Ngöôøi chính thöùc noái doøng Truùc Laâm laø toå thöù hai laø thieàn sö Phaùp Loa, teân tuïc laø Ñoàng Kieân Cöông. OÂng sinh naêm 1284. Lôùn leân oâng raát thoâng minh, noùi naêng hieàn töø, khoâng aên caù thòt. Meï oâng hoài tröôùc ñaõ sinh tôùi 8 ñöùa con gaùi; khoâng muoán sinh theâm nöõa khi coù thai oâng, baø ñaõ uoáng thuoác phaù thai. Phaù tôùi boán laàn maø thai khoâng hö, vì theá khi sinh, oâng ñöôïc ñaët teân laø Kieân Cöông. Naêm 1304, oâng ñöôïc 21 tuoåi. Hoài aáy Truùc Laâm ñang ñi du haønh caùc mieàn thoân queâ, phaù tröø daâm töø, thuyeát phaùp vaø boá thí, gaëp Truùc Laâm oâng xin ñi xuaát gia. Truùc Laâm lieàn göûi oâng tôùi tham hoïc vôùi hoøa thöôïng Tính Giaùc ôû Quyønh Quaùn. Hoài ñoù oâng ñöôïc Truùc Laâm ñaët teân laø Thieän Lai. Thieän Lai hoûi hoøa thöôïng Tính Giaùc ñuû caùc loaïi caâu hoûi, nhöng hoøa thöôïng chöa khai thò cho oâng ñöôïc. OÂng ñoïc kinh Laêng Nghieâm ñeán ñoaïn A Nan baûy laàn hoûi veà vò trí cuûa taâm vaø ñoaïn noùi veà khaùch traàn, thì boång thaáy coù choã sôû ngoä. Moät hoâm oâng veà tham yeát Truùc Laâm, gaëp luùc Truùc Laâm ñang thaêng ñöôøng cöû baøi tuïng Thaùi Döông OÂ Keâ, thì trong taâm chôït tænh. Truùc Laâm bieát theá lieàn baûo ñi theo beân mình. Moät hoâm, oâng trình Truùc Laâm moät baøi tuïng veà " tam yeáu" bò Truùc Laâm gaïch moät gaïch daøi töø treân xuoáng döôùi. Boán laàn thænh caàu, Truùc Laâm vaãn khoâng chæ giaùo, baûo veà töï mình tham khaûo. Ñeâm aáy, oâng veà phoøng noå löïc thieàn quaùn. Quaù nöõa ñeâm, nhaän thaáy hoa ñeøn ruïng, oâng beøn ñaïi ngoä. Lieàn ñem choã sôû ngoä aáy leân trình leân Truùc Laâm vaø ñöôïc aán chöùng. Töø ñoù oâng phaùt nguyeän tu theo 12 haïnh ñaàu ñaø, baét chöôùc Truùc Laâm. Naêm 1305, oâng ñöôïc Truùc Laâm cho thoï giôùi Tyø Khöu vaø Boà Taùt, vaø cho hieäu laø Phaùp Loa. Naêm 1306, oâng ñöôïc laäp laøm giaûng chuû chuøa Baùo AAÂn. Naêm 1307 cuøng vôùi 6 vò ñeä töû khaùc cuûa Truùc Laâm, oâng ñöôïc Truùc Laâm daïy cho boä Ñaïi Tueä Ngöõ Luïc treân am Quaùn Truù. Thaùng naêm naêm ñoù, treân am Ñình Truù, vaøo ngaøy raèm, oâng ñöôïc Truùc Laâm trao y baùt vaø taâm keä. Nhö vaäy laø oâng ñöôïc ñaéc phaùp chæ sau hôn 3 naêm tu hoïc. Moàng moät teát naêm Maäu thaân 91308) oâng ñöôïc chính thöùc laøm truï trì chuøa Baùo AAÂn ôû Sieâu Loaïi, vaø ñöôïc giao cho chöùc vuï Toå thöù hai cuûa thieàn phaùi Truùc Laâm. Naêm ñoù nhaø nöôùc cuõng cho chuøa 100 maãu ruoäng vaø caáp ngöôøi caøy ñeå laáy hoa lôïi cho chuøa.

Phaùp Loa maát naêm 1330, thoï 47 tuoåi. OÂng tu nhö vaäy ñöôïc 26 naêm vôùi 23 naêm trong chöùc vuï laõnh ñaïo giaùo hoäi. Cuoäc ñôøi haønh ñaïo cuûa oâng cuõng raát hoaït ñoäng khoâng keùm gì Truùc Laâm.

Trong thôøi gian Phaùp Loa haønh ñaïo, soá löôïng töï vieän cuûa giaùo hoäi Truùc Laâm taêng leân raát nhieàu, phong traøo hoïc Phaät lan roäng, soá ngöôøi xuaát gia vaø quy y cuõng taêng gia raát mau choùng. Trong giôùi ngöôøi quyeàn quyù, cuõng coù nhieàu ngöôøi xuaát gia hoaëc quy y. Nhöng Phaät söï ñaùng keå nhaát trong ñôøi Phaùp Loa laø söï aán haønh Ñaïi Taïng Kinh.

Thaùng hai naêm AÁt muøi (1295) coù söù nhaø Nguyeân laø Tieâu Thaùi Ñaêng sang. Khi Thaùi Ñaêng veà, vua Anh Toâng cho noäi vieân ngoaïi lang laø Traàn Khaéc Duïng vaø Phaïm Thaûo cuøng ñi theo. Muïc ñích laø thænh moät aán baûn Ñaïi Taïng Kinh môùi nhaát cuûa Trung Hoa. AÁn baûn naøy sau sau ñöôïc caát ôû phuû Thieân Tröôøng. Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cheùp laø " baûn phoù ñöôïc in ñeå löu haønh". Saùch Tam Toå Thöïc Luïc noùi ñeán naêm 1311, nghóa laø ba naêm sau khi Truùc Laâm tòch, Anh Toâng ban chieáu Tuïc San Ñaïi Taïng Kinh, nhö vaäy laø vieäc khaéc baûn ñöôïc baét ñaàu töø naêm 1295 hoaëc ñaàu naêm 1296, roài coâng vieäc bò giaùn ñoaïn vaøo naêm 1308 khi Truùc Laâm maát, cho ñeán naêm 1311 môùi laïi tieáp tuïc Phaùp Loa ñaõ uûy cho Baûo Saùt, ñeä töû ñaàu tay cuûa Truùc Laâm vaø laø sö huynh cuûa Phaùp Loa, chuû tröông vieäc khaéc baûn. AÁn baûn Ñaïi Taïng Kinh ñöôïc thænh töø Trung Hoa naêm 1295 laø aán baûn naøo? Ñaây laø aán baûn thöïc hieän trong khoaûng töø naêm 1278 tôùi naêm 1294 taïi chuøa Phoå Minh ôû Haøng Chaâu, goàm coù 1.422 muïc, 6.010 quyeån, ñoùng laïi trong 587 taäp. Ñoù laø aán baûn Ñaïi Taïng Kinh ñaàu tieân ñöôïc thöïc hieän döôùi trieàu Nguyeân. Tieâu Thaùi Ñaêng qua Vieät Nam naêm 1295, vöøa luùc aán baûn naøy môùi ñöôïc thöïc hieän xong chöøng moät naêm. Coá nhieân laø oâng ta ñaõ noùi vôùi vua Anh Toâng veà aán baûn naøy cho neân vua môùi uûy hai ngöôøi ñi theo veà Taøu ñeå thænh cho ñöôïc moät boä. Naêm 1295, Truùc Laâm coøn laøm thaùi thöôïng hoaøng, chöa xuaát gia. Ta coù theå noùi raèng chính Truùc Laâm daõ baûo vua Anh Toâng laøm vieäc aáy.

Coâng vieäc khaéc baûn goã Ñaïi Taïng Kinh ñaõ tieán haønh trong bao laâu? Ta chæ thaáy noùi vaøo thaùng chaïp naêm Kyû muøi (1319), taêng só vaø cö só cuøng hieán maùu in moät Ñaïi Taïng Kinh treân 5.000 quyeån ñeå an trí taïi chuøa Quyønh Laâm. Ñaây coù leõ laø baûn in ñaàu tieân ñeå khaùnh thaønh; chính Phaùp Loa ñaõ keâu goïi vieäc hieán maùu. Nhö vaäy laø vieäc khaéc baûn ñaõ hoaøn thaønh vaøo naêm 1319; thôøi gian khaéc baûn laø 24 naêm, keå caû ba naêm coâng vieäc bò giaùn ñoaïn. Saùch Saùch Tam Toå Thöïc Luïc cuõng ghi naêm 1329 Phaùp Loa laïi cho in Ñaïi Taïng Kinh. AÁn baûn Ñaïi Taïng Kinh ñöôïc thöïc hieän taïi kinh ñoâ Vieät Nam do Baõo phaùc chuû tröông, töông ñoái ngaén hôn aán baûn 1294 cuûa nhaø Nguyeân. Vì Baõo Phaùc trong khi tuïc san ñaõ boû ñi moät soá caùc kinh muïc khoâng thoâng duïng. Soá quyeån coøn laïi treân 5.000 quyeån so vôùi soá 6.010 quyeån cuûa aán baûn chuøa Phoå Ninh. Saùch Saùch Tam Toå Thöïc Luïc hai laàn duøng töø ngöõ " treân 5.000 quyeån" ñeå noùi veà Ñaïi Taïng Kinh ñôøi Traàn maø khoâng noùi con soá ñích xaùc. Coù leõ laø vì coù nhieàu taùc phaåm tuaàn töï ñöôïc khaéc baûn ñeå theâm vaøo cho taïng kinh vöøa ñöôïc thöïc hieän. Saùch Saùch Tam Toå Thöïc Luïc coù cheùp raèng vua Anh Toâng coù vieát vaø khaéc baûn caùc taùc phaåm Thieàn Laâm Thieát Chuûy Ngöõ Luïc, Truùc Laâm Haäu Luïc, Ñaïi Höông Haûi AÁn Thi Taäp, Thaïch Thaát Mò Ngöõ vaø Taêng Giaø Toaùi Söï (taát caû ñeàu cuûa Truùc Laâm), ñeå vaøo trong Ñaïi Taïng Kinh maø phaùt haønh. Nhöõng taùc phaåm cuûa Traàn Thaùi Toâng nhö Khoùa Hö Luïc, Thieàn Toâng Chæ Nam, Kim Cöông Tam Muoäi Kinh, Luïc Thì Saùm Hoái Khoa Nghi vaø cuûa Tueä Trung nhö Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc hoài ñoù chaéc chaén cuõng ñaõ ñöôïc ñöa vaøo Ñaïi Taïng.

Ta neân bieát vieäc khaéc baûn Ñaïi Taïng Kinh laø moät coâng trình vó ñaïi maø khoâng coù chuøa naøo hoài ñoù ñuû söùc moät mình töï laøm. Baõo Phaùc chaéc haún ñaõ thöïc hieän aán baûn naøy vôùi söï uûng hoä taän löïc cuûa trieàu ñình, vaø döôùi quyeàn thieàn sö chaéc chaén coù haøng traêm ngöôøi vieát chöõ vaø coù haøng traêm ngöôøi khaéc baûn. Chaéc raèng neáu khoâng coù söï trôï löïc veà taøi chính vaø nhaân coâng cuûa chính quyeàn thì Baõo Phaùc ñaõ khoâng theá naøo laøm ñöôïc vieäc aáy. Hai möôi naêm trôøi ñaõ ñöôïc ñeà ra ñeå thöïc hieän aán baûn, thôøi gian naøy coù theå goïi laø ngaén nguõi. Raát tieác ta khoâng coøn giöõ laïi ñöôïc moät baûn goã naøo hoaëc moät quyeån kinh naøo ñeå coù theå ñaùnh giaù ñöôïc kyõ thuaät aán loaùt thôøi ñoù.khi nhaø Minh xaâm chieám Ñaïi Vieät, töôùng Tröông Phuï ñaõ thu goùp heát caû moïi saùch coå kim chôû veà Kim Laêng ^(*). Moäc baûn Ñaïi Taïng Kinh hoaëc ñaõ bò quaân minh chôû ñi hoaëc laø thieâu huûy. Nhöõng coâng trình xaây döïng moät neàn vaên hoïc ñoäc laäp cuûa nöôùc ta ñaõ bò Tröông Phuï phaù huûy quaù nhieàu.

Phaùp Loa cuõng coù chuù giaûi nhieàu kinh ñieån, saùng taùc nhieàu saùch giaùo khoa Phaät hoïc vaø bieân taäp nhieàu nghi thöùc. Nhöõng taùc phaåm cuûa thieàn sö haún cuõng ñaõ ñöôïc ñöa vaøo trong Ñaïi Taïng nhaø Traàn. Sau ñaây laø nhöõng saùch cuûa oâng laøm:

1) Thaïch Thaát Mò Ngöõ Nieâm Tuïng: Nhöõng löoøi nhaän xeùt vaø nhöõng baøi keä tuïng vieát veà taùc phaåm Thaïch Thaát Mò Ngöõ cuûa Truùc Laâm.

2) Tham Thieàn Yeáu Chæ: Soaïn naêm 1322 theo lôøi yeâu caàu cuûa thöôïng hoaøng Minh toâng. Sau ñoù Minh Toâng ban hieäu cho Phaùp Loa laø Minh Giaùc.

3) Kim Cöông Tröôøng Ñaø La Ni Kinh Khoa Chuù: Phaân tích vaø chuù giaûi kinh Kim Cöông Tröôøng Ñaø La Ni.

4) Phaùp Hoa Kinh Khoa Sôù: Phaân tích vaø luaän giaûi kinh Phaùp Hoa.

5) Laêng Giaø Kinh Khoa sôù: Phaân tích vaø luaän giaûi kinh Laêng Giaø

6) Baùt Nhaõ Taâm Kinh Khoa Sôù: Phaân tích vaø luaän giaûi Taâm Kinh Baùt Nhaõ.

7) Phaùp Söï Khoa Vaên: Veà caùc nghi thöùc vaø sôù ñieäp duøng trong nhöõng leã löôïc Phaät Giaùo.

8) Ñoä Moân Trôï Thaønh Taäp: Caùc nghi thöùc veà cuùng ñaøn chaån teá.

9) Nhaân Vöông Hoä Quoác Nghi Quyõ: Soaïn rieâng cho vua Minh Toâng duøng.

10) Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc: Bieân taäp nhöõng thieàn ngöõ vaø thi tuïng cuûa Tueä Trung.

Caùc saùch khoa sôù 3,4,5 vaø 6 laø nhöõng saùch giaùo khoa Phaät hoïc. Nhöõng taùc phaåm treân ñeàu thaát laïc, duy coù taùc phaåm Tham Thieàn Yeáu Chæ, chæ ñöôïc giöõ laïi moät phaàn in döôùi ñaàu ñeà laø Thieàn Ñaïo Yeáu Hoïc, thaáy ñaët naèm sau phaàn lòch söû cuûa Phaùp Loa trong Saùch Tam Toå Thöïc Luïc. Saùch Tam Toå Thöïc Luïc cuõng coù noùi raèng chính thieàn sö Phaùp Loa ñaõ ñeà lôøi Baït cho Ñaïi Taïng Kinh ñôøi Traàn. Baøi Baït naøy vieát vaøo naêm 1321. Taùm taùc phaåm ñaàu cuûa Phaùp Loa ñeàu ñöôïc khaéc vaø in naêm 1323. Rieâng taùc phaåm thöù 9 soaïn theo lôøi vua Anh Toâng ñeå vua duøng haèng ngaøy.

Soá ngöôøi xuaát gia vaø gia nhaäp giaùo hoäi Truùc Laâm caøng ngaøy caøng ñoâng. Thaùng Chín naêm Quyù Söûu (1313) Phaùp Loa phuïng chieáu ñeán cö truù taïi chuøa Vónh Nghieâm ôû Löông Giang, ñaët vaên phoøng trung öông cuûa giaùo hoäi, kieåm tra töï vieän vaø laøm soå taêng tòch. Ñaây laø laàn ñaàu tieân trong lòch söû Phaät Giaùo Vieät Nam taêng só coù hoà sô taïi Giaùo Hoäi Trung Öông. Phaùp Loa thaáy soá löôïng taêng só ñoâng quaù lieàn quyeát ñinh ba naêm môùi coù moät laàn ñoä taêng. Giôùi ñaøn ba naêm ñöôïc toå chöùc moät laàn vaø moãi laàn soá ngöôøi xin thuï giôùi bò thaûi ra coù ñeán haøng nghìn ngöôøi. Tính ñeán naêm 1329, soá taêng só ñöôïc xuaát gia trong nhöõng giôùi ñaøn do giaùo hoäi Truùc Laâm toå chöùc döôùi quyeàn laõnh ñaïo cuûa Phaùp Loa laø treân 15.000 vò. Veà töï vieän, naêm 1313 coù tôùi treân 100 ngoâi chuøa thuoäc vaøo giaùo hoäi Truùc Laâm (Saùch Tam Toå Haønh Traïng cuûa Ngoâ Thì Nhaäm noùi coù hôn 800 ngoâi chuøa - Ngoâ Thì Nhaäm laáy taøi lieäu trong Tam Toå Thöïc Luïc. Baûn Tam Toå Thöïc Luïc aán haønh naêm 1943 taïi Haø Noäi ghi " giaø lam, phaøm baùch dö sôù" , chöõ Phaøm coù theå laø chöõ Baùt vieát laàm ra). Phaùp Loa laøm raát nhieàu vieäc xaây döïng. Taïi chuøa Baùo AAÂn, naêm 1314 oâng ñaõ xaây döïng ñöôïc 5 caây Baûo thaùp, hai cô sôû haønh ñaïo lôùn (Quyønh Laâm vaø Baùo AAÂn) vaø treân 200 taêng ñöôøng. Veà vieäc ñuùc töôïng, Phaùp Loa ñaõ ñuùc tôùi 1.300 töôïng Phaät lôùn nhoû baèng ñoàng. Vua Anh Toâng nhaân ngaøy leân laøm Thaùi Thöôïng Hoaøng ñaõ cho ñuùc töôïng ñoàng ba vò Phaät Di Ñaø, Thích Ca vaø Di Laëc, moãi töôïng cao 17 thöôùc ta. Coù theå noùi laø baát ñoäng saûn cuùng vaøo cho giaùo hoäi, phaàn lôùn laø nhöõng ngöôøi coù quyeàn theá vaø giaøu coù trong trieàu. Naêm 1308, vua Anh Toâng ñaõ laáy 100 maãu ruoäng rieâng cuûa gia ñình nhaø Traàn ñeå cuùng vaøo chuøa Baùo AAÂn. Naêm 1312 Anh Toâng cuùng döôøng naêm vaïn quan tieàn ñeå Phaùp Loa boá thí cho daân ngheøo. Vua cuõng daâng cuùng thuyeàn beø vaø kieäu phu cho chuøa duøng, nhöng Phaùp Loa töø choái khoâng nhaän. Vua laïi sai laáy 500 maãu ruoäng töø Nieäm Nhö Trang cuùng vaøo chuøa laøm baát ñoäng saûn. Naêm 1313, Anh Toâng laïi theo lôøi di chieáu cuûa Nhaân Toâng laáy nhöõng baûo vaät thôø töï tam baûo cuûa meï maø cuùng döôøng vaøo chuøa Baùo AAÂn, laïi cuùng döôøng vaät lieäu xaây döïng vaø cung caáp thôï phu ñeå laøm theâm chuøa thaùp. Cuøng trong naêm ñoù, Baûo Töø hoaøng thaùi haäu ñaõ quy y taïi chuøa naøy. Naêm 1315, Anh Toâng laáy 30 maãu ruoäng cuûa ngöôøi cung nhaân cuõ hoï Phaïm cuùng vaøo chuøa. Naêm 1317 tö ñoà Vaên Hueä Vöông cuùng döôøng 4.000 löng tieàn, vaø moät ngöôøi teân Nguyeãn Tröôøng ôû Laâm Ñoäng cuùng döôøng 75 maãu ruoäng vaøo chuøa Quyønh Laâm. Naêm 1318 Hoa Löu cö só hoï Voõ cuùng döôøng chuøa Quyønh Laâm 20 maãu ruoäng. Naêm 1324 tö ñoà Vaên Hueä Vöông vaø Thöôïng Traân coâng chuùa cuùng döôøng tôùi 900 laïng vaøng ñeå ñuùc töôïng Di Laëc. Con trai cuûa Nhaät Trinh coâng chuùa laø Di Loan cö só cuùng döôøng 300 maãu ruoäng taïi phuû Thanh Hoa, BaûoTöø hoaøng thaùi haäu cuùng döôøng 222 maãu ñaát ôû phuû An Hoa. Sau ñoù, Tö Ñoà Van Hueä Vöông laïi cuùng 300 maãu ruoäng ôû Gia Laâm. Luùc naøy ñieàn ñòa cuùng vaøo cho rieâng chuøa Quyønh Laâm ñaõ leân tôùi treân 1.000 maãu. Chuøa coù tôùi 1.000 taù ñieàn laøm ruoäng. Ta khoâng bieát lôïi töùc cuûa treân 1.000 maãu ruoäng naøy coù ñöôïc chi duïng vaøo caùc vieäc Phaät söï vaø taêng söï ôû caùc chuøa khaùc trong giaùo hoäi Truùc Laâm hay khoâng. Söï uûng hoä thaùi quaù ñoái vôùi Phaät Giaùo naøy seõ gaây nhieàu phaûn öùng töø phía nho gia voán nghó raèng Nho Giaùo ñaùng lyù phaûi coù ñòa vò cuûa Phaät Giaùo luùc baáy giôø.

Ta bieát raèng hoài Anh Toâng thænh Truùc Laâm veà cung ñeå thuï Boà Taùt Taâm Giôùi, vöông coâng baùch quan ñaõ xin thuï phaùp quy y khaù nhieàu. trong ñôøi Phaùp Loa, giôùi quyeàn quyù tieáp tuïc xu höôùng veà ñaïo Phaät. Naêm 1316 Anh Toâng xin ñöôïc chính thöùc thuï Taïi Gia Boà Taùt Giôùi (tröôùc ñaây chæ môùi Taâm Giôùi, chöa bò raøng buoäc cuï theå veà phöông dieän hình thöùc vaøo 58 giôùi ñieàu cuûa Boà Taùt).

Naêm 1319, Phaùp Loa nhaän lôøi môøi cuûa quoác phuï thöôïng teá Quoác Chaån vaøo giaûng Ñaïi Tueä Ngöõ Luïc trong phuû An Hoa. Cuõng naêm aáy, oâng trao giôùi taïi gia cho Hoa Döông coâng chuùa. Naêm 1320, Tueä Nhaõ ñaïi vöông xin ñöôïc thuï Boà Ñeà Taâm Giôùi. Naêm 1322 nhieàu ngöôøi trong trieàu ñình ñoùng goùp vaøo vieäc cuùng döôøng ñeå ñuùc 1.000 töôïng Phaät, trong soá ñoù coù Baûo Töø hoaøng thaùi haäu, Baûo Hueä Quoác maãu, Baûo Vaân coâng chuùa, tö ñoà Vaên Hueä Vöông, Uy Hueä Vöông, Höng Uy Haàu, Hoaøi Ninh Haàu, Ñaëng Trung Töû, Ñoaøn Nhöõ haøi... (tö ñoà Vaên Hueä Vöông xuaát gia vaøo naêm naøy). naêm 1323, Vaên Hueä Vöông vaø Uy Hueä Vöông ñeán chuøa Baùo aân xin thuï Boà Ñeà Taâm Giôùi vaø phaùp quaùn ñænh; Baûo Vaân coâng chuùa, roài Baûo Töø hoaøng haäu vaø Vaên Hueä Vöông thænh Phaùp Loa giaûng kinh Hoa Nghieâm. Naêm 1324 Chieâu Töø hoaøng thaùi phi coâng chuùa (con cuûa Quoác Chaán) vaø Leä Baûo coâng chuùa (con Chieâu Huaán Vöông) xuaát gia... Veà vieäc hoïc Phaät, tình hình cuõng raát nhoän nhòp. Sôï giôùi taêng só ñoâng ñaûo maø khoâng theå hieåu vaø thuï trì giôùi phaùp, naêm 1322 Phaùp Loa cho khaéc baûn cuoán Töù Phaàn Luaät (giôùi luaät Tyø Khöu) ñeå in vaø phoå bieán cho giôùi taêng só hoïc taäp. OÂng thænh caàu hai vò sö huynh laø Toâng Caûnh vaø Baõo Phaùc veà chuøa Sieâu Loaïi môû nhöõng lôùp daïy veà Töù Phaàn Luaät cho taêng só vaø in 5.000 baûn Töù Phaàn Luaät phaùt cho caùc hoïc vieân. Toâng Caûnh vaø Baõo Phaùc luùc naøy ñaõ ñöôïc toân xöng laøm quoác sö: Toâng Caûnh truù trì ôû Tieân Du, coøn Baõo Phaùc ôû nuùi Vuõ Ninh. Ngoaøi söï giaûng daïy caùc kinh phoå thoâng nhö Kim Cöông, Laêng Nghieâm, Vieân Giaùc vaø caùc boä luïc nhö Tuyeát Ñaâu Ngöõ Luïc, Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc, Ñaïi Tueä Ngöõ Luc, Phaùp Loa coøn paûhi giaûng caùc kinh Nieát baøn, Laêng Giaø, Phaùp Hoa vaø nhaát laÃ¸ Hoa Nghieâm. Thieàn hoïc vaøo thôøi ñaïi naøy ñaõ mang naëng tính chaát hoïc hoûi vaø ñaøm thuyeát. Vieäc hoïc kinh Hoa Nghieâm ñaõ trôû neân moät phong traøo trong thieàn giôùi. Phaùp Loa ñaõ giaûng Hoa Nghieâm nhieàu laàn taïi chuøa Sieâu Loaïi, Quyønh Laâm, Döôõng Phöôùc, Xí Thònh Quang, An Laïc Taøng Vieän, thaáy söùc yeáu, oâng lieàn nhôø Bích Phong Tröôûng Laõo giaûng tieáp. Nhöõng buoåi giaûng nhö theá raát ñoâng ngöôøi nghe. Khoùa giaûng naêm 1322 ôû chuøa Baùo AAÂn chaúng haïn, coù treân 1.000 ngöôøi ñi nghe. Nhöõng buoåi giaûng maø ít ngöôøi ñi nghe nhaát cuõng coù naêm saùu traêm ngöôøi. Nhôø coù baûn goã taøng tröõ taïi chuøa Baùo AAÂn neân kinh saùch ñöôïc aán haønh roäng raõi, cung caáp ñaày ñuû cho nhu yeáu hoïc Phaät khaép xöù.

Phaùp Loa coù raát ñoâng ñeä töû. Trong soá treân 15.000 ngöôøi xuaát gia trong caùc giôùi ñaøn cuûa giaùo hoäi Truùc Laâm toå chöùc, coù tôùi hôn 3.000 vò tôùi caàu phaùp vaø ñaéc phaùp vôùi oâng. Nhöõng vò ñeä töû laøm giaûng sö noåi danh laø Tueä Nhieân, Tueä Chuùc, Haûi AÁn, Hoaèng Teá vaø Huyeàn Giaùc. Ngoaøi ra caùc vò ñeä töû xuaát saéc khaùc laø Queá Ñöôøng, Caûnh Ngung, Caûnh Huy vaø Tueä Quaùn. Huyeàn Quang laø ñeä töû xuaát gia vôùi Baõo Phaùc, coù hoïc vôùi Truùc Laâm nhöng cuõng caàu phaùp vôùi Phaùp Loa. Huyeàn Quang laø ngöôøi raát gioûi veà chöõ nghóa thi vaên: oâng coù nhieäm vuï khaûo duyeät vaø nhuaän saéc moïi vaên kieän quan troïng, nhaát laø nhöõng baûn vaên caàn ñc aán haønh. chính ñoaïn tieåu söû Phaùp Loa trong saùch Tam Toå Thöïc Luïc maø Trung Minh bieân taäp ñaõ do oâng hieäu khaûo tröôùc khi cho khaéc baûn.

ÔÛ Trung Hoa luùc baáy giôø, nhaø Nguyeân ñang trò vì vaø coù khuynh höôùng uûng hoä Maät Giaùo. Ñaïi Taïng Kinh chuøa Phoå Ninh chaéc haûn chòu aûnh höôûng nhieàu veà Maät Giaùo, nghóa laø coù theâm nhieàu kinh baûn veà heä thoáng giaùo lyù thaàn bí naøy. Phaät Giaùo ñaàu ñôøi Traàn ñaõ khoâng bò aûnh höôûng cuûa Maät Giaùo nhieàu nhö ôû ñôøi Lyù: taùc phaåm cuûa Thaùi Toâng vaø Tueä Trung chöùng toû ñieàu ñoù. Thieàn hoïc trong thôøi ñaïi cuûa Thaùi Toâng, Thaùnh Toâng vaø Nhaân Toâng tuy coù thieân veà söï hoïc hoûi vaø coù khuynh höôùng vaên chöông, nhöng veà aûnh höôûng Maät Toâng ñaõ nheï. Baét ñaàu töø ñôøi Anh Toâng vaø Phaùp Loa, aûnh höôûng naøy trôû thaønh naëng neà trôû laïi. Naêm 1318, vua Anh Toâng xuoáng chieáu ñi tìm vò taêng só AÁn Ñoä teân laø Ban Ñeå Ña OÂ Sa Thaát Lôïi veà dòch Moät cuoán kinh Maät Giaùo teân laø Baïch Taùn Thaàn Chuù Kinh. Phaùp Loa ñeå raát nhieàu thì giôø vaøo vieäc trì chuù (Tam Toå Thöïc Luïc noùi: Sö thöôøng ngaøy ñeâm trì chuù leã Phaät). OÂng cuõng coù phaân tích vaø chuù thích moät kinh vaên coù khuynh höôùng Maät Giaùo goïi laø Kim Cöông Tröôøng Ñaø La Ni Khoa Chuù. Naêm 1311, coù moät vò taêng só AÁn Ñoä teân Du Chi Ba Lam tôùi, xöng laø 300 tuoåi, theo Maät Giaùo, coù theå ngoài xeáp baèng noåi leân maët nöôùc. Vò taêng naøy coù moät coâ con gaùi teân laø Ña La Thanh, ñöôïc vua Anh Toâng tuyeån vaøo laøm cung phi. Vaøo ñôøi vua Minh Toâng cuõng coù moät vò taêng Maät Giaùo AÁn Ñoä teân laø Boà Ñeà Thaát Lyù sang, cuõng coù theå noåi leân maët nöôùc. Vua Anh Toâng coù veû öa chuoäng Maät Giaùo. Vua ñöôïc Phaùp Loa laøm leã quaùn ñænh naêm 1320 tröôùc khi baêng. Nhieàu ngöôøi khaùc nhö Vaên Hueä Vöông vaø Uy Hueä Vöông cuõng ñaõ xin nhaän leã quaùn ñænh, moät nghi thöùc Maät Giaùo.

Saùch Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cheùp raèng ngaøy Anh Toâng oám naëng saép baêng. Baûo Töø hoaøng thaùi haäu cho ngöôøi ñi môøi Phoå Tueä Toân Giaû tôùi laøm pheùp quaùn ñænh vaø laäp ñaøn chay caàu nguyeän (Phoå Tueä laø toân hieäu maø vua Anh Toâng ban taëng Phaùp Loa vaøo thaùng chaùp naêm Maäu ngoï (1318) sau khi Phaùp Loa giaûng xong boä Tuyeát Ñaäu Ngöõ Luïc. Chính vua töï tay vieát boán chöõ Phoå Tueä Toân Giaû ñeå ban taëng cho Phaùp Loa). " Vua Anh Toâng beänh naëng. Phoå Tueä xin vaøo ñeå toû baøy söï soáng cheát. Anh Toâng sai traû lôøi raèng: nhaø sö haõy ôû ñaây, khi ta cheát roài, quan gia (töùc laø vua Minh Toâng) coù sai laøm theá naøo thì nhaø sö töï laøm, coøn nhö vieäc sau thì nhaø sö cuõng chöa cheát, bieát ñaâu maø ñem vieäc cheát baøy toû vôùi ta". Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cheùp nhö vaäy, sôï laàm. Anh Toâng ñoái vôùi Phaùp Loa thöôøng cung kính xöng laø ñeä töû. Sau khi thuï taïi gia Boà Taùt Giôùi, Anh Toâng raát thao thöùc muoán laøm troøn boån phaän cuûa moät oâng vua hoä phaùp. Naêm 1311, Anh Toâng giao cho Phaùp Loa traùch nhieäm tuïc san Ñaïi Taïng Kinh, moät coâng trình Phaät söï lôùn lao maø neáu nhaø nöôùc khoâng tích cöïc uûng hoä thì giaùo hoäi Truùc Laâm ít coù cô thöïc hieän noåi. Anh Toâng cuõng ñaõ töøng thænh môøi Phaùp Loa vaøo cung Tö Phuùc giaûng Ñaïi Tueä Ngöõ Luïc (1312) vaø vaøo cung Thieân Tröôøng ñeå giaûng Truyeàn Ñaêng Luïc (1318). Anh Toâng cuõng ñaõ chuaån bò ñeå xuaát gia nhöng chöa kòp thi haønh thì laâm beänh. Naêm 1318 vua ñaõ baét ñaàu aên chay. Saùch Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö cheùp: " Baây giôø thöôïng hoaøng coù yù muoán xuaát gia, baûo cung nhaân aên chay. Cung nhaân coù ngöôøi ngaïi, duy coù nöõ quan Nguyeãn Thò Dieân chaët ngoùn tay ñem daâng. Thöôïng hoaøng ngôïi khen, ban cho 40 maãu ruoäng ñeå laøm löông aên tu haønh sau naøy. Sau Nguyeãn Thò Dieân quaû nhieân xuaát gia hieäu laø ni sö Tònh Quang". Nhöõng chi tieát treân cho bieát laø Anh Toâng thöïc taâm tin ñaïo Phaät vaø raát quyù troïng Phaùp Loa. Lôøi noùi haét huûi Phaùp Loa gaùn cho anh Toâng coù leõ ñöôïc moät söû thaàn nho gia gheùt ñaïo Phaät theâm vaøo. Coù theå vì Anh Toâng meät quaù khoâng theå noùi chuyeän ñöôïc vôùi Phaùp Loa muoán ñöôïc nghó yeân doâi chuùt tröôùc khi nhaém maét neân ñaõ laéc ñaàu khoâng muoán Phaùp Loa vaøo, theá thoâi. Trong traïng thaùi ñoù, baûo ngöôøi ra nhaén moät caâu noùi voâ leã, ñoù khoâng phaûi laø phong ñoä cuûa moät ngöôøi nhö Anh Toâng.

Nhö tröôùc ñaõ noùi, nhöõng taùc phaåm cuûa Phaùp Loa ñeå laïi ngaøy nay khoâng coøn, duy chæ coù moät phaàn cuûa saùch Tham Thieàn Yeáu Chæ coøn giöõ laïi döôùi nhan ñeà Thieàn Ñaïo Yeáu Hoïc, in trong saùch Tam Toå Thöïc Luïc ngay sau phaàn noùi veà ñôøi Phaùp Loa. Thieàn Ñaïo Yeáu Hoïc coù leõ ñaõ ñöôïc gheùp vaøo trong saùch Tam Toå Thöïc Luïc trong moät aán baûn töông ñoái gaàn ñaây. Xeùt noäi dung vaø nhaát laø lôøi ghi chuù phía sau, ta coù theå noùi Thieàn Ñaïo Yeáu Hoïc laø chính do Phaùp Loa vieát. Nhöng lôøi ghi chuù aáy nhö sau:

" Sö tòch naêm 47 tuoåi, ñöôïc noái doøng sau 23 tuoåi theo toâng moân cuûa Döông Kyø, naém chæ yù cuûa Vieân Ngoä, ngaøy ngaøy ñaøm thieàn thuyeát phaùp trong tinh thaàn " voâ nhaát phaùp nhi khaû ñaéc" , nôi nôi tieáp xuùc ñoä sinh, theo tinh thaàn " phi chuùng sinh nhi baát lôïi". Khi ñi thì thaáy traâu ñaõ roáng maët traêng, khi ñöùng thì nghe ngöïa goã hí gioù; ngoâi thì döïa vaøo goác caây khoâng boùng, naèm thì nghæ löng nôi khoâng giöôøng chieáu, naøo ai coù theå bieát ñöôïc söï tuyeät vôùi cuûa ñôøi ngaøi. Kinh Chö Sôn Laâm noùi: " Thieàn toâng chôï saùng" töùc laø neáu gaëp yù chæ ngoaøi ngoân ngöõ ngöõ thì khoâng neân dính vao kieán vaên, chöùo keït vaøo nghóa huyeàn dieäu trong vaên cuù. Haõy khai môû tö duy moät caùch thong thaû, nhieân haäu môùi coù theå höôùng veà toâng moân, ñaït tôùi chuyeån ngoä, môùi coù theå naém tay toå cuøng ñi... Neáu khoâng thì cuõng chæ laøm moät cuoán saùch moït gaëm maø thoâi vaäy... Toâi tuy coù duyeân may kim caûi, ñöôïc gaëp saùch baùu naøy, vaãn hoå theïn laø khoâng coù taøi thoå phuïng, ñeå laïm bieân vaøo thaùnh tích. Nhöng nhôø ôû chuùt coâng ñöùc nhoû moïn {khaéc baûn)} naøy maø mong baùo ñöôïc töø aân, vaø phuï maãu nhieàu ñôøi.. Mong nhôø moät caâu noùi huyeàn dieäu maø taát caû ñeàu ñöôïc thaønh chính giaùc. OÂi! Göôm kiavì baát bình maø ra khoûi voû baùu, thuoác kia vì trò beänh maø gioác khoûi bình vaøng, cho neân coù keä raèng:

Ma cöôøng phaùp nhöôïc, ñaïo suy vi

Phaät toå xöa kia ñaõ lieäu kyø

Coøn coù lôøi vaøng laøm maãu möïc

Ai ngöôøi ñaït ngoä khoûi tìm chi".

Nhöõng lôøi treân cho ta thaáy ngöôøi vieát ñaõ coù caùi may maén gaëp ñöôïc cuoán Thieàn Ñaïo Yeáu Hoïc cuûa Phaùp Loa (Phaùp Loa maát naêm 47 tuoåi ñöôïc ñaéc phaùp naêm 23 tuoåi) trong moät thôøi ñaïi Phaät phaùp suy vi (coù leõ cuoái theá kyû thöù möôøi boán hay trogn theá kyû thöù möôøi laêm). OÂng ta mong coâng ñöùc khaéc baûn cuoán saùch naøy seõ baùo ñöôïc boán aân, vaø hy voïng ñôøi sau coù nhöõng ngöôøi ñoïc saùch cuûa Phaùp Loa maø ñaït ngoä. Tieác laø ta khoâng thaáy nghe teân ngöôøi khaéc baûn vaø ngaøy thaùng maø ngöôøi aáy vieát nhöõng doøng treân.

Thieàn Ñaïo Yeáu Hoïc laø moät taäp moûng, goàm coù nhöõng baøi sau ñaây:

1) Lôøi khuyeán leä keû xuaát gia tinh taán haønh ñaïo.

2) Keå laïi moät buoåi khai ñöôøng ñaïi tham cuûa Truùc Laâm naêm 1304.

3) Lôøi khuyeán caùo ñaïi chuùng veà tam hoïc cuûa thöôïng thöøa.

Trong lôøi Khuyeán leä keû xuaát gia tinh taán haønh ñaïo, Phaùp Loa coù noùi veà vieäc tìm thaày hoïc ñaïo, phaân bieät chaân nguïy vaø thieän aùc. Trong baøi " Keå laïi moät buoåi khai ñöôøng ñaïi tham cuûa Truùc Laâm naêm 1304" , Phaùp Loa chæ thuaät laïi nhöõng lôøi cuûa Truùc Laâm khai thò ñaïi chuùng veà töï tính thanh tònh saün coù cuûa moïi ngöôøi vaø ghi laïi vaøi maãu vaán ñaùp ngaén giöõa Truùc Laâm vaø moân ñeä. Baøi lôøi khuyeán caùo ñaïi chuùng veà Tam Hoïc cuûa Thöôïng Thöøa coù theå noùi laø tö töôûng cuûa Phaùp Loa veà Thieàn hoïc. Trong baøi naøy oâng ñeà caäp ñeán vaán ñeà kieán tính, veà vaán ñeà coù khoâng cuûa taâm yù, veà vaán ñeà tham cöùu thoaïi ñaàu vaø ñöa ra nhöõng lôøi khuyeán leä tu taäp. Baøi Yeáu Thuyeát Veà Ñaïi Thöøa laø moät baøi ngaén noùi veà trình töï nghe ñaïo, tö duy ñaïo vaø thöïc haønh ñaïo (vaên, tö, tu). Baøi Phaûi Am Töôøng Hoïc Thuaät noùi veà nhu yeáu phaûi hoïc tröôùc khi haønh ñoäng vaø nhöõng ñieàu thieát yeáu thöïc tieãn trong ñôøi thu ñaïo: choïn baïn toát ñeå thaân caän, hoïc kinh phaùp tìm nôi thu hoïc thuaän lôïi.

Tuy nhaán maïnh ñeán nhu yeáu tìm hoïc kinh ñieån nhöng Phaùp Loa vaãn khoâng queân ñaët vaán ñeà kieán tính leân haøng ñaàu. Vaø theo ñuùng truyeàn thoáng Tueä Trung, oâng ñaët vaán ñeà kieán tính treân caên baûn Khoâng chuû theå khoâng ñoái töôïng:

" Ngöôøi hoïc Phaät phaûi chuù troïng tröôùc heát ñeán vaán ñeà kieán tính (thaáy ñöôïc baûn tính mình). Theá naøo goïi laø thaáy tính? Thaáy ñaây laø thaáy caùi khoâng theå thaáy. Cho neân thaáy ñöôïc caùi thaáy-khoâng-thaáy töùc laø chaân tính hieän ra. Caùi thaáy veà theå tính voán voâ sinh cho neân khoâng coù söï phaùt sinh cuûa caùi thaáy aáy. Tính caùch thöïc höõu cuûa Tính chính cuõng laø khoâng, nhöng caùi thaáy chaân thöïc laïi khoâng thay ñoåi, cho neân noùi laø thaáy tính moät caùch chaân thöïc".

Phaùp Loa chæ baøy phöông phaùp thöïc tieãn nhieáp taâm giöõ yù (goïi laø tònh giôùi) nhö sau:

" Theá naøo laø tònh giôùi? laø trong 24 tieáng ñoàng hoà moät ngaøy, caùc ñieàu kieän ngoaïi caûnh khoâng daáy ñoäng, caùc ñieàu kieän noäi taâm khoâng lung lay. Taâm khoâng lung lay, thì caûnh ñaït tôùi traïng thaùi nhö nhaøn. Nhaõn caên (maét) khoâng phaûi vì ñoái töôïng maø höôùng ra ngoaøi, nhaõn thöùc (caùi thaáy) khoâng phaûi vì ñoái töôïng sôû duyeân maø höôùng vaøo beân trong. Y Ù thöùc ñöôïc raèng ra vaø vaøo khoâng giao tieáp lieân heä cho neân ñaït ñöôïc traïng thaùi ñieàu cheá ngöng chæ. Tuy goïi laø ñieàu cheá ngöng chæ maø khoâng phaûi laø baát ñoäng. Ñoái vôùi caùc thöù khaùc nhö nhó, tyû, thieät, thaân vaø yù cuõng vaäy. Ñoù goïi laø Ñaïi Thöøa Giôùi, laø Voâ Thöôïng Giôùi, vaø Voâ Ñaúng giôùi. Tònh giôùi naøy, töø moät vò tieåu taêng cho ñeán moät vò ñaïi taêng, ai cuõng coù theå duy trì vaø an truù trong ñoù ñöôïc. Nhôø duy trì tònh giôùi maø kieân coá khoâng dao ñoäng. Sau ñoù môùi taäp thieàn ñònh, buoâng xaû caû thaân vaø taâm cuøng moät luùc".

" Tham thoaïi ñaàu thì chôù ñeå giaùn ñoaïn, phaûi neân tham cöùu lieân tuïc khoâng xen keû moät yù nieäm naøo khaùc. Giöõ ñöøng ñeå nghieâng ngaõ, khoâng traïo cöû cuõng khoâng hoân traàm (73), hoaït baùt nhö ngoïc laên baøn thaïch, saùng suûa nhö göông chieáu treân ñaøi. Ñaït ñeán choã ñoù thì ñi cuõng vaäy maø ñöùng cuõng vaäy, ngoài cuõng vaäy maø naèm cuõng vaäy, noùi cuõng vaäy maø laëng thinh cuõng vaäy, khoâng luùc naøo maø khoâng ôû trong traïng thaùi thieàn. Nhö vaäy môùi giaûi phaåu tam cuù, tam huyeàn, tam yeáu, nguõ vò, tìm hieåu töù lieäu giaûn, töù taân chuû, töù chieáu duïng vaø nhöõng ñieåm thieát yeáu khaùc cuûa caùc vò thieàn toå (74)".

Phaùp Loa coù laøm nhieàu baøi thô vaø keä tuïng. Nhöng taát caû baøi keä tuïng cuûa oâng vieát trong Thaïch Thaát Mò Ngöõ Nieâm Tuïng ñaõ maát theo taùc phaåm. Chæ coøn laïi ba baøi thô: Moät baøi ca tuïng Tueä Trung thöôïng só coøn tìm thaáy ôû Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc, moät baøi Thò Tòch coøn ghi cheùp ôû saùch Tam Toå Thöïc Luïc vaø baøi " Löu Luyeán Caûnh Nuùi Xanh" coøn ñöôïc cheùp ôû trong Toaøn Vieät Thi Luïc. Baøi ca tuïng Tueä Trung cuûa Phaùp Loa coù theå goïi laø ngaén goïn vaø hay nhaát trong nhöõng baøi khaùc cuøng ca ngôïi Tueä Trung maø ta thaáy ôû Tueä Trung Thöôïng Só Ngöõ Luïc - Baøi aáy nhö sau:

Baøi keä Thò Tòch oâng vieát tröôùc khi qua ñôøi hoài naêm 47 tuoåi:

Vua Minh Toâng nghe Phaùp Loa ñaõ tòch, lieàn ban hieäu cho oâng laø Tònh Trí Toân Giaû. Ñôøi oâng laø ñôøi moät vò chaân tu ñaày hoaït ñoäng. Luùc sanh thôøi oâng coù baøi vaên phaùt nguyeän, maø toaøn vaên khoâng coøn, tröø ra moät vaøi caâu coøn trích laïi trong Tam Toå Thöïc Luïc. Trong baøi vaên kia oâng noùi " Chö Phaät vaø chö Boà taùt coù nhöõng haïnh nguyeän naøo, toâi ñeàu thieát tha xin hoïc vaø laøm theo. Duø chuùng sinh coù khen cheâ khinh troïng, duø boá thí hay xaâm ñoaït, thì khi maét thaáy tai nghe cuõng ñeàu xin cöùu ñoä khieán cho taát caû ñeàu leân ñöôïc naác thang giaùc ngoä..."

Phaùp Loabò beänh taïi An Laïc Taøng Vieän do thieàn sö Kieân Ñöùc truù trì. Nôi ñaây oâng ñaõ töøng giaûng kinh Hoa Nghieâm nhieàu laàn. Sau ñoù oâng ñöôïc trôû veà chuøa Quyønh Laâm. Vua Minh Toâng coù ngöï giaù ñeán ñaây ñeå thaêm oâng khi oâng laâm beänh vaø coù sai ngöï y chaån maïch hoát thuoác cho oâng. Sau khi oâng maát, Minh Toâng ngöï buùt ban oâng hieäu Tònh Trí Toân Giaû vaø coù laøm thô sau ñaây ñeå taùn döông oâng:

Saùch Toaøn Vieät Thi Luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân cheùp baøi naøy cuûa vua Anh Toâng. Kyø thöïc Anh Toâng cheát tröôùc Phaùp Loa. caùc saùch Tam Toå Thöïc Luïc vaø Thaùnh Toâng Ñaêng Luïc ñeàu cheùp raèng taùc giaû baøi Vaên Phaùp Loa Toân Giaû Ñeà Thanh Mai Töï laø cuûa vua Minh Toâng.

(73) Traïo cöû laø traïng thaùi lay ñoäng, hoân traàm laø traïng thaùi meâ muoäi

(74) Ñaây laø nhöõng nguyeân taéc thieàn ñaïo cuûa phaùi Laâm Teá, do Laâm Teá thieàn sö saùng taïo.