Chöa ñi xuaát gia nhöng töï xem mình nhö moät vò "sôn taêng" roài, thì bieát vua ñaõ chuaån bò kyõ löôõng bieát bao cho vieäc xuaát gia cuûa mình! Thaùng Baûy naêm 1299, vua xaây moät thieàn am treân nuùi Yeân Töû goïi laø Ngöï Döôïc Am. Xaây döïng chæ sô saøi thoâi, bôûi vì sang thaùng Taùm vua ñaõ ñi xuaát gia. Voán raát caån thaän veà maët theå thöùc, vua khoâng theå khoâng toå chöùc leã naøy cho long troïng. Chæ tieác söû saùch khoâng ghi cheùp laïi nhöõng chi tieát cuûa ngaøy xuaát gia aáy. Ta cuõng khoâng bieát 10 vò trong hoäi ñoàng truyeàn giôùi laø nhöõng vò naøo. Ñeå ñaùnh daáu ngaøy xuaát gia cuûa vua, trong toaøn quoác ñaõ phaùt haønh cuoán Phaät Giaùo Phaùp Söï Ñaïo Traøng Coâng Vaên Caùch Thöùc, moät cuoán saùch noùi veà theå thöùc vaø caùc baøi vaên sôù, taáu, ñieäp, duøng trong caùc nghi leã thoï giôùi, chaån teá, caàu an, caàu sieâu, khaùnh thaønh, v.v... Cuoán saùch naøy nhaém ñeán vieäc thoáng nhaát caùc hình thöùc nghi leã cuûa Phaät Giaùo ñöông thôøi. Noù ñöôïc chính quyeàn aán haønh khaép nöôùc thay vì ñöôïc moät chuøa aán haønh trong phaïm vi moät khu vöïc.

"Naêm Maäu thaân, nieân hieäu Höng Long thöù 16, vaøo ngaøy moàng moät thaùng gieâng, Phaùp Loa phuïng meänh laøm ngöôøi noái phaùp truø trì chuøa Sieâu Loaïi ôû giaûng ñöôøng Cam Loä. Baét ñaàu buoåi leã, moïi ngöôøi laøm leã ôû toå ñöôøng; ñaïi nhaïc ñöôïc taáu leân, caùc loaïi danh höông ñöôïc xoâng ñoát... Ñieàu Ngöï ñöa Phaùp Loa vaøo laïy ôû toå ñöôøng xong, cuøng xuoáng thöïc ñöôøng ñeå aên chaùo saùng. Sau buoåi trieâu thöïc. Nhaïc taáu leân, troáng lôùn noåi daäy, ñaïi chuùng chö taêng ñöôïc trieäu taäp cuøng leân phaùp ñöôøng; luùc ñoù vua Anh Toâng ñaõ ngöï giaù tôùi chuøa; ngoâi chuû khaùch ñaõ phaân xong, moïi ngöôøi cuøng ngoài. Anh Toâng luùc ñoù ñoùng vai moät vò ñaøn vieät lôùn cuûa Phaät Phaùp, ngoài vaøo gheá khaùch cuûa phaùp ñöôøng, quoác phuï thöôïng teå ^[5] cuøng vôùi caùc quan cuøng ñöùng döôùi saân. Ñieàu ngöï thaêng ñöôøng thuyeát phaùp. Thuyeát phaùp xong ñieàu ngöï rôøi phaùp toøa, daét Phaùp Loa cho ngoài treân phaùp toøa aáy, roài ñöùng ñoái dieän Phaùp Loa laøm leã thaêm hoûi. Sau ñoù Phaùp Loa ñaùp baùi laïi. Ñieàu ngöï trao phaùp y cho Phaùp Loa khoaùc vaøo. Baáy giôø Ñieàu Ngöï ngoài xuoáng gheá khuùc luïc moät beân ñeå nghe Phaùp Loa thuyeát phaùp. Xong roài, Ñieàu ngöï ñem Sôn Moân (Giaùo Hoäi) Yeân Töû vaø chuøa Sieâu Loaïi uûy cho Phaùp Loa keá theá truï trì, laøm toå thöù hai phaùi Truùc Laâm".

Truùc Laâm ñaõ saép ñaët moïi vieäc raát veùn kheùo vaø ñuùng luùc. Caû trieàu ñình coù maët taïi buoåi leã hoâm ñoù cuøng vôùi vua Anh Toâng ñeàu chöùng kieán söï kieän truyeàn y phaùp giöõa thaày troø Truùc Laâm vaø Phaùp Loa, sau naøy khoâng ai coù theå phuû nhaän giaù trò laõnh ñaïo cuûa Phaùp Loa nöõa. Taát caû nhöõng ñieàu naøy cho ta thaáy chuû yù cuûa Truùc Laâm muoán ñaët cô sôû vöõng chaõi cho moät neàn Phaät Giaùo thoáng nhaát vaø nhaäp theá taïi Vieät Nam. Phaùp Loa sau naøy ñaõ thi haønh ñöôïc deã daøng nhieäm vuï laõnh ñaïo giaùo hoäi cuûa mình, vaø Anh Toâng cung kính vaâng theo di chuùc cuûa Truùc Laâm, ñoái vôùi Phaùp Loa luoân xöng laø ñeä töû, heát loøng uûng hoä vieäc haønh ñaïo cuûa Phaùp Loa.

Phong traøo phaùt trieån nhaäp theá do Truùc Laâm xaây döïng ñaõ ñöôïc ñoâng ñaûo quaàn chuùng tham döï. Ngaøy möôøi saùu thaùng chín naêm Canh tuaát (1310) trieàu ñình laøm leã röôùc linh cöõu ñöïng tro xöông Truùc Laâm veà choân ôû laêng Quy Ñöùc phuû Long Höng. Moät ít tro xöông naøy thì ñöôïc an trí taïi baûo thaùp ôû am Ngoïa Vaân treân nuùi Yeân Töû ^(*). Linh cöûu, tröôùc khi röôùc veà laên Quy Ñöùc, ñöôïc taïm quaøn ôû ñieän Dieân Hieàn trong thaønh. Saép ñeán giôø phaùt daãn linh cöõu roài maø quan lieâu vaø daân chuùng ñöùng ñaày khaép cung ñieän, trong ngoaøi nhö neâm, khoâng coù caùch gì maø röôùc linh cöõu ra cho ñöôïc. Binh lính caàm roi xua ñuoåi daân chuùng cuõng khoâng giaûi taùn ñöôïc. Roát cuoäc vua Anh Toâng phaûi cho goïi chi haäu chaùnh chöôûng laø Trònh Troïng Töû tôùi vaán keá. Troïng Töû lieàn toå chöùc quaân ñoäi döôùi quyeàn mình, baøy ra ñaây ñoù nhöõng nhoùm haùt ñieäu long ngaâm, treân theàm, ngoaøi saân. Quaàn chuùng thaáy laï, beøn keùo nhau ra vaây quanh nhöõng nhoùm trình dieãn naøy, nhôø ñoù maø cung ñieän môùi giaûm ngöôøi, ñaùm röôùc môùi thöïc hieän ñöôïc. Chi tieát naøy trong saùch Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cho ta thaáy loøng aùi moä cuûa daân chuùng ñoái vôùi Truùc Laâm, vaø cuõng cho ta thaáy khoâng khí thaân maät, ñôn giaûn, ñöôïm saéc thaùi hoøa bình cuûa thôøi ñaïi.

^(*)Am Ngoïa Vaân thöïc ra ôû treân moät ngoïn thuoäc veà daõy Yeân Sinh, phía taây daõy Yeân Töû vaø thaáp hôn Yeân Töû, nhöng ñöôøng leân coù phaàn khoù khaên hôn. ÔÛ ñoù, ngoaøi Ngoïa Vaân Am coøn coù Phaät Hoaøng baûo thaùp song ñaõ bò phaù phaùch nghieâm troïng vì söï lô laø cuûa ngöôøi coù traùch nhieäm töø sau 1945 (N.H.C.).

Truùc Laâm ñaõ ñeå laïi nhöõng taùc phaåm sau ñaây, maø hieän chuùng ta chæ coøn nhöõng ñoaïn trích in laïi trong saùch Tam Toå Thöïc Luïc vaø Thaùnh Ñaêng Luïc:

Ba taùc phaåm ñaàu, Thieàn Laâm Thuyeát Chuûy Ngöõ Luïc, Truùc Laâm Haäu Luïc vaø Thaïch Thaát Mî Ngöõ laø nhöõng saùch taäp hôïp caùc baøi keä tuïng, nhöõng lôøi thieàn ngöõ vaø nhöõng ñoaïn vaán ñaùp giöõa Truùc Laâm vaø moân ñeä. Ñaïi Höông Haûi AÁn Thi Taäp taäp hôïp nhöõng baøi thô cuûa Truùc Laâm, moät soá baøi coøn ñöôïc giöõ laïi trong caùc tuyeån taäp nhö Vieät AÂm Thi Taäp, vaø Toaøn Vieät Thi Luïc nhôø tính caùch ít töø ngöõ Phaät Giaùo cuûa chuùng. Taêng Giaø Soaùi Söï chaéc laø moät taäp vaên xuoâi coù tính caùch thöïc duïng trong giôùi thieàn giaû.

Ngoaøi nhöõng taùc phaåm chöõ Haùn keå treân, Truùc Laâm coøn saùng taùc baèng chöõ Noâm nöõa. Hieän chuùng ta coøn ñöôïc moät baøi phuù vaø moät baøi ca cuûa Truùc Laâm vieát baèng chöõ Noâm(Cö Traàn Laïc Ñaïo Phuù vaø Ñaéc Phuù Laâm Tuyeàn Thaønh Ñaïo Ca). Hai baøi naøy ñöôïc giöõ laïi trong taùc phaåm An Töû Sôn Traàn Trieàu Truùc Laâm Thieàn Toâng Baûn Haïnh cuûa hoøa thöôïng Chaân Nguyeân Ñaêng, aán haønh naêm 1745.

Ngoaøi ra, Truùc Laâm coøn vieát baøi Thöôïng Só Haønh Traïng noùi veà cuoäc ñôøi cuûa Tueä Trung vaø nhöõng kyû nieäm cuûa vua ñoái vôùi Tueä Trung. Baøi naøy in ôû cuoái saùch Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc.

Veà phöông dieän tö töôûng, Truùc Laâm chòu aûnh höôûng saâu xa cuûa Tueä Trung, nhöng neáu so saùnh loái dieãn ñaït, ta seõ thaáy Tueä Trung tröïc tieáp hôn, ñôn giaûn hôn, hieän thöïc hôn, trong khi Truùc Laâm thieân troïng hôn veà phöông dieän vaên chöông vaø hình aûnh. Veà hình thaùi, Truùc Laâm chöõng chaïc hôn, nhöng ta ít thaáy noùi vua vôùi söùc soáng taâm linh maõnh lieät toaùt ra töø nhöõng lôøi thieàn ngöõ nhö trong tröôøng hôïp Tueä Trung.

Truùc Laâm ñöôïc soáng nhieàu naêm trong thieàn vieän vaø ñaõ sinh hoaït theo theå thöùc vaø quy cheá thieàn vieän. Vua ñaõ nhieàu laàn keát haï an cö, ñaêng ñaøn thuyeát phaùp vaø chuû toïa nhöõng buoåi ñaïi tham, töùc laø nhöõng cuoäc tham vaán veà thieàn trong ñoù toaøn theå ñaïi chuùng trong thieàn vieän ñöôïc tham döï. Nhöõng buoåi tham vaán nhoû thì ñöôïc goïi laø tieåu tham. Truùc Laâm thöôøng baét ñaàu buoåi ñaïi tham baèng leã nieäm höông. Keá tieáp, vua noùi moät vaøi lôøi môû ñaàu, vaø sau ñoù traû lôøi nhöõng caâu hoûi. Sau ñaây ta haõy ñoïc moät ñoaïn keå laïi moät buoåi ñaïi tham nhö theá do thieàn sö Phaùp Loa cheùp laïi trong cuoán Thieàn Ñaïo Yeáu Hoïc;

"Ngaøy moàng chín thaùng gieâng naêm Bính ngoï (1306) taïi Kyø Laân Vieän, Truùc Laâm Ñaïi Toân Giaû khai maïc buoåi vaán ñaïo ôû thieàn ñöôøng. Sö chæ vaøo phaùp toïa maø noùi:

- Phaùp toïa naøy laø chieác gheá giaây khuùc luïc ^[6] laø kim ngheâ baûo toïa, ngoài thì nhö ngoài treân ñaàu löôõi cuûa Phaät Toå, ai laø ngöôøi daùm ngoài?

- Moät neùn höông naøy, khoùi laønh thôm phöùc, hôi laønh bay khaép, ngöng tuï ñöôïc caû phaùp thaân nguõ phaän, phoå bieán ñöôïc pheùp cuùng döôøng maàu nhieäm taän möôøi phöông ñoát ôû trong bình, khieán cho möôøi phöông gia hoä, chí mieáu öùng linh, ngoïc lòch mieân tröôøng, hoaøng ñoà cuûng coá; moät neùn höông naøy, xoâng cuõng khoâng noùng, ñoát cuõng khoâng tan, ñaäp cuõng khoâng naùt, laên cuõng khoâng thaønh: nhìn vaøo thì con ngöôøi khoâ heùo, ngöûi phaûi thì naõo caân teâ lieät, ñoát ôû trong bình, daâng leân baäc voâ nhò thöôïng nhaân laø Tueä Trung Ñaïi Só, xin cho möa phaùp töôùi ôn, chaùu con thaám nhuaàn.

- Naøy ñaïi chuùng, neáu noùi tôùi ñeä nhaát nghóa ñeá ^[7] thì vöøa ñoäng nieäm nhaát ñaõ sai, vöøa haù mieäng ñaõ laàm. Nhö theá laøm sao toû baøy chaân lyù, laøm sao giaûng baøy pheùp quaùn? Hoâm nay ta thöû baét ñaàu töø phía beân kia (ñeä nhò ñaàu) xem thöû coù ñöôïc hay khoâng?

-Trong chuùng coù baäc ñaïi tueä nhaõn hay khoâng? Neáu coù thì chæ xin hai caëp loâng mi döông leân moät chuùt. Neáu khoâng, baàn ñaïo khoâng phaûi ba hoa môû mieäng ñem nhöõng lôøi huû naùt trình baøy. Chæ vì quyù vò maø ñöa ra moât moùn ñoà xöa thoâi vaäy. Laéng nghe, laéng nghe: Ñaïo lôùn bao la, laøm sao raøng buoäc baèng yù töôûng, theå tính laëng yeân, khoâng thieän khoâng aùc, heã phaân bieät thì seõ xuaát hieän nhieàu moái phöùc taïp; heå khôûi ra moät maûy may quan nieäm thì töùc khaéc seõ tan bieán. Phaøm vaø Thaùnh cuøng chung moät moái, thò vaø phi ñaâu phaûi hai ñöôøng; cho neân haõy bieát raèng trong töï tính thì toäi phuùc voán khoâng, nhaân quaû chaúng thaät, ai ai cuõng coù ñuû theå tính aáy, ngöôøi ngöôøi ñeàu ñaõ vieân thaønh. Phaät tính vaø phaùp thaân nhö hình nhö boùng, tuøy luùc chìm tuøy luùc hieän, khoâng phaûi moät cuõng khoâng phaûi hai, ôû ngay döôùi muõi ta, tröôùc maët ta vaäy maø döông maét nhìn khoâng deã gì troâng thaáy; bôûi vì coù yù ñi tìm thì seõ khoâng bao giôø thaáy ñaïo. Ba ngaøn phaùp moân ñeàu ôû trong gang taác, haèng sa dieäu duïng ñeàu coù saün ôû nguoàn taâm. Caùi goïi laø giôùi moân, ñònh moân, tueä moân, caùc vò khoâng ai laø khoâng coù ñuû. Neân trôû veà quan saùt nôi töï taâm: khi nghe aâm thanh, khi thaáy hình saéc, khi tay caàm, chaân böôùc, thì ñoù laø coâng duïng cuûa theå tính naøo? Tính aáy thuoäc taâm naøo? Taâm vaø tính cuøng roõ raøng thì caùi gì phaûi caùi gì khoâng phaûi? Phaùp töùc laø tính, Phaät töùc laø taâm, vaäy tính naøo khoâng phaûi phaùp, Taâm naøo khoâng phaûi Phaät. Phaät cuõng laø Taâm; Phaùp cuõng laø Taâm; nhöng vì Phaùp voán laø khoâng-Phaùp, cho neân khi noùi tôùi phaùp laø taâm thì cuõng nhö noùi taâm laø khoâng - taâm; taâm ñaõ laø khoâng taâm thì khi noùi taâm laø Phaät cuõng nhö khi noùi taâm laø khoâng Phaät! Naøy quyù vò, thôøi gian ñi qua mau choùng, maïng soáng con ngöôøi troâi chaûy khoâng ngöøng, taïi sao haøng ngaøy bieát aên chaùo aên côm maø khoâng tham khaûo ngay vaán ñeà caùi cheùn caùi thìa nhö vaäy.

Vò sö laøm leã xong ñöùng daäy hoûi: "ÔÛ caûnh giôùi thieàn thì khoâng coù öôùc muoán, khoâng caàn ñeán hoûi; ôû caûnh giôùi öôùc muoán thì khoâng coù thieàn, hoûi laø hoûi gì?, xin cho bieát? "Sö laáy tay chæ vaøo trong khoaûng khoâng. Vò sö noùi: "Duøng thöù ñaøm giaõi do coå nhaân khaïc nhoå ra thì coù ích lôïi gì?" Sö ñaùp: "Moãi laàn caàm ñeán laø moät laàn ñoåi môùi" (Thieàn Ñaïo Yeáu Hoïc).

Trong lôøi môû ñaàu cuûa Truùc Laâm, ta thaáy vua noùi ñeán theå tính giaùc ngoä saün coù nôi moïi ngöôøi vaø ñeán nguyeân taéc töï mình trôû veá thöïc hieän laáy töï tính giaùc ngoä aáy baèng phöông phaùp khoâng-truy-taàm töùc laø khoâng ñoái töôïng hoùa töï tính giaùc ngoä aáy ñeå chaïy theo ñuoåi baét ("coù yù ñi tìm ñaïo thì khoâng bao giôø thaáy ñaïo"). Ñaây laø nhöõng ñieàu maø Truùc Laâm taâm ñaéc töø Tueä Trung. Cuoái baøi phuù Cö Traàn Laïc Ñaïo, Truùc Laâm coù vieát moät baøi keä nhaéc laïi nguyeân taéc khoâng-truy-taàm naøy:

Truùc Laâm cuõng nhö Traàn Thaùi Toâng, raát yù thöùc veà tính caùch voâ thöôøng cuûa cuoäc soáng vaø thao thöùc thöïc hieän söï giaûi thoaùt ñaït ñaïo. Vua ñaõ bieát duøng thì giôø trong moïi haønh ñoäng cöû chæ nhoû nhaët ñeå tham quaùn thieàn ñaïo. "Naøy quyù vò, thôøi gian qua ñi mau choùng, maïng soáng con ngöôøi troâi chaûy khoâng ngöøng, taïi sao haøng ngaøy bieát aên chaùo aên côm maø laïi khoâng bieát tham khaûo ngay vaán ñeà caùi cheùn caùi thìa?" Vaán ñeà caùi cheùn caùi thìa, theo vò sö ñoái thoaïi vôùi Truùc Laâm laø nhöõng vaán ñeà "taàm thöôøng" khoâng caàn ñaët ra; nhöng chính thieàn sö maø chöùng ngoä ñöôïc laø do ôû söï tham quaùn thöôøng tröïc veà nhöõng chuyeän "taàm thöôøng" nhö vaäy. Söï giaùc ngoä ñaït ñaïo, theo Truùc Laâm phaûi ñöôïc thöïc hieän ngay trong kieáp naøy. Thaân maïng vaø cuoäc ñôøi voâ thöôøng, ñôøi ngöôøi nhö moät muøa xuaân seõ qua. Muøa xuaân naøy khoâng theå ñeå cho noù troâi qua moät caùch voâ ích; tieáng keâu thieát tha rôi maùu cuûa con chim ñoã quyeân nhaéc ta ñieàu ñoù. Truùc Laâm ñaõ môû ñaàu moät buoåi ñaïi tham taïi chuøa Suøng Nghieâm baèng moät baøi keä:

Ñeå thaáy tö töôûng thieàn cuûa Truùc Laâm, ta haõy ñoïc vaøi ñoaïn vaán ñaùp sau ñaây trong buoåi ñaïi tham chuøa Suøng Nghieâm:

"Sö ñaùnh moät tieáng chuøy nöõa maø noùi:

- Chaúng coù ai caû sao? Haõy trình dieän ra! Haõy trình dieän ra!

Moät vò taêng böôùc ra hoûi:

- Theá naøo laø Phaät?

- Theá naøo laø taêng?

- Chaáp y loái cuõ laø sai laïc.

- Roát cuïc theá naøo?

Coøn chi ñaâu nöõa ñeå trình baøy?

Ñieàu Ngöï suît; vò taêng ñang suy nghó thì bò Ñieàu Ngöï ñaùnh. Vò taêng ñònh môû mieäng hoûi, Ñieàu Ngöï lieàn heùt. Vò taêng cuõng heùt. Ñieàu Ngöï noùi:

- Laõo taêng nghe ngöôi heùt moät tieáng. Nhöng ñoàng thôøi laõ taêng cuõng heùt moät tieáng, theá laø hai tieáng. Vaäy ngöôøi hieåu veà hai tieáng heùt ñoù theá naøo? Noùi mau! Noùi mau!

Vò taêng ñang suy nghó thì Ñieàu Ngöï laïi heùt moät tieáng khaùc vaø noùi:

- Hoàn con choàn hoang kia, baây giôø ôû taïi ñaâu, haõy mau mau tænh daäy!

Lyù traéng ñaøo hoàng töï nôû hoa.

Thoân chaøi nghe saùo, khaùch troâng nhaø.

Binh xöa ñöïng nguyeät naáu traø khuya.

- Ngaøy xöa, khi Linh Vaân thaáy hoa ñaøo nôû maø chöùng ngoä thì theá naøo?

Gioù ñoâng ñaâu bieát, hoûi maø chi?

- Baäc tu haønh lôùn coøn coù theå rôi vaøo voøng troøn nhaân quaû nöõa khoâng?

Raêng nhö göôm beùn ñoàn thieàn laâm

Saùng kia cheát xuoáng a tyø nguïc

Voäi nieäm "Nam Moâ Quan Theá AÂm!"

Ngoâ ñoàng oanh ñaäu, moät caønh hoa.

Nhaân ñôn voán cuõng töû chu sa.

Chim coâ treân ñænh Thieát Coân veà.

Khoå khi buoân baùn phaûi löøa nhau.

Leõ Chaâu linh hoaït, soùng thaàn xanh

Vò taêng leã baùi. Ñieàu Ngöï noùi tieáp:

Vì ngöôi nghieâng leäch môùi khoâng thaønh.

Möïc nöôùc hieân nhaø vaãn giöõ nguyeân

Boán beân ñòa nguïc vaãn chôø troâng!

Vò taêng leã baùi roài lui".

Ta thaáy gì trong hai cuoäc tham khaûo treân? Trong cuoäc tham khaûo thöù nhaát, Truùc Laâm traùnh neù khoâng ñeå cho ngöôøi ñoái thoaïi taïo taùc nhöõng yù nieäm veà Phaät, Phaùp, vaø Taêng. Chuû ñích ñoàng vôùi chuû ñích cuûa Tueä Trung, nhöng phöông phaùp khoâng tröïc tieáp vaø maïnh baïo nhö cuûa Tueä Trung. Duø Truùc Laâm coù duøng gaäy ñaùnh (Tueä Trung khoâng bao giôø duøng ñeán gaäy) vaø tieáng heùt, nhöng loái dieãn taû cuûa vua bao giôø cuõng coù taùnh öôùc leä bình thöôøng hôn loái dieãn taû cuûa Tueä Trung. Trong cuoäc tham khaûo thöù hai, Truùc Laâm duøng raát nhieàu hình aûnh thi ca ñeå noùi veà tam thaân (phaùp thaân, baùo thaân vaø öùng thaân), vaø khuyeân ngöôøi ñoái thoaïi ñöøng voùi theo nhöõng khaùi nieäm giaùo lyù: nhoùm maây treân ñænh nuùi khoâng laøm tieâu tan ñöôïc caûnh nuoát vieân ñoàng ñoû chaùy döôùi ñòa nguïc!

Coù leõ taùc phaåm hay nhaát cuûa Truùc Laâm laø taùm baøi keä veà vaán ñeà coù khoâng:

Coù coù khoâng khoâng
Giaây khoâ caây ngaõ
Thaày tu aùo vaù
Ñau naõo ñieân ñaàu
Coù coù khoâng khoâng
Theå loä gioù thu
Haèng haø sa soá
Göôm nhoïn va nhaèm
Ñao beùn chaïm phaûi
Coù coù khoâng khoâng
Laäp toâng laäp chi
Ñaäp ngoùi, xoi ruøa
Leo nuùi, loäi soâng
Coù coù khoâng khoâng
Chaúng coù chaúng khoâng
Ghi daáu maïn thuyeàn
Sau naøy tìm kieám
Xaùch theo hoïa ñoà
Ñi luøng ngöïa ñeïp
Coù coù khoâng khoâng
Hoaëc coù giöõ gìn
Hoaëc khoâng giöõ gìn
Tuyeát treân noùn laù
Hoa treân haøi nhung
OÂm caây ñôïi thoû
Coù coù khoâng khoâng
Töø xöa tôùi nay
Chaáp vaøo ngoùn tay
Queân maát maët traêng
Ñaát baèng chìm xuoáng
Coù coù khoâng khoâng
Nhö theá nhö theá
Taùm chöõ thaùo tung
Khoâng nôi baùm víu
Coù coù khoâng khoâng
Nhìn traùi nhìn phaûi
Tra tra xeùt xeùt
Phoá chôï oàn aøo
Coù coù khoâng khoâng
Lo laéng xoùt thöông
Caét ñöùt saén bìm
Beân ñoù beân ñaây
Thaûy ñeàu khoaùi hoaït
(Höõu cuù voâ cuù
Ñaèng khoâ thuï ñaûo
Kyû caù naïp taêng
Chaøng ñaàu kyù naõo
Höõu cuù voâ cuù
Theå loä kim phong
Canh giaø sa soá
Phaïm nhaãn töông phong
Höõu cuù voâ cuù
Laäp toâng laäp chæ
Ñaû ngoõa toaøn quy
Ñaêng sôn thieäp thuûy
Höõu cuù voâ cuù
Phi höõu phi voâ
Khaéc chaâu caàu kieám
Saùch kyù aùn ñoà
Höõu cuù voâ cuù
Hoä baát hoài loä
Laïp tuyeát haøi hoa
Thuû chaâu ñaõi thoá
Höõu cuù voâ cuù
Töï coå töï kim
Chaáp chæ voïng nguyeät
Bình ñòa luïc traàm
Höõu cuù voâ cuù
Nhö thò nhö thò
Baùt töï ñaû khai
Toaøn voâ ba tî
Höõu cuù voâ cuù
Coá taû coá höõu
A thích thích ñòa
Naùo quaùt quaùt ñòa
Höõu cuù voâ cuù
Ñieâu ñieâu ñaùt ñaùt
Taøi ñoaïn caùt ñaèng
Bæ thöû khoaùi hoaït).

Bí quyeát cuûa Truùc Laâm laø laøm cho taâm hoàn khoâng vöôùng baän. Loøng khoâng vöôùng baän nghóa laø khoâng bò raøng buoäc bôûi thaønh baïi ñaéc thaát vaø bôûi söï doàn chöùa kieán thöùc. Ñaït tôùi ñöôïc taâm traïng töï do aáy laø ñaït tôùi söï an oån thaät söï; nhaân ngaõ vaø tham saân khoâng coøn lay chuyeån ñöôïc töï thaân, vaø thöùc tính Kim Cöông baét ñaàu hieån loä. Coõi Cöïc Laïc khoâng neân ñi tìm taän phöông Taây maø chæ caàn tìm ôû söï gaïn loïc töï taâm. Chính ngay treân choã ñöùng naøy maø ta phaûi thöïc hieän töï tính raïng rôõ cuûa taâm, bôûi vì töï tính aáy khoâng khaùc gì vôùi ñöùc Phaät A Di Ñaø. Trong baøi phuù chöõ Noâm Cö Só Traàn Laïc Ñaïo, Truùc Laâm goïi taâm hoàn khoâng vöôùng baän naøy laø "loøng roãi"

Mieãn ñöôïc loøng roãi
Chaúng coøn pheùp khaùc
Reøn tính laëng tính môùi haàu an
Döùt nieäm voïng nieäm ñình chaúng thaùc
Toät tröø nhaân ngaõ, thì ra töôùng thöïc kim cöông
Ñình heát tham saân, môùi laõo loøng maàu vieân giaùc.
Tònh ñoä laø loøng trong saïch, chôù coøn ngôø hoûi ñeán Taây Phöông.
Di Ñaø laø tính laëng soi, möïa phaûi nhoïc tìm veà Cöïc Laïc
Xeùt thaân taâm, luyeän tính thöùc, haù raèng mong quaû baùu phoâ khoa
Caàm giôùi haïn, ñòch voâ thöôøng, naøo coù saù caâu danh baûn giaùc?

"Mieãn ñöôïc loøng roãi, chaúng coøn pheùp khaùc", chuû tröông cuûa Truùc Laâm laø chuû tröông ñình chæ phieàn naõo tröôùc tieân, phuø hôïp vôùi truyeàn thoáng "nguõ ñình taâm quaùn" cuûa thieàn hoïc nguyeân thuûy. Giaùo lyù Tònh Ñoä luùc baáy giôø ñaõ khaù phoå thoâng, nhöng ñoái vôùi Truùc Laâm cuõng chæ laø moät phöông caùch dieãn taû chaân lyù vaø phöông phaùp Thieàn hoïc, voán caên cöù treân nhaän thöùc veà chaân nhö vaø baùt nhaõ cuûa giaùo lyù ñaïi thöøa. Ngöôøi thöïc haønh Thieàn hoïc khoâng caàn ñi tìm Phaät ôû Taây Phöông, cuõng khoâng caàn tìm hoïc kinh ñieån caùc toâng phaùi.

Bieát chaân nhö, tin baùt nhaõ, chôù coøn tìm Phaät toå Taây phöông;

Chöùng thöïc töôùng, ngoä voâ vi, naøo nhoïc hoûi kinh thieàn Nam Baéc.

Neáu baøi vaên teá caù saáu cuûa Nguyeãn Thuyeân ngaøy nay khoâng coøn, thì baøi Cö Traàn Laïc Ñaïo Phuù vaø baøi Ñaéc Thuù Laâm Tuyeàn Thaønh Ñaïo Ca cuûa Truùc Laâm laø hai baøi vaên bieàn ngaãu xöa nhaát maø ta hieän coù. Ñeå coù theâm chuùt yù nieäm veà vaên Noâm cuûa Truùc Laâm, ta haõy ñoïc theâm ñoaïn choùt cuûa baøi Cö Traàn Laïc Ñaïo:

Coác moät chaân khoâng
Duïng ñoøi caên khí
Nhaân loøng ta vöôùng chaët khoân thoâng
Haù cô toå nay coøn choã bí
Chuùng tieåu thöøa coác hay chôù ñeán
Buït xaù ngaên baûo sôû hoùa thaønh
Ñaáng thöôïng só chöùng thöïc maø neân
Ai caäy coù sôn laâm thaønh thò?
Nuùi hoang röøng quaïnh, aáy laø nôi daät só tieâu dao
Chieàu vaéng am thanh, chæn thöïc caûnh ñaïo nhaân du hí
Ngöïa cao taùn caû, Dieâm vöông naøo keå ñöùa ngheânh ngang
Gaùc ngoïc laàu vaøng, nguïc toát thieáu chi ngöôøi yeâu quyù?
Tranh coâng danh, loàng nhaân ngaõ, thöïc aáy phaøm ngu
Xaây ñaïo ñöùc, dôøi thaâm taâm, ñònh neân thaùnh trí
Maøy ngang muõi doïc, töôùng tuy laï xem aét baèng nhau
Maët thaùnh loøng phaøm, thöïc caùch nhaãn vaøn vaøn thieân lyù.

Tröø Ñaïi Höông Haûi AÁn Thi Taäp, moät soá ít baøi thô cuûa Truùc Laâm coøn ñöôïc ñeå laïi, phaàn lôùn laøm tröôùc khi xuaát gia. Thô vaên Truùc Laâm lôøi ñeïp vaø yù sieâu thoaùt. Sau ñaây laø baøi vaên vua laøm tröôùc khi xuaát gia.

Baøi Leân Nuùi Baûo Ñaøi:

Caûnh vaéng ñaøi theâm coå

Xuaân sang maàu chöûa hoàng

Rôïp boùng neûo hoa troàng

Vaïn söï nöôùc xuoâi nöôùc

Traêm naêm loøng ngoû loøng

Töïa lan, naâng saùo thoåi

Traêng saùng ñaày coõi taâm.

(Ñòa tòch ñaøi du coå

Thôøi lai xuaân vò thaâm

Vaân sôn töông vieãn caän

Hoa kính baûn tình aâm

Vaïn söï thuûy löu thuûy

Baùch nieân taâm ngöõ taâm

YÛ lan hoaønh ngoïc ñòch

Minh nguyeät maõn hung khaâm)

Baøi Caûnh Xuaân:

Lieãu ruõ hoa hoàng chim haùt ca

Maây chieàu in boùng tröôùc hieân nhaø

Khaùch vaøo, theá söï khoâng caàn hoûi

Chæ töïa lan can ngaém coû hoa.

(Döông lieãu hoa thaâm ñieåu ngöõ trò

Hoïa ñöôøng thieån aûnh moä vaân phi

Khaùch lai baát vaán nhaân gian söï

Chæ baïng lan can khaùn thuûy vi)

Baøi Thu Muoän ÔÛ Vuõ Laâm (laøm trong thôøi gian vua taäp söï xuaát gia ôû ñaây, khi haønh cung Vuõ Laâm ñaõ bieán thaønh chuøa Vuõ Laâm)

Boùng caàu ñaûo ngöôïc loøng khe suoái

Moät aùnh taø döông gôïn nöôùc hoà

Nuùi laëng nghe rôi tôø laù ñoû

Khoùi söông dìu daët tieáng chuoâng ñöa.

(Hoïa kieàu ñaûo aûnh traùm kheâ hoaønh

Nhaát maïc taø döông thuûy ngoaïi minh

Tòch tòch thieân sôn, hoàng dieäp laïc

Thaáp vaán hoøa loä toáng chung thanh).

Baøi Cuoái Xuaân (vieát sau khi ñaõ xuaát gia, ngoài treân boà ñoaøn nhìn muøa xuaân qua vôùi taâm traïng bình thaûn vaø thanh thoaùt).

Nieân thieáu chöa töøng hieåu saéc, khoâng

Xuaân sang hoa saéc vöôùng tô loøng

Dieän muïc xuaân nay töøng khaùm phaù

Thieàn toïa an nhieân ngaém ruïng hoàng

(Nieân thieáu haø taèng lieãu saéc, khoâng

Nhaát xuaân taâm söï baùch hoa trung

Nhö kim khaùm phaù Ñoâng Hoaøng dieän

Thieàn baûn boà ñoaøn khaùn truïy hoàng).

NHÖÕNG NGAØY CUOÁI

Nhö ta ñaõ bieát, Truùc Laâm laø moät nhaø laõnh ñaïo giaùo hoäi hôn laø moät tö töôûng gia. Nhöng vua ñaõ hoïc Phaät thaáu ñaùo. Y Ù thöùc ñöôïc raèng mình coøn phaûi hoïc nhieàu nôi caùc "baäc tueä nhaõn", Truùc Laâm duø ngoài treân gheá chuû toïa cuûa caùc buoåi ñaïi tham vaãn thöôøng giöõ thaùi ñoä khieâm nhöôïng. Thaïch Thaát Myõ Ngöõ laø taäp ghi cheùp nhöõng lôøi thieàn ngöï noùi ôû am Thaïch Thaát, nhöõng lôøi goïi laø noùi trong luùc nguû (mî, ngöõ). Ñöùng veà phöông dieän gtc vaø laõnh ñaïo giaùo hoäi, Truùc Laâm ñaõ daán thaân moät caùch tích cöïc vaø ñaõ khoâng töø choái baát cöù moät coá gaéng naøo ñeå xaây döïng cho Phaät Giaùo Truùc Laâm moät neàn taûng vöõng chaõi. Naêm 1308 laø naêm soáng cuoái cuøng cuûa Truùc Laâm. Ñoù laø naêm Maäu thaân:

Ngaøy teát: UÛy Phaùp Loa truù trì chuøa Baùo aân

Thaùng tö: Keát haï ba thaùng taïi chuøa Vónh Nghieâm, uûy Phaùp Loa laøm truù trì luoân caû chuøa naøy. Giaûng Truyeàn Ñaêng Luïc cho ñaïi chuùng. Thænh quoác sö Ñaïo Nhaát giaûng kinh Phaùp Hoa.

Thaùng baûy: Leân nuùi Yeân Töû, ôû am Töû Tieâu, giaûng Truyeàn Ñaêng Luïc rieâng cho Phaùp Loa.

Thaùng taùm; Caùc thò giaû xuoáng nuùi heát, chæ coøn laïi ñeä töû lôùn nhaát laø Baûo Saùt ôû laïi.

Thaùng chín: ñi du haønh moïi nôi treân nuùi Yeân Töû, coù Baûo Saùt ñi theo.

Thaùng möôøi: Chò laø Thieân Thuïy coâng chuùa beänh naëng, gia ñoàng leân nuùi thöa raèng coâng chuùa muoán thaáy maët em tröôùc khi nhaém maét. Truùc Laâm choáng gaäy xuoáng nuùi, chæ coù moät thò giaû theo haàu. Ñi töø moàng naêm tôùi moàng möôøi môùi tôùi kinh ñoâ. Thaêm chò xong, ngaøy raèm leân ñöôøng veà nuùi. Treân ñöôøng gheù nghæ ñeâm taïi chuøa Sieâu Loaïi. Saùng mai laïi leân ñöôøng, ñi ngang qua chuøa laøng Coå Chaâu (chaéc laø chuøa Phaùp Vaân) gheù laïi chôi, coù ñeà moät baøi thô nhö sau leân vaùch.

Soá ñôøi moät hôi thôû

Tænh ñôøi hai bieån traêng

Cung ma ñaâu saù keå?

Nöôùc Phaät moät trôøi xuaân!

(Theá soá nhaát töùc maëc

thôøi tình löôõng haûi ngaân

Ma cung hoàn quaûn thaäm

Phaät quoác baát thaêng xuaân).

Ngaøy 17 nghæ ñeâm taïi chuøa Suøng Nghieâm. Tuyeân Töø hoaøng thaùi haäu thænh veà am Bình Döông thoï trai. Truùc Laâm vui vaø noùi: "coù leõ ñaây laø buoåi cuùng döôøng cuoái cuøng".

Tam Toå Thöïc Luïc cheùp veà nhöõng ngaøy cuoái cuøng cuûa Truùc Laâm nhö sau:

"Ngaøy 18 laïi leân ñöôøng. Tôùi chuøa Tuù Laâm ôû ngoïn An Sinh thaáy nhöùc ñaàu môùi baûo hai vò tyû khöu laø Töû Dinh vaø Hoaøng Trung raèng: "Toâi muoán leân ñænh Ngoïa Vaân maø söùc chaân yeáu quaù, khoâng theå ñi ñöôïc, baây giôø laøm sao?" Hai vò noùi: "Hai chuùng toâi xin ñôõ ngaøi ñi". Leân tôùi ñænh Ngoïa Vaân, Ñieàu Ngöï caûm ôn hai vò vaø noùi: Quùy vò xuoáng nuùi nhôù lo tu haønh, ñöøng xem chuyeän sinh töû laø nhaøn haï". Ngaøy 19 baûo thò giaû Phaùp Khoâng leân am Töû Tieâu nuùi Yeân Töû goïi Baûo Saùt ñeán gaáp... Ngaøy 21 Baûo Saùt ñeán nôi. Ñieàu Ngöï troâng thaáy, cöôøi maø noùi: "Ngöôi sao ñeán muoän theá? Ta saép ñi roài. Trong Phaät Phaùp coù ñieàu gì chöa hieåu thì mau hoûi ñi". Baûo Saùt noùi: "Khi Maõ Toå Ñaïi sö beänh, vò vieän chuû hoûi: gaàn ñaây toân vò theá naøo? Maõ Toå ñaùp: Ngaøy ñoái dieän Phaät, ñeâm ñoái dieän Phaät. Y Ù aáy theá naøo? "Ñieàu Ngöï lôùn tieáng: Nguõ Ñeá vaø Tam Hoaøng laø vaät gì?" Baûo Saùt tieáp: "Hoa nôû roä phoâ maàu gaám, tre phöông Nam goã phöông Baéc, phaûi hieåu theá naøo?" Ñieàu Ngöï noùi: "Muø maét ngöôi ñi". Baûo Saùt lieàn thoâi...

Ngaøy 1 thaùng möôøi moät, ñuùng nöõa ñeâm, sao saùng ñaày trôøi, Ñieàu Ngöï hoûi: baây giôø laø giôø gì? Baûo Saùt thöa: giôø Tyù. Ñieàu Ngöï ñöa tay ra hieäu môû cöûa soå ñeå nhìn ra ngoaøi. Noùi: "Ñeán giôø ta ñi roài vaäy" Baûo Saùt hoûi: "Toân ñöùc ñi ñaâu baây giôø?" Ñieàu Ngöï noùi:

Moïi phaùp ñeàu khoâng sinh

Moïi phaùp ñeàu khoâng dieät

Neáu hieåu ñöôïc nhö theá

Chö Phaät thöôøng hieän tieàn

Chaúng ñi cuõng chaúng laïi

(Nhaát thieát phaùp baát sinh

Nhaát thieát phaùp baát dieät

Nhöôïc naêng nhö thò giaûi

Chö Phaät thöôøng hieän tieàn

Haø khöù lai chi höõu?).

Baûo Saùt hoûi theâm: "Coøn khi baát sinh baát dieät thì sao? "Ñieàu ngöï khua tay noùi: "Thoâi ñöøng noùi meâ nöõa". Roài ngoài theo kieåu sö töû toïa maø hoùa...

Xaù lôïi cuûa Ñieàu Ngöï ñöôïc phaân laøm hai phaàn... Moät phaàn ñeå vaøo baûo thaùp nôi Ñöùc Laêng, moät phaàn ñeå ôû kim thaùp chuøa Vaân Yeân nuùi Yeân Töû.

Saùch Tam Toå Thöïc Luïc, trong caùc phaàn noùi veà Truùc Laâm vaø Phaùp Loa, ñaõ coù nhöõng ñoaïn noùi tyû myõ veà caùc söï kieän lòch söû coù ghi ngaøy thaùng vaø caùc chi tieát nhoû nhaët nhö trong ñoaïn vaên treân. Nhöõng taøi lieäu naøy raát quùy giaù vaø ñaùng tin caäy hôn nhöõng taøi lieäu trong caùc boä söû, bôû vì caùc saùch nhö Tam Toå Thöïc Luïc ñöôïc baûo toàn trong caùc chuøa chieàn, tröø nhöõng sai laàm trong khi bieân cheùp ít ai daùm söûa chöõa moät chöõ. Traùi laïi caùc boä söû thöôøng ñaõ ñöôïc caùc söû quan bieân taäp theo quan ñieåm mình ñoâ khi vì thaønh kieán chính trò vaø yù thöùc heä maø theâm bôùt khieán cho nhieàu chi tieát bò maát maùt hoaëc sai laïc.

Truùc Laâm khoâng bieát ñaõ coù ñöôïc bao nhieâu ñeà töû xuaát gia ñaéc phaùp. Ta bieát Baûo Saùt laø ñeä töû ñaàu tay raát gaàn guõi, nhöng Baûo Saùt laïi khoâng ñöôïc phoù thaùc nhieäm vuï toå thöù hai cuûa Truùc Laâm. Coù leõ Baûo Saùt khoâng coù khieáu nhö Phaùp Loa veà maët duy trì toå chöùc giaùo hoäi. Ngoaøi Baûo Saùt vaø Phaùp Loa, ta coøn thaáy caùc vò Baûo Phaùc, Phaùp Khoâng, Phaùp coå vaø Hueä Nghieâm cuõng laø ñeä töû cuûa Truùc Laâm. Ngoaøi ra, theo Ñoà Bieåu cuûa Hueä Nghieâm trong saùch Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc, trong soá caùc ñeä töû cuûa Truùc Laâm coøn caùc vò Phaùp Traøng, Höông Traøng, Höông Sôn vaø Maät Taïng

[1](65) Saùch Tam Toå Thöïc Luïc goïi laø "Kim Phaät"

[2](66) Sau khi nhöõng traän ñaùnh ôû bieân giôùi Laøo Vieät keát thuùc vaøo muøa heø naêm 1295, Truùc Laâm ñaõ töøng ñi thöïc taäp xuaát gia ôû chuøa Vuõ Laâm (ôû laøng Vuõ Laâm ñaõ töøng ñi thöïc taäp, phuû Yeân Khaùnh, tænh Ninh Bình). Maõi ñeán naêm 1299 vua môùi chính thöùc xuaát gia taïi nuùi Yeân Töû. taïi Vuõ Laâm coù saün moät haønh cung cuûa Nhaân Toâng vì Nhaân Toâng taäp söï xuaát gia taïi ñoù neân haønh cung ñöôïc bieán thaønh chuøa Vuõ Laâm.

[3](67)

Hoàng thaáp baùc quy cöôùc

Hoaøng höông chích maõ yeân

Sôn taêng trì tònh giôùi

Ñoàng toïa baát ñoàng xan

[4](68) Khaéc Chung noùi vôùi ngöôøi Chieâm Thaønh raèng tröôùc khi coâng chuùa leân hoûa ñaøn cheát theo vua Chieâm thì neân ñeå coâng chuùa ra ngoøai bôø bieån ñeå laøm leã chieâu hoàn ôû ven trôøi, ñoán linh hoàn vua Chieâm cuøng veà hoûa ñaøn. Ngöôøi Chieâm nghe theo; Khaéc Chung duøng thuyeàn nheï cöôùp laáy coâng chuùa ñem veà. Leânh ñeânh loanh quanh maõi ôû ñöôøng bieån, möôøi thaùng sau môùi veà ñeán kinh sö. Theo saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, coâng chuùa Huyeàn Traân sau khi veà nöôùc ñaõ xuaát gia tu hoïc taïi chuøa Noän Sôn, xaõ Hoå Sôn, huyeän Thieân Baûn tænh Nam Ñònh.

[5](69) Hueä Voõ Ñaïi Vöông Quoác Chaån.

[6](70) Khuùc luïc thaèng saøng: gheá naøy duøng trong thieàn vieän

[7](71) Ñeä nhaát nghóa ñeá: chaân lyù tuyeät ñoái.

[8](72) Taùm chöõ thaùo tung: Taùm chöõ laø "sinh dieät dieät dó, tòch dieäc vi laïc" (sinh vaø dieät sau khi ñaõ dieät roài, thì ñoù laø nieàm vui nieát baøn). Kinh Nieát Baøn, phaåm Thaùnh Haïnh, keå chuyeän Boà Taùt Tuyeát Sôn hy sinh cho quyû La saùt aên thòt ñeå ñöôïc nghe nöûa sau cuûa baøi keä, goàm coù taùm chöõ. Toaøn baøi keä nhö sau:

"Chö haïnh voâ thöôøng

Thò sinh dieät phaùp

Sinh dieät dieät dó

Tòch dieät vi laïc".

---o0o---