuùng. Thieàn hoïc Vieät Nam vaøo ñaàu theá kyû thöù möôøi boán ñaõ dung hôïp vôùi vieäc hoïc hoûi chöông cuù. Vieäc khaéc baûn Ñaïi Taïng Kinh thöïc hieän vaøo cuoái theá kyû thöù möôøi ba, ñoùng goùp khoâng ít vaøo phong traøo Phaät hoïc ñaàu theá kyû thöù möôøi boán.

d) AÛnh höôûng Maät Giaùo - Töø ñaàu theá kyû thöù möôøi boán trôû ñi, aûnh höôûng Maät Giaùo daàn daàn ñöôïc khoâi phuïc. Ñaïi Taïng Kinh chuøa Phoå Ninh ñöôïc in laïi vaøo cuoái theá kyû thöù möôøi ba, chaéc haún coù nhieàu vaên baûn môùi veà Maät Giaùo. Söï thònh haønh cuûa Maät Giaùo döôùi trieàu nhaø Nguyeân chaéc chaén cuõng ñaõ aûnh höôûng tôùi Phaät Giaùo Ñaïi Vieät. Hoát Taát Lieät, ngöôøi dieät nhaø Toáng ñeå laäp nhaø Nguyeân laø ngöôøi Moâng Coå. Moâng Coå tröôùc ñoù ñaõ töøng chieám cöù Taây Taïng vaø chòu aûnh höôûng Phaät Giaùo Taây Taïng laø Laït Ma Giaùo. Hoát Taát Lieät sau khi thoáng nhaát Trung Quoác ñaõ toân moät vò Laït Ma treû tuoåi (chöa ñaày 30 tuoåi) teân laø Phagspa (Phaùt Tö Ba) laøm quoác sö vaø laáy Laït Ma Giaùo laøm quoác giaùo. Naêm 1264, Phaùt Tö Ba ñöôïc thoáng laõnh Toång Cheá Vieän, naêm 1288 ñöôïc thoáng laõnh Tuyeân Chính Vieän, töùc laø cô quan toái cao quaûn ñoác moïi söï vuï lieân heä tôùi Phaät Giaùo, Laït Ma Giaùo vaø Taây Taïng. Laït Ma Giaùo trôû neân quoác giaùo, caùc vò Laït Ma ñöôïc che chôû öu ñaõi vaø sau ñoù nhieàu vò trôû neân hö hoûng. Ñieàu naøy cuõng ñaõ aûnh höôûng n0hieàu tôùi Phaät Giaùo Vieät Nam trong theá kyû thöù möôøi boán.

Ta bieát raèng naêm 1318, moät vò taêng só AÁn Ñoä teân laø Ban Ñeå OÂ Sa Thaát phuïng chæ dòch kinh Baïch Taùn Caùi Thaàn Chuù taïi Ñaïi Vieät. Ta cuõng bieát raèng vaøo thôøi ñoù coù nhöõng vò taêng só Laït Ma Giaùo ngöôøi Taây Taïng vaø ngöôøi AÁn Ñoä coù maët taïi Ñaïi Vieät. Thieàn sö Huyeàn Quang cheá taïo ñaøi Cöõu Phaåm Lieân Hoa coù theå xoay vaàn trong khi nieäm Phaät vaø trì chuù. Thöôïng hoaøng Anh Toâng, Vaên Hueä Vöông, Uy Hueä Vöông vaø nhieàu ngöôøi khaùc ñaõ ñöôïc thieàn sö Phaùp Loa laøm leã quaùn ñónh (80), moät nghi leã Maät Giaùo. Tuy nhieân aûnh höôûng cuûa Maät Giaùo khoâng chæ tröïc tieáp töø Laït Ma Giaùo. Ngay töø giöõa theá kyû thöù möôøi, thieàn sö Vónh Minh Dieân Thoï cuõng ñaõ ñöôïc haønh phöông phaùp trì chuù ñoàng thôøi vôùi phöông phaùp nieäm Phaät vaø toïa thieàn. Maät Giaùo ñaõ töøng ñöôïc höng thònh trong ñôøi Ñöôøng vaø trong Thieàn toâng ñaõ baét ñaàu coù nhöõng ngöôøi aùp duïng phöông phaùp trì chuù. Töø theá kyû thöù möôøi boán trôû ñi, trong thieàn moân ñaõ söû duïng caùc thaàn chuù Phaät Ñænh Thuû Laêng Nghieâm, Thieân Thuû Thieân Nhaõn Voâ Ngaïi Ñaïi Bi Taâm Ñaø La Ni, vaø nhieàu thaàn chuù ngaén khaùc. Ta neân bieát Baùt Nhaõ Taâm Kinh, moät baûn vaên raát phoå thoâng trong thieàn giôùi, ñaõ ñöôïc lieät vaøo haøng nhöõng thaàn chuù. Baûn vaên naøy ñöôïc keát luaän baèng moät caâu thaàn chuù "Gate, gate, paragate, Parasamgate, bodhi, svaha"(Yeát ñeá, yeát ñeá, ba la yeát ñeá, ba la taêng yeát ñeá, boà ñeà, taùt baø ha!). Caùc thaàn chuù Thuû Laêng Nghieâm, Ñaïi Bi, Baùt Nhaõ vaø möôøi baøi thaàn chuù khaùc trong ñoù coù caùc baøi Vaõng Sinh Quyeát Ñinh, Tieâu Tai Kieát Töôøng, Thaát Phaät Dieät Toäi, ñöôïc ñöa vaøo trong thôøi khoùa tuïng nieäm buoåi saùng, vaø aùp duïng trong thieàn moân cho tôùi ngaøy nay. Truyeän Toå Gia Thöïc Luïc coù noùi tôùi buoåi tuïng kinh cuûa Huyeàn Quang vaø ñaïi chuùng vaø canh ba. Ñaây chaéc laø moät trong caùc thôøi khoùa tuïng nieäm, trong ñoù yeáu toá Tònh Ñoä vaø Maät Giaùo ñaõ trôû thaønh quan troïng.

Moät khía caïnh khaùc cuûa söï thöïc haønh Maät Giaùo cuõng trôû thaønh phoå thoâng vaø quan troïng trong Phaät Giaùo ñôøi Traàn: Ñoù laø vieäc toå chöùc caùc trai ñaøn chaån teá, goïi laø "dieäm khaåu phoå thí phaùp hoäi"coù nghóa laø nhöõng ñaïi hoäi veà Phaät Phaùp ñeå boá thí thöùc aên cho loaøi quyû ñoùi. Pheùp naøy ñöôïc thöïc haønh treân caên baûn moät taùc phaåm teân laø "Thí Chö Ngaï Quyû AÅm Thöïc Caäp Thuûy Phaùp"do Baát Khoâng (Amogha) dòch vaøo theá kyû thöù taùm, ñôøi Ñöôøng. Theo söï tích thì moät ñeâm A Nam Toân Giaû, ñeä töû Phaät, thaáy moät con quyû ñoùi teân laø Dieäm Khaåu (Thöïc Xoa Nan Ñaø dòch laø Dieän Nhieân) xin A Nan cho aên côm. A Nan veà hoûi Phaät, nhaân ñoù Phaät chæ baøy phöông phaùp thí thöïc cho ngaï quyû töùc laø quyû ñoùi (kinh PhaätThuyeát Cöùu Baït Dieäm Khaåu Ngaï Quyû Ñaø La Ni). Phaät ñaõ daïy nhöõng caâu ñaø la ni (thaàn chuù) ñeå tuïng ñoïc trong leã thí thöïc: ñoïc caùc thaàn chuù naøy leân thì moãi con ngaï quyû ñeàu coù thöùc aên ñeå aên. Ngöôøi naøo thöïc haønh pheùp thí thöïc naøy thì phuùc ñöùc vaø maïng soáng ñeàu ñöôïc taêng tröôûng daøi laâu. Pheùp toå chöùc trai ñaøn thí thöïc naøy, theo Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö ñöôïc du nhaäp vaøo Ñaïi Vieät töø naêm 1302 do moät ñaïo só teân laø Höùa Toâng Ñaïo. Naêm 1302., Phaùp Loa toå chöùc trai ñaøn chaån teá ôû nuùi Phoå Ninh trong cung caàu ñeå caàu cho thöôïng hoaøng Anh Toâng soáng laâu theâm, vaø trong dòp ñoù cuõng laøm leã quaùn ñænh cho Thöôïng Hoaøng. Trong nhöõng trai ñaøn lôùn, nghi thöùc chaån teá ñöôïc duøng laøm nghi thöùc Du Giaø Khoa Nghi, ñaày nhöõng aán quyeát va thaàn chuù. Trong thieàn moân, thôøi khoùa tuïng nieäm buoåi chieàu thöôøng coù moät nghi thöùc thí thöïc coâ hoàn ngaén, goïi laø Moâng Sôn Thí Thöïc Vaên. Caû hai nghi thöùc ñeàu mang naëng maøu saéc Maät Giaùo.

Söï kieän saùch Phaät Giaùo Söï Ñaïo Traøng Coâng Vaên Caùch Thöùc aán haønh naêm 1299 cho bieát nhöõng nghi leã thoï giôùi, caàu an, caàu sieâu, v.v... ñaõ coù nghi thöùc rieâng bieät vaø nhöõng baûn vaên nhö sôù, taáu, ñieäp duøng trong caùc leã löôïc aáy ñaõ trôû thaønh phoå thoâng.

Phaät Giaùo ñôøi Traàn laø Phaät Giaùo moät toâng phaùi hôïp nhaát vaø caên cöù quy tuï laø nuùi Yeân Töû. caùc vò quoác sö Phaät Giaùo ñôøi Traàn nhieàu ngöôøi phaùt xuaát töø sôn moân Yeân Töû, nhö Vieân Chöùng, Ñaïi Ñaêng, Toâng Caûnh, Baõo Phaùc, :Phuø Vaân, Voâ Tröôùc vaø Quoác Nhaát. Coù ba vò quoác sö tuy khoâng phaûi xuaát phaùt töø Yeân Töû: ñoù laø caùc quoác sö Nhaát Toâng, Lieãu Minh vaø Ñaïo Nhaát. Chuøa Vaân Yeân (maø thôøi Leâ ñoåi laïi laø chuøa Hoa Yeân) treân nuùi Yeân Töû laø queâ höông tinh thaàn, laø "ñaïi baûn sôn"cuûa Phaät Giaùo Truùc Laâm. Haøng naêm chuøa coù toå chöùc keát haï an cö ba thaùng, vaø taêng só boán phöông trôû veà tham döï raát ñoâng, ñeán noåi phaûi caát theâm nhieàu daõy nhaø taïm ñeå coù ñuû choã cö truù. Vò taêng só naøo trong thôøi ñaïi aáy cuõng öôùc ao ñöôïc veà keát haï ba thaùng treân nuùi Yeân Töû. Ñôøi Traàn coù truyeàn laïi cho ta caâu ca dao:

Duø ai quyeát chí tu haønh

Coù veà Yeân Töû môùi ñaønh loøng tu.

Nhöng Yeân Töû khoâng theå thu nhaän quaù soá ngöôøi coù theå thu nhaän haøng naêm. Giaùo Hoäi Truùc Laâm ñaõ toå chöùc an cö taïi caùc chuøa lôùn khaùc nhau nhö chuøa Baùo AAÂn, Suøng Nghieâm, Vónh Nghieâm, Quyønh Laâm, Thanh Mai, vaø Coân Sôn. Rieâng chuøa Vónh Nghieâm ôû Löông Giang ñöôïc choïn laøm vaên phoøng trung öông cuûa giaùo hoäi, nôi caát giöõ hoà sô cuûa taêng só toaøn quoác. Chính Phaùp Loa naêm 1313 ñaõ tôùi ñaây laøm vieäc ñeå quy ñònh moïi chöùc vuï cuûa taêng só trong giaùo hoäi vaø kieåm tra töï vieän. Trong ñôøi Phaùp loa, taêng só ñaõ coù ñoä ñieäp, töùc laø moät loaïi giaáy thoâng haønh daønh rieâng cho taêng só. Vò taêng naøo coù ñoä ñieäp thì coù theå di chuyeån khoâng bò trôû ngaïi vaø khi ñeán chuøa naøo neáu xuaát trình ñoä ñieäp thì coù theå tieáp ñoùn vaø nguû laïi ban ñeâm. Phaùp Loa laø ngöôøi coù ñoä ñieäp ñaàu tieân do Anh Toâng ban naêm 1308 sau khi nhaän chöùc truù trì chuøa Baùo AAÂn ôû Sieâu Loaïi, luùc Truùc Laâm coøn soáng. Tuy truï sôû trung öông ñaët taïi Vónh Nghieâm, Phaùp Loa laïi thöôøng cö truù ôû Baùo AAÂn vaø Quyønh Laâm.

Chuøa thaùp ñöôïc taïo döïng raát nhieàu. Nho gia Leâ Baù Quaùt vieát trong moät caùi bia ñeå ôû chuøa Thieän Phuùc vôùi nhöõng doøng sau ñaây, than phieàn raèng daân chuùng laäp chuøa quaù nhieàu maø khoâng chòu laäp tröôøng hoïc vaø vaên mieáu: "Caùi thuyeát hoïa phuùc cuûa nhaø Phaät maø sao caûm ñoäng ñöôïc loøng ngöôøi saâu saéc ñeán theá nhæ? Treân töø vöông coâng döôùi ñeán thöù nhaân, heã noùi ñeán vieäc boá thí cuùng döôøng vaøo Phaät söï thì duø heát tieàn cuûa cuõng khoâng tieác. Ngaøy hoâm nay ñöôïc cuùng tieàn vaøo vieäc xaây chuøa döïng thaùp thì laáy laøm haân hoan nhö laø ngaøy hoâm mai seõ ñöôïc baùo öùng toát ñeïp. Theá cho neân töø trong kinh thaønh cho ñeán ngoaøi chaâu, phuû, khaép nôi thoân cuøng ngoû heûm, khoâng caàn ra leänh maø cuõng tuaân theo, khoâng baét phaûi theà maø vaãn giöõ ñuùng. Heã choå naøo coù nhaø laø coù chuøa Phaät. Chuøa hö naùt thì söûa laïi. Laâu ñaøi chuoâng troáng chieám tôùi phaân nöûa daân cö. Söï höng thònh cuûa ñaïo Phaät quaù deã daøng maø söï höng thònh thì raát möïc. Ta thuôû treû ñoïc saùch, khaûo xeùt xöa nay cuõng bieát roõ ít nhieàu veà ñaïo cuûa thaùnh nhaân, duøng ñeå giaùo hoùa ngöôøi ta maø roát cuoäc chöa coù theå gaây ñöôïc ñöùc tin trong moät laøng. Töøng daïo khaép nuùi soâng, daáu chaân ñi haøng nöûa thieân haï, maø tìm nhaø hoïc vaø vaên mieáu chöa töøng thaáy ôû ñaâu coù. Do ñaáy ta raát laáy laøm xaáu hoå vôùi tín ñoà nhaø Phaät. Beøn vieát ra ñaây ñeå toû loøng ta."(Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö ).

Saùch Truyeàn Kyø Maïn Luïc cuûa Nguyeãn Döõ cuõng coù noùi: "Caùc chuøa nhö Hoaøng Giang, Ñoàng Coå, An Sinh, Yeân Töû, Phoå Minh, Ngoïc Thanh... döïng leân nhan nhaûn khaép nôi; nhöõng ngöôøi caét toùc laøm taêng ni nhieàu baèng nöõa daân soá thöôøng. Nhaát laøhuyeän Ñoâng Trieàu, söï suøng thöôïng laïi caøng quaù laém: chuøa chieàn döïng leân, laøng lôùn coù hôn möôøi chuøa, laøng nhoû cuõng chöøng naêm, saùu: ngoaøi bao baèng luõy, trong toâ vaøng son..."(Chuyeän caùi chuøa hoang ôû huyeän Ñoâng Trieàu).

Soá ngöôøi caét toùc laøm taêng ni cuõng nhieàu baèng nöûa soá daân thöôøng".. Tuy söï thöïc khoâng haún nhö vaäy, nhöng quaû thöïc soá löôïng taêng só ñôøi Traàn chaéc chaén laø raát lôùn. Chính vì taêng só ñoâng quaù neân giaùo hoäi Truùc Laâm môùi toå chöùc kieåm tra töï vieän vaø laøm soå taêng tòch. Chính vì taêng só ñoâng quaù maø Phaùp Loa haïn cheá toå chöùc giôùi ñaøn, thoï giôùi ba naêm moät laàn vaø moãi laàn nhö theá loaïi ra haøng ngaøn thí sinh. Giaùo hoäi Truùc Laâm sôï raèng neáu taêng só ñoâng quaù maø khoâng hoïc taäp vaø thuû trì giôùi luaät thì tình traïng Phaät Giaùo seõ nguy ngaäp cho neân ñaõ cho in Töù Phaàn Luaät vaø toå chöùc caùc lôùp hoïc taäp veà giôùi luaät taêng só. Töù Phaàn Luaät ñöôïc khaéc in laàn thöù nhaát 5.000 baûn vaøo naêm 1322, caùc vò cao taêng nhö quoác sö Toâng Caûnh vaø quoác sö Baõo Phaùc ñöôïc trieäu veà ñeå môû nhöõng lôùp giaûng daïy giôùi luaät cho taêng só. Soá taêng ni ñöôïc xuaát gia naêm 1313 (töùc naêm haïn cheá vieäc ñoä taêng) ñeán naêm 1329 - töùc trong 16 naêm, laø 15.000 ngöôøi. Ñoù chæ laø soá löôïng ngöôøi xuaát gia trong khuoân khoå giaùo hoäi Truùc Laâm, vaø ñaõ ñöôïc haïn cheá. Nhö vaäy moãi kyø coù giôùi ñaøn, coù khoaûng 3.000 ngöôøi ñöôïc thoï giôùi. Ta khoâng coù con soá veà taêng só thôøi ñoù, nhöng ta coù theå noùi raèng ít nhaát soá löôïng taêng só thôøi ñoù cuõng laø 30.000 vò. Tuyeân Chính Vieän nhaø Nguyeân cho bieát hoài aáy ôû Trung Quoác (naêm 1291) coù tôùi 213.418 taêng só vaø 42.318 ngoâi chuøa. Tyû soá Ñaïi Vieät coù theå cao hôn tyû soá taêng só nhaø Nguyeân.

Baát ñoäng saûn ñöôïc taëng döõ cho caùc chuøa Baùo AAÂn, Quyønh Laâm v.v... raát nhieàu. rieâng chuøa Quyønh Laâm ñaõ coù treân 1.000 maãu, vaø nuoâi tôùi 1.000 ngöôøi laøm ruoäng. Lôïi töùc coù leõ ñaõ ñöôïc duøng vaøo vieäc Phaät söï vaø taêng söï trong giaùo hoäi. tuy nhieân, neáu khoâng coù söï uûng hoä cuûa chính quyeàn thfi giaùo hoäi ñaõ khoâng theå thöïc hieän ñöôïc vieäc truøng san Ñai Taïng Kinh, coâng trình vaên hoùa lôùn lao nhaát cuûa Phaät Giaùo ñôøi Traàn maø nay ñaõ bò mai moät. Ñaïi Taïng Kinh ñôøi Traàn ñaõ ñöôïc thöïc hieän trong 24 naêm (1295-1319). Vua Anh Toâng ñaõ muoán baét chöôùc A Duïc Vöông ôû AÁn Ñoä ñeå trôû thaønh moät vò Nhaân Vöông Hoä Quoác. Vua ñaõ nhôø Phaùp Loa vieát cho moät cuoán saùch daïy veà ñôøi soáng cuûa moät quoác vöông Boà taùt. Saùch teân Hoä Quoác Nhaân Vöong Nghi Quyõ. Vua chöa kòp xuaát gia thì ñaõ maát; neáu khoâng giaùo hoäi Truùc Laâm seõ coøn tieán xa hôn nöõa trong ñaø phaùt trieån nhaäp theá cuûa noù.

Ñaëc tính cuûa Phaät Giaùo Truùc Laâm laø nhaäp theá: ñaïo Phaät phuïng söï cho ñôøi soáng: ñôøi soáng taâm linh giaûi thoaùt cuõng nhö ñôøi soáng xaõ hoäi. Hai phöông dieän aáy cuûa ñôøi soáng con ngöôøi caàn ñöôïc lieân heä vôùi nhau vaø boå tuùc cho nhau. Quoác sö Vieân Chöùng ñaõ noùi roõ veà nhöõng nguyeân taéc höôùng daãn ñôøi soáng cuûa moät nhaø chính trò Phaät töû: "Ñaõ laøm ngöôøi phuïng söï daân thì phaûi laáy caùi muoán cuûa daân laøm cuûa mình, phaûi laáy yù cuûa daân laøm cuûa mình, trong khi ñoù khoâng xao nhaõng vieäc tu hoïc cuûa baûn thaân". Traàn Thaùi Toâng noùi raèng: nhaø chính trò phaûi thöïc hieän ñaïo Phaät trong xaõ hoäi (Giaùo lyù cuûa ñaïo Phaät chuùng ta caàn phaûi coù caùc baäc tieân thaùnh ñeå thöïc hieän treân ñôøi - töïa Thieàn Toâng Chæ Nam). Tueä Trung "soáng trong loøng theá tuïc, hoøa aùnh saùng cuûa mình trong cuoäc ñôøi buïi baëm"(Thöôïng Só Haønh Traïng - Truùc Laâm ). Nhaân Toâng ñi khaép thoân queâ, phaù tröø daâm töø, khuyeân daân thöïc haønh Thaäp Thieän... Nhöõng töï vieän treân nuùi toå chöùc aån cö vaø keát haï nhöng vaãn coù lieân heä ñeán ñôøi soáng vaên hoùa, xaõ hoäi vaø chính trò quoác gia.

Veà phöông dieän vaên hoùa, Phaät Giaùo ñôøi Traàn ñaõ coù ñoùng goùp lôùn lao, Öu ñieåm lôùn nhaát cuûa Phaät Giaùo laø tinh thaàn khoan dung vaø töï do. Phaät Giaùo khoâng bao giôø choáng ñoái vaø chæ trích Nho Giaùo vaø Laõo Giaùo. Phaät Giaùo ñaõ ñeå cho Nho Giaùo vaø Laõo Giaùo töï do phaùt trieån. Chính nhöõng Phaät töû thuaàn thaønh nhaát nhö Thaùi Toâng vaø Thaùnh Toâng ñaõ môû roäng Nho Giaùo. Naêm 1253, Thaùi Toâng laäp Quoác Hoïc Vieän ôû kinh sö vaø taïc töôïng Chu Coâng, Khoåg Töû, Maïnh Töû, cuøng veõ tranh 72 vò tieàn hieàn ñeå thôø cuùng. Thaùnh Toâng ñaõ cho hoaøng ñeä laø Traàn Ích Taéc môû tröôøng daïy Nho hoïc. Naêm 1267, Thaùnh Toâng choïn caùc nho sinh coù hoïc thöùc vöõng vaøng ñeå boå nhieäm. Thaùi Toâng môû caùc khoa thi naêm 1232, 1247. Caùc khoa khaùc tieáp tuïc ñöôïc toå chöùc ñeå keùn choïn nhaân taøi. Neàn giaùo duïc hoài ñoù coøn mang tính caùch töø chöông. Kieán thöùc thöïc teá veà ñaïo lyù caên baûn. Vaên chöông vaø cuù phaùp laø thöù yeáu. Trong khoâng khí hoïc taäp töï do vaø côûi môû aáy, trieàu ñinh ñaõ ñaõi ngoä nhaân taøi vaø só phu raát kính caån, cho neân ngöôøi gioûi xuaát hieän raát nhieàu vaø söï hoïc phaùt trieån raát roäng. Noùi veà giôùi só phu ñôøi Traàn, Leâ Quyù Ñoân ñaõ vieát trong Kieán Vaên Tieåu Luïc: "caùc vò aáy phaåm haïnh vaø thanh giôùi cao khieát, coù tö caùch ngöôøi trí thöùc quaân töû nhö ñôøi Taây Haùn, khoâng phaûi keû taàm thöôøng saùnh ñöôïc. Bôûi vì nhaø Traàn ñaõi keû só moät caùch khoan dung, khoâng heïp hoøi, hoøa vò maø coù leã pheùp, cho neân nhaân só thôøi aáy ai cuõng bieát töï laäp, anh haøo tuaán vó vöôït ra ngoaøi löu tuïc, laøm cho quang vinh caû söû saùch, khoâng theïn vôùi Trôøi Ñaát, haù phaûi ñôøi sau kòp ñöôïc ñaâu".

Chính caùc ñaëc tính khoan dung vaø meàm deûo cuûa vaên hoùa ñôøi Traàn maø vua quan cuøng daân chuùng ñaõ ñoàng taâm coäng taùc trong choáng ngoaïi xaâm vaø xaây döïng ñaát nöôùc. Vaên hoïc ñôøi Traàn röïc rôõ vaø phaûn chieáu tinh thaàn töø aùi, hoøa ñoàng vaø thanh thoaùt cuûa ñaïo Phaät. Tinh thaàn aáy khoâng ñi ñoâi vôùi söï khieáp nhöôïc, yeám theá; traùi laïi ñaõ ñi ñoâi vôùi tinh thaàn töï löïc, töï cöôøng vaø tieán thuû. Raát tieác laø nhieàu saùng taùc cuûa Phaät gia vaø Nho gia ñôøi aáy ñaõ bò nhaø Minh thieâu huûy, neáu khoâng thì gia taøi vaên hoïc vaø tö töôûng cuûa ñôøi Traàn ñeå laïi seõ phong phuù bieát chöøng naøo. Vaên hoïc chöõ Noâm ñöôïc hình thaønh trong ñôøi Traàn. Chính trong caùc sôù ñieäp, taêng só phaûi saùng taùc nhöõng chöõ Noâm ñeå keâ teân hoï nhöõng ngöôøi muoán caàu an, caàu sieâu, thoï giôùi, vaø nhöõng ngöôøi quaù coá caàn ñöôïc sieâu ñoä, do ñoù maø chöõ Noâm ra ñôøi. Truùc Laâm Ñieàu Ngöï vaø Huyeàn Quang ñeàu coù saùng taùc baèng chöõ Noâm vaø taùc phaåm chöõ Noâm cuûa hai ngöôøi coøn truyeàn laïi.

Neàn vaên hoùa ñôøi Traàn maø ñaïo Phaät laø coát tuûy laø moät neàn vaên hoùa ñoäc laäp. Vaøo haï baùn theá kyû thöù möôøi boán, coù moät soá nho gia muoán thay ñoåi ñeå baét chöôùc theo theå cheá sinh hoaït vaên hoùa cuûa Trung Hoa. Khi caùc nho thaàn Leâ Baù Quaùt vaø Phaïm Sö Maïnh yeâu caàu vua Minh Toâng thay ñoåi theå cheá sinh hoaït vaên hoùa, vua traû lôøi "Nöôùc ta ñaõ coù pheùp taéc nhaát ñònh, vaû laïi Nam Baéc phong tuïc khaùc nhau. Neáu theo lôøi cuûa caùc ngöôi, chæ coát cho thaønh töïu möu chöôùc thì chæ sinh loaïn ra thoâi". Vua Ngheä Toâng cuõng noùi "Trieàu ñình döïng nöôùc töï coù phaùp ñoä rieâng, khoâng theo cheá ñoä nhaø Toáng, laø vì Nam Baéc ñeàu laø chuû nöôùc mình, khoâng caàn baéc chöôùc nhau. Khoaûng naêm Ñaïi Trò (thôøi Duï Toâng) keû hoïc troø maët traéng ñöôïc duøng, khoâng hieåu yù saâu xa cuûa söï laäp phaùp cho neân ñem phaùp cheá cuõ cuûa toå toâng thay ñoåi theo tuïc phöông Baéc caû, nhö veà y phuïc, nhaïc chöông, khoâng keå heát. Töø nay, chính trò buoåi ñaàu phaûi trôû laïi theo ñuùng leä cuõ ñôøi Khai Thaùi (ñôøi Minh Toâng)". Ta thaáy Phaät Giaùo thôøi ñoù duy trì tính caùch ñoäc laäp vaên hoùa, coøn Nho gia baét ñaàu muoán Toáng hoùa neàn vaên hoùa quoác gia Ñaïi Vieät. Thôøi naøy, nho gia ñaõ baét ñaàu coâng kích Phaät Giaùo roài.

Vaên hoïc ñôøi Traàn thaám nhuaàn tính caùch dung hôïp vaø khai phoùng cuûa ñaïo Phaät. Neàn hoïc vaán ñôøi Traàn khoâng bò raøng buoäc bôûi khoa cöû; chính saùch toân giaùo cuûa nhaø Traàn laø moät chính saùch töï do vaø bình ñaúng; giôùi só phu duø xuaát thaân töø truyeàn thoáng toân giaùo naøo cuõng ñöôïc trieàu ñình ñaõi ngoä raát haäu. Ñoù laø nhöõng nguyeân nhaân khieán cho vaên hoïc ñôøi Traàn giaøu coù, saùng rôõ vaø ñaày yù thöùc töï tin. Thi ca ñôøi Traàn chòu aûnh höôûng Thieàn hoïc saâu ñaäm: caùc thi só nhieàu ngöôøi nhìn söï vaät baèng caùi nhìn cuûa ngöôøi bieát tónh taâm thieàn quaùn.

Thi phuù baèng chöõ Noâm xuaát hieän trong thieàn moân raát sôùm.Nguyeãn Thuyeân laøm baøi vaên teá caù saáu, ñöôïc vua Nhaân Toâng ban cho hoï Haøn. Caùc taùc phaåm Noâm cuûa Haøn Thuyeân, cuûa Nguyeãn Só Coá vaø cuûa Chu Vaên An hieän nay ñeàu bò thaát truyeàn. Nhöng Truùc Laâm Ñieàu Ngöï, ngöôøi ñaõ ban hoï Haøn cho Nguyeãn Thuyeân, ñaõ ñeå laïi hai taùc phaåm Noâm: moät baøi phuù teân laø Cö Traàn Laïc Ñaïo vaø moät baøi ca teân laø Ñaéc Thuù Laâm Tuyeàn Thaønh Ñaïo Ca, vaø Huyeàn Quang ñaõ ñeå laïi moät baøi phuù: Vònh Vaân Yeân Töï. Ñieàu naøy chöùng toû thô phuù baèng chöõ Noâm ñaõ ñöôïc khôûi ñaàu trong giôùi thieàn gia. Moät baøi thô cuûa vò taêng só truù trì chuøa Yeân Quoác vieát vaøo cuoái ñôøi Traàn ca tuïng chí khí cuûa Nguyeãn Bieåu (81) chöùng toû thô Noâm trong thieàn moân cuoái ñôøi Traàn ñaõ leân tôùi trình ñoä ngang vôùi thô Haùn.

Taêng só ñôøi Traàn khoâng tröïc tieáp ñoùng goùp vaøo söï nghieäp chính trò nhöng Phaät Giaùo ñaõ laø moät yeáu toá lieân keát nhaân taâm quan troïng. Tinh thaàn Phaät Giaùo ñaõ khieán cho caùc nhaø chính trò ñôøi Traàn aùp duïng nhöõng chính saùch bình dò, thaân daân vaø daân chuû. Ta nhôù laïi hoài linh cöõu Nhaân Toâng quaøn taïi ñieän Dieân Hieàn: quaàn chuùng haøng vaïn ngöôøi traøn vaøo saân, theàm vaø trong ñieän, ñeán noãi khoâng theå khoâng theå khôûi haønh ñaùm röôùc ñöôïc. Phöông phaùp maø trieàu thaàn nhaø Traàn aùp duïng ñeå giaûi taùn bôùt soá ñoâng laø toå chöùc töøng ñaùm haùt ñaây ñoù trong cung ñieän ñeå thu huùt quaàn chuùng ñi ra. Naêm 1284, tröôùc theá xaâm laêng vuõ baõo cuûa quaân Nguyeân, Nhaân Toâng ñaõ trieäu taäp Hoäi Nghò Dieân Hoàng. Ngöôøi tôùi döï Hoäi Nghò laø ai? Khoâng phaûi caùc vöông thaàn, maø laø caùc boâ laõo ñaùng kính trong daân gian. Vua Nhaân Toâng moãi khi ñi ngoaøi ñöôøng gaëp gia nhaân caùc vöông thaàn thì hay döøng laïi hoûi han, khoâng cho veä só naït noä hoï. Vua noùi "Luùc thaùi bình thì nhôø coù thò veä taû höõu, maø luùc nöôùc nhaø laâm naïn, thì chính nhöõng ngöôøi gia nhaân aáy ñi theo baûo veä".

Moät hoâm coù ngöôøi daâng sôù baùo caùo vôùi vua Minh Toâng laø trong daân gian coù nhöõng ngöôøi lang thang tôùi giaø cuõng khoâng coù teân trong soå, khoâng chòu thueá dòch, sai phaùi taïp dòch cuõng khoâng chòu ñeán. Vua noùi: "Neáu khoâng coù ngöôøi nhö theá thì sao coù theå goïi laø ñôøi thaùi bình? Ngöôi muoán ta traùch phaït hoï thì coù ñöôïc vieäc gì khoâng?"nhöõng naêm maát muøa, nhieàu ngöôøi beänh taät, trieàu ñình hay khuyeán caùo nhöõng nhaø giaøu daâng thoùc gaïo ñeå trieàu ñình phaùt chaån teá cho daân ngheøo, vaø ban töôùc phaåm cho nhöõng nhaø giaøu daâng thoùc gaïo. Trieàu ñình coøn sai ngöôøi cheá thuoác ñeå phaùt cho ngöôøi beänh. Naêm 1362, vua ngöï ôû phuû Thieàn Tröôøng, nhaân daân ai ñoùi vaø beänh coù theå ñeán ñaáy ñeå xin hai vieân thuoác Hoàng Ngoïc Söông, hai tieàn vaø hai thaêng gaïo. Ta haõy nhôù chuyeän Hoaøng Cöï Ñaø khoâng ñöôïc aên xoaøi vaø chuyeän vua Thaùnh Toâng ñoát taøi lieäu xin haøng cuûa caùc quan ñeå thaáy thaùi ñoä khoan dung cuûa caùc vua Traàn. "Vua Thaùi Toâng moät hoâm baûo caùc quan haàu caän aên xoaøi, Hoaøng Cöï Haø khoâng ñöôïc aên. Ñeán khi quaân Nguyeân ñeán beán Ñoâng, Cöï Ñaø ngoài thuyeàn nheï troán ñi. Ñeán Hoaøng Giang gaëp hoaøng thaùi töû ñi thuyeàn ngöôïc leân. Cöï Ñaø traùnh sang bôø beân kia, theá thuyeàn ñi raát gaáp. Quan quaân hoâ to hoûi quaân Nguyeân ôû ñaâu? Cöï Ñaø traû lôøi khoâng bieát, haõy hoûi boïn aên xoaøi aáy! Sau khi phaù ñöôïc giaëc, thaùi töû xin tröøng phaït Cöï Ñaø ñeå raên ñe nhöõng keû laøm toäi baát trung. Vua noùi: "Cöï Ñaø toäi ñaùng cheát caû hoï: song ñôøi xöa coù vieäc Döông Chaân khoâng ñöôïc aên thòt deâ ñeán noãi laøm quaân nöôùc Trònh bò thua. Vieäc cuûa Cöï Ñaø laø loãi cuûa ta; tha cho toäi cheát, cho ñaùnh giaëc ñeå chuoäc toäi"(Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö ). Coøn ñaây laø chuyeän Thaùnh Toâng ñoát taøi lieäu haøng giaëc cuûa caùc quan: Khi quaân Nguyeân ñang maïnh, trieàu thaàn laém keû haøi loøng, coù giaáy tôø giao thieäp vôùi giaëc. Sau giaëc thua chaïy veà Baéc, trieàu ñình baét ñöôïc moät traùp bieåu haøng cuûa caùc quan. Ñình thaàn muoán luïc ra ñeå trò toäi, nhöng thöôïng hoaøng nghó raèng laøm toäi nhöõng keû tieåu nhaân cuõng voâ ích beøn sai ñem ñoát caû traùp ñi, cho yeân loøng moïi ngöôøi.

Chính Nhaân Toâng ñaõ söû duïng ñöôïc tieàm naêng cuûa Phaät Giaùo ñeå phuïc vuï cho chính trò. Söï kieän xuaát gia cuûa vua, cuõng nhö nhöõng naêm haønh ñaïo trong daân gian cuûa vua, ñaõ khieán Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Truùc Laâm trôû neân moät löïc löôïng toân giaùo huøng maïnh yeåm trôï cho trieàu ñaïi. Anh Toâng sau khi nhöôøng ngoâi cho Minh Toâng cuõng coù yù ñònh xuaát gia ñeå noái tieáp söï nghieäp cuûa Nhaân Toâng, nhöng chöa thöïc haønh ñöôïc thì ñaõ maát. Moät ñieàu ta neân ghi nhaän laø nhöõng oâng vua aáy tuy muoán söû duïng tieàm löïc Phaät Giaùo ñeå lieân keát nhaân taâm, nhöng khoâng phaûi vì vaäy maø giaû danh Phaät töû. Hoï laø Phaät töû chaân chính vaø coù yù nguyeän phuïng söï ñaïo Phaät moät laàn vöùoi söï huïng söï quoác gia vaø trieàu ñaïi cuûa hoï.

(79) Ñaây laø danh hieäu Phaät.

(80) Quaùn ñænh (Abhíecani) laø moät nghi thöùc Maät Giaùo. Ngaøy xöa khi vò vua AÁn Ñoä leân ngoâi, ngöôøi ta laáy nöôùc boán bieån röôùi leân ñaàu vua trong yù nieäm caàu chuùc vua noái tieáp söï nghieäp ñeá vöông moät caùch beàn vöõng. Maät Giaùo ñaõ phoûng theo yù naøy. Coù hai loaïi leã quaùn ñænh cuûa Maät Giaùo: Moät laø truyeàn giaùo quaùn ñænh, ñeå trao truyeàn bí phaùp cho ngöôøi keá chöùc vuï A Xaø Leâ. Truyeàn giaùo quaùn ñænh cuõng ñöôïc goïi laø truyeàn phaùp quaùn ñænh, hay laø ñeå thoï chöùc quaùn ñænh. Hai laø keát duyeân quaùn ñænh, pheùp quaùn ñænh trao cho nhöõng ngöôøi muoán ñöôïc keát duyeân vôùi Phaät Giaùo. Trong caùc leã quaùn ñænh naøy, nhöõng caâu chaâm ngoân thaàn chuù ñöôïc tuyeân ñoïc. Anh Toâng Vaên Hueä Vöông, Uy Hueä Vöông laø nhöõng ngöôøi chæ ñöôïc nhaän pheùp keát duyeân quaùn ñænh.

(81) Ngöôøi bò töôùng nhaø Minh laø Tröông Phuï gieát. Khi oâng tôùi dinh Tröông Phuï ñeå thi haønh moät söù maïng ngoaïi giao cuûa vua Traàn Truøng Quang (1409-1413) giao cho. Tröông Phuï ñaõ cho oâng aên coã ñaàu laâu. OÂng ñaõ aên ñeå toû ñôûm löôïc vaø khí phaùch cuûa mình. Tröông Phuï cho oâng veà, nhöng sau nghe lôøi deøm lieàn sai quaân ñuoåi theo baét laïi. OÂng ñaõ maéng Tröông Phuï laø ngöôïc taëc cöôùp nöôùc. Tröông Phuï giaän sai ñem ñaùnh cheát.

(82)Meâ taân: Beán meâ

(63)Töø phieät: beø töø teá ñoä

(84) Baøi thô naøy trích trong khaûo luaän cuûa Hoaøng Xuaân Haõn veà Nguyeãn Bieåu ñaêng trong Khai Trí Tieán Ñöùc Taäp San: soá 2 vaø 3 naêm 1941, Haø Noäi.